در ورودی روستای «الیمستان» در جاده هراز، روی تابلو نوشتهاند: «ورود افراد کوهنورد و گردشگران و تورهای تفریحی به روستای الیمستان ممنوع است.» نه فقط در این روستا، بلکه در سایر روستاهای نواحی مختلف ایران میتوان نظیر چنین تابلوهایی را پیدا کرد و به نظر میرسد که تعداد آنها رو به افزایش است، هرچند که جلوگیری از ورود افراد به روستاها،آن هم از سوی شورای روستا هیچ پشتوانه قانونی ندارد و بلکه خود یک اقدام غیرقانونی است اما چنین مواردی میرساند که نارضایتی روستاییان از گردشگران در حال افزایش است. اهالی روستاهایی که در سالیان اخیر شاهد حضور تورهای گردشگری بودهاند، بتدریج به این باور رسیدهاند که گردشگران با ازدحام، سر و صدا، آسیبرسانی به مزارع و باغها و پراکندن زباله مزاحمت فراوانی را تولید میکنند و پوشش و رفتار آنها در تقابل با فرهنگ جوامع بومی است.
در روزهای اخیر، خبرگزاری ایسنا خبر داد که «روستاهای استان خراسان رضوی به لحاظ جاذبههای طبیعی و تاریخی ظرفیت خوبی برای جذب گردشگر دارند، اما طی سالهای اخیر تخریب و تعرض در روستاها از سوی برخی افراد سبب شد که برخی از اهالی خونگرم روستا ترجیح دهند، اصلاً بیگانهای به روستایشان نیاید، چه برسد به اینکه بخواهند از مواهب وجود گردشگر در روستایشان بهرهمند شوند.» در اینباره، مژگان ثابت تیموری، عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی به این خبرگزاری گفت: «بخشی از این موضوع به ویژگیهای اخلاقی روستائیان برمیگردد که به گردشگران بیاعتماد شدهاند؛ در حالی که تا 25 سال قبل میزبانی با دعوت از گردشگران و اشتیاق فراوان صورت میگرفت.» او یادآور شد که خرابکاری گردشگران در روستاها «در شکل شکستن و آتش زدن شاخههای درختان و برداشتن محصولاتشان ظهور یافته است».
در روستای ابیانه نیز که مدتهاست به یک مقصد گردشگری پرطرفدار تبدیل شده، روستائیان از اینکه گردشگران به حریم خصوصی آنها احترام نمیگذارند، ناراضی هستند و در جای جای روستا، پلاکاردهایی از سوی شورای روستا نصب شده است که گردشگران را از عکاسی بدون اجازه از بانوان روستایی برحذر میدارد. کارشناسان گردشگری بر این باورند که درک واقع بینانه از توان گردشگری هر منطقه روستایی، تنها با شناخت محدودیتهای آن ممکن است. اگرچه گردشگری روستایی یکی از بهترین روشها برای جذب درآمد مالی به مناطق محروم و دورافتاده است، اما اگر طرحهای گردشگری با دقت و تمرکز بر محدودیتهای هرمنطقه ارائه نشود، سبب نارضایتی مردم و جامعه محلی خواهد شد؛ به گونهای که پس از مدتی عطای گردشگری را به لقایش میبخشند. مانند بسیاری دیگر از کشورهای در حال توسعه، گسترش گردشگری روستایی در ایران، بدون محاسبه سود و زیان آن صورت میگیرد و به این نکته توجه نمیشود که عواید کوتاه مدت گردشگری در بلندمدت چه هزینههایی را بر طبیعت روستاها و فرهنگ بومی آنها تحمیل خواهد کرد؟ با توجه به اینکه گردشگری روستایی در ایران نوپاست، مرور تجربههای سایر کشورهای جهان – اعم از کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه – میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات موجود در حوزه گردشگری روستایی باشد.
* لبنان؛ ریشهکنی گردشگری در6 ماه
در فوریه سال میلادی جاری، «میشل فرعون»، وزیر گردشگری لبنان، استراتژی گردشگری این کشور را با تأکید بر بهبود تصویر لبنان به عنوان یک مقصد گردشگری روستایی ارائه کرد. اکنون پس ازگذشت شش ماه، خبرهای ناگواری از پراکندن انبوه زبالهها در سرتاسر لبنان بویژه در نواحی روستایی به گوش می رسد. اخیراً روزنامه «دیلی استار» لبنان گزارش داد که سفر به روستاها به نحو چشمگیری کاهش یافته و این وضعیت سبب نگرانی از کسب و کارمردم محلی در روستاها شده است. این روزنامه در گزارش خود تصریح کرده بود که گردشگری روستایی معطوف به زیباییهای طبیعی است و زباله چیزی نیست که دراین مقوله بگنجد.
نگرانیها وقتی بیشتر شد که «وایل ابوفائور»، وزیر بهداشت لبنان هشدار داد: «یک فاجعه بزرگ در حوزه سلامت و بهداشت در پیش است و شیوع بیماری، احتمال توقف سفر گردشگران به مناطق روستایی را تقویت میکند.» با این حال، «جوئله باراکات» از مدیران دفتر تنوع زیستی در منطقه زیست کره «جبل موسی» گفته است که «مشکل دفن غیر بهداشتی زبالهها مشکل تازهای برای مؤسسات تورگردانی نیست و ما سالهاست که با این بحران دست وپنجه نرم میکنیم». باراکات تأکید کرده است که «تشدید این معضل ناشی از حضور گردشگران است و علت اصلی آن نبود زیرساختهای مناسب برای مدیریت زباله است».
همچنین، به گفته «مارتین بتیش» از انجمن مردم نهاد «ردپای کوهستان» زبالهها برای کوهنوردان لبنان هم مشکل ساز شدهاند و این موضوعی بود که تا به حال از چشمها پنهان نگاه داشته میشد. او میافزاید: «زباله تهدید بزرگی برای گردشگری روستایی لبنان شده و این در حالی است که گردشگری روستایی به سلامت و پاکیزگی طبیعت وابستگی کامل دارد. اکنون روستائیان مانند قبل قادر نیستند که زبالهها را از چشم گردشگران پنهان و از آزردگی آنان جلوگیری کنند».
به عقیده «مارتین بتیش» پراکنده شدن زبالهها در مناطق دوردست بیشتر است و این مسأله میتواند منابع آب را نیز آلوده کند. او یادآور میشود که «استراتژی گردشگری روستایی لبنان بر گردشگری پایدار تأکید بسیار دارد اما درعمل، چنین چیزی به چشم نمیخورد و لبنان نیازمند اعمال سیاستها و روشهای پایدار برای دفع زبالههاست».
«پل ابی راشد»، مدیر یک تشکل زیست محیطی در لبنان نیز میگوید: «تصویر لبنان سبز و زیبا با بوی بد ناشی از زبالههای درحال سوختن، تخریب شده است.» این درحالی است که لبنان در چهارماه نخست سال 2015 پس از سالها وقفه، شاهد رشد 23 درصدی بخش گردشگری بود اما هزینه این رشد، به دلیل غفلت از پیش نیازهای زیرساختی، بالاتر از حد تصور برآورد میشود.
* ایرلند؛ نگران عواقب کار
در ایرلند نیز اجرای برخی طرحهای گردشگری به بحث و جدل در خصوص توجه به محدودیتهای روستاها دامن زده و نگرانیها در این باره را افزایش داده است، اخیراً یک سایت اجتماعی به نام «ایریش اگزمینر» در یک گزارش تحلیلی، نظر کارشناسان مختلف درباره طرحهای گردشگری روستایی را بازتاب داده و به نکات مهمی اشاره کرده است که میتواند برای گردشگری روستایی ایران و دیگر کشورهای در حال توسعه مفید باشد. دراین گزارش آمده است: اجرای هر طرحی دراین زمینه باید با اذعان به سطح بالایی از خطر در ازای منافع اقتصادی نه چندان زیاد صورت بگیرد. و این مسأله با توجه به وسعت کم بسیاری از روستاها یا شهرهای کوچک و همین طور کوچک بودن کسب و کار مردم، نگرانی مهمی تلقی میشود. اشتباه بزرگی که همواره در مناطق هدف گردشگری روستایی رخ میدهد، اعتقاد به این است که یک قهرمان محلی یا یک رویداد تاریخی میتواند سبب جذب انبوه گردشگران شود. اما در عمل، این نوع جاذبهها یا گردشگران را به خود جدب نمیکنند یا در صورت جذب گردشگران، به سبب نبود زیرساختهای مناسب، آسیبهای جدی را به روستاها وارد میآورند.
«ایریش اگزمینر» میافزاید: «همه گروههای فعال گردشگری باید طرحهای خود را در چارچوب محدودیتهای مناطق روستایی ارائه و اجرا کنند؛ مثلاً روشن است که یک شهر کوچک یا روستا نمیتواند به تنهایی واجد زیرساختهای کیفی و کمی به عنوان یک مقصد مستقل گردشگری باشد. بنابراین بهتر است که آن شهر یا روستا به عنوان بخشی از یک بسته منطقهای وسیعتر تعریف شود».
در ادامه گزارش چنین آمده است که «شناخت محدودیتهای هر منطقه با کمک کارشناسان میسر است و بهترین طرحها، آنهایی هستند که در فضایی از هماهنگی میان مشاوران، صاحبان کسب و کارها، کارآفرینان و سرمایهگذاران شکل میگیرند. بر این اساس، کار مشاوران این است که تمام ایدهها را ارزیابی و طرح مناسبی را ارائه کنند که درخور تواناییهای روستاها و متناسب با ذخایر طبیعی و اجتماعی آنها باشد».
به باور کارشناسانی که «ایریش اگزمینر» نظر آنها را جویا شده است، «موضوع مهم دیگری که اغلب نادیده گرفته میشود آن است که باید در ارزیابی طرحها، میزان آسیب احتمالی به میراث فرهنگی و تاریخی یک شهر یا روستا محاسبه شود و ساز و کار پیشگیری از آن ارائه شود. همچنین، هر طرح گردشگری در مناطق روستایی و شهرهای کوچک، باید با درنظر گرفتن تمام امکانات از انواع جاذبههای گردشگری گرفته تا زیرساختها، اقامتگاهها و نیز وضعیت بازاریابی به اجرا درآید. در این مورد، باید بر ایجاد طیف وسیعی از محصولات کیفی مطلوب تمرکز کرد که بازارهای بزرگتر را هدف قرار میدهند، نه اینکه صرفاً یک جاذبه گردشگری کلان وشاخص ایجاد میکنند. توجه به این امور، منجر به ایجاد استانداردهای بالاتری از زندگی و نیز تولیدات کیفیتر در صنعت گردشگری میشود. درنقطه مقابل، نتیجه بیتوجهی به این امور، فرسایش و تخریب میراث فرهنگی و تاریخی شهرهای کوچک و روستاهاست. به بیان دیگر، نادیده گرفتن این اصول، در درازمدت ظرفیتهای گردشگری را نیز تخریب میکند و امکان رشد پایدار گردشگری را از میان میبرد».
* ژاپن؛ تجربههای نو
در حالی که کشوری مانند لبنان گرفتار پیامدهای ناخوشایند گردشگری روستایی نامتوازن شده و ایرلند، نگران چنین پیامدهایی است، ژاپن توانسته تجربههای موفقی در این حوزه را پشت سر بگذارد. یکی از این تجربهها، اقدامهای شرکت نیسان برای حفظ آرامش روستایی و محافظت از جاذبههای گردشگری در منطقه «نیگاتا» است. در این منطقه روستایی، چشمههای آبگرم با حرارت بالا، مهمترین عامل جذب گردشگران است. با وجودی که دسترسی به نیگاتا با استفاده از قطار سریع السیر امکان پذیر است اما شرکت نیسان خودروی ویژهای را برای سفر به این منطقه طراحی کرده که با استفاده ازسوخت بیوبرق حرکت میکند و انرژی لازم را از حرارت چشمههای آبگرم میگیرد. دمای چشمههای آبگرم نیگاتا بالغ بر 208 درجه فارنهایت است و این میزان حرارت برای شارژ یک خودروی نیسان الکتریکی کفایت میکند. این خودروها با هدف حفاظت از گنجینههای طبیعی و فرهنگی نیگاتا طراحی شدهاند و کمترین آلودگی را برای محیط پیرامونی دارند.
شرکت نیسان اعلام کرده است: از آنجا که این منطقه روستایی بزودی میزبان یک همایش هنری خواهد بود، قصد دارد با هدف حفظ و ترویج فرهنگ برف (فستیوالهای برفی) و نیز برای حفاظت از اکوتوریسم منطقه، خودروهای مذکور را با تسهیلات شارژ توسط بیوبرق محلی در اختیار گردشگران بگذارد. بدین منظور، حدود 1000 ایستگاه شارژ برق درنزدیکی ایستگاههای راهآهن تعبیه شده است و به گردشگران امکان میدهد که با خودروهای بیوبرق در نهایت آرامش به گردش در روستا بپردازند. اقدام شرکت نیسان در ارائه خدمات خودرو دوستدار محیط زیست با سوخت پاک درمحیطهای سالم روستایی از سال 2013 و در جزیره «تشیما» آغاز شد واکنون در سال 2015 با موفقیت چشمگیری توسعه یافته است. این خودروها کم سرعت، دارای دو صندلی است که امکان کشف روستا را به گردشگران میدهد و درعین حال به سلامت و و آرامش روستاها احترام میگذارد.
با اندكي اضافه و تلخيص برگرفته از روزنامه ايران، سال بيست و يكم، شماره 6080 ، سه شنبه 26 آبان 1394، صفحه 17