شهر روی آلوده ترین منطقه پایتخت

دیگر کسی آن روزها را به یاد نمی‌آورد. روزهایی که آسمان آبی بود و خورشید پرتــوهای طلایـی‌اش را نثار پایتخت‌نشین‌ها می‌کرد. روزهایی که کشاورزان ری، با بیل‌هایی بر دوش، سر زمین‌های کشاورزی می‌رفتند تا روزی‌شان را از دل خاک بیرون بکشند. در همان روزها بود که کشاورزان هر روز دورادور شاهد قدعلم کردن یک غول بتنی، آن هم درست کمی آن‌سوتر از زمین‌های کشاورزی خود بودند. غول بتنی قد کشید و قد کشید تا در نهایت عبارت کارخانه سیمان تهران بر پیشانی‌اش نقش بست.

شعار سال: در آن روزهای آبی و طلایی، این غول نماد تمدن و صنعت و البته پیشرفت بود. در آن روزها هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که ممکن است روزگاری همین نماد تمدن و صنعت بلای جان پایتخت‌نشین‌ها شود اما حالا خیلی وقت است که دیگر آسمان شهر آبی نیست و پرتوهای طلایی خورشید در هجوم دود و ذرات غبار و سیمان فرصتی برای خودنمایی ندارند و این‌گونه است که حالا کارخانه سیمان تهران وصله ناجوری شده بر پیکر پایتخت. تا آنجا که از مسئولان محلی و شهردار و عضو شورای‌شهر گرفته تا مردم کوچه و بازار خواهان تعطیلی آن هستند و برخی از مسئولان حتی پا را فراتر گذاشته و این کارخانه را متهم ردیف اول آلودگی هوای ری می‌دانند اما آلودگی هوا تنها پیامد فعالیت این کارخانه بزرگ در حریم شهر تهران نیست.

بسیاری از کارشناسان نگران اثرات مخرب ناشی از فعالیت این کارخانه بر محیط‌زیست هستند. کوه بی‌بی‌شهربانو که بقعه تاریخی بی‌بی‌شهربانو را در دامنه خود دارد؛ سال‌هاست که قربانی این کارخانه است و خیلی از کارشناسان نگران آسیب آثار تاریخی‌ای هستند که روی این کوه و کوه‌های اطراف آن قرار دارند.

صدای انفجار و تردد بی‌وقفه کامیون‌ها

قطره‌های ریز باران نرم و سبک بر دامنه کوه بی‌بی‌شهربانو می‌نشینند اما این نم نم باران قادر به فرونشاندن حجم زیاد گرد و غبار به هوا برخواسته نیست. جاده بی‌بی‌شهربانو در این فصل از سال کاملاً خلوت است و به ندرت خودرویی در پیچ و تاب جاده به چشم می‌خورد. بعداز گذشتن از چند پیچ و خم ناگهان کامیون‌های به صف ایستاده در کنار جاده در برابر چشم رهگذران نمایان می‌شوند. کامیون‌ها منتظرند تا قطعات کنده شده از پیکر کوه تاریخی بی‌بی‌شهربانو را به کارخانه سیمان تهران ببرند.‌گویی اشتهای این کارخانه برای بلعیدن کوه بی‌بی‌شهربانو پایانی ندارد. هرازگاهی صدای انفجاری مهیب سکوت کوهستان را می‌شکند و گرد و خاک زیادی را به هوا می‌فرستد.‌ تردد پی در پی کامیون‌ها پایانی ندارد.

این سر و صداها سال‌هاست که با گوش اهالی محله‌های امین‌آباد، تقی‌آباد، خاورشهر و... آشناست. عبدالله رحیمی در جاده بی‌بی‌شهربانو خواروبارفروشی دارد. او، تنها در مغازه‌اش کنار گاز کباب‌پزی ایستاده و در حالی‌که دستانش را گرم می‌کند، منتظر مشتری است. نام کارخانه سیمان کافی است تا سر درددلش باز شود: «سهم ما از کارخانه سیمان همین آلودگی‌هاست که می‌بینید. صدای انفجار و‌ تردد بی‌وقفه کامیون‌ها و از همه مهم‌تر ذراتی که هر شب و هر روز در هوا معلق‌اند و در نهایت وارد ریه‌های ما می‌شوند.«

صورت مسئله را پاک نکنیم

»کارخانه سیمان تهران به ظاهر برای بیشتر واحدهای تولیدی خود سامانه‌های فیلتراسیون را نصب کرده است اما بعضی وقت‌ها فیلترها را باز می‌کنند و مواد آلاینده و ذرات گرد و غبار و سیمان را به هوا می‌فرستند.» اینها را رسول پوراکبری یکی از اهالی امین‌آباد و عضو سابق شورای روستا می‌گوید و ادامه می‌دهد: «البته باید قبول کنیم که وضعیت آلایندگی کارخانه سیمان تهران نسبت به سال‌های گذشته خیلی کمتر شده است. در گذشته صبح که از خانه خارج می‌شدیم نخستین چیزی که می‌دیدیم لایه ضخیمی از سیمان بود که روی ماشین‌ها، حیاط خانه‌ها و آسفالت خیابان‌ها نشسته بود اما حالا این وضعیت بهتر شده است، هرچند همچنان گرد و غبار ناشی از فعالیت کارخانه، اهالی محله‌های همجوار را آزار می‌دهد.»

پوراکبری معتقد است ذراتی که در اثر فعالیت کارخانه سیمان در هوا رها می‌شوند سلامت اهالی محله‌های همجوار را تهدید می‌کند: «آمار دقیقی از میزان ابتلای مردم این محله‌ها به بیماری‌های تنفسی وجود ندارد اما نبود آمار، دلیلی بر پاک کردن صورت مسئله نیست.»

آلاینده‌ها 120 کیلومتر دور از شهر

علی قبادی، دبیر شورایاری محله تقی‌آباد است. تقی‌آباد بعد از امین‌آباد قرار گرفته و به اندازه امین‌آباد تحت تأثیر فعالیت‌های کارخانه سیمان نیست. با این حال قبادی می‌گوید: «چند سال قبل مادرم در سن ۶۰ سالگی بر اثر بیماری آسم از دنیا رفت. من نمی‌گویم تنها دلیل بیماری مادرم کارخانه سیمان بود اما بی‌شک یکی از عوامل تشدید‌کننده بیماری او فعالیت‌های همین کارخانه بود. می‌گویند سامانه فیلتراسیون در کارخانه نصب شده است اما ما همچنان هر روز صبح شاهد‌لایه نازکی از سیمان و خاک روی ماشین‌ها و حیاط خانه‌ها و برگ درختان هستیم. در بین مردم شایع شده که گاهی شب‌ها دور از چشم مردم و مسئولان فیلترها را باز و آلاینده‌ها را در فضای منطقه رها می‌کنند.

گویا این کار برای صرفه‌جویی در هزینه انجام می‌شود گرچه صحت آن را تأیید نمی‌کنم.» قبادی می‌گوید: «طبق قانون واحدهای آلاینده باید در شعاع ۱۲۰کیلومتری شهرها مستقر شوند اما عجیب است که کارخانه سیمان تهران در فاصله بسیار کمی از بافت مسکونی فعال است، در حالی که واحدهای کوچک تولیدی خیلی زود با اعمال قانون تعطیل می‌شوند.»

آثار تاریخی در معرض تخریب

آلودگی‌های زیست‌محیطی تنها پیامد فعالیت کارخانه سیمان تهران نیست. اشتهای سیری‌ناپذیر این کارخانه برای بلعیدن کوه بی‌بی‌شهربانو سبب شده تا نیمه شمالی کوه کاملاً از صحنه روزگار محو شود. این درحالی است که کوه بی‌بی‌شهربانو و کوه‌های اطرافش صدها سال امانتدار آثار تاریخی ارزشمندی چون بقعه بی‌بی‌شهربانو و برج نقارخانه بودند و حالا ماشین‌آلات غول‌پیکر درست زیر بقعه در حال حفاری و خاکبرداری هستند.‌گویی تنها چیزی که اهمیتی ندارد تخریب احتمالی این آثار ارزشمند است.

«محمدحسین نیکپور» متولی بقعه بی‌بی‌شهربانو هم از ترک‌هایی می‌گوید که بر پیکره بقعه نشسته است: «گنبد کاشیکاری و دیوارهای اتاق فرهنگی از چند جا ترک خورده است و با وجودی که چندین بار مرمت شده اما ادامه فعالیت کارخانه سبب شده مرمت‌ها چندان مؤثر نباشد.» او همچنین از آسیب رساندن به حیات وحش منطقه می‌گوید: «بسیاری از حیوانات بومی این محدوده مانند روباه، شغال و انواع پرندگان دیگر در منطقه مشاهده نمی‌شوند. اینجا زمانی پر از کبک بود که حالا تعداد آنها به شدت کم شده است. انفجارهای مهیب باعث ترس حیات وحش هم شده است. از طرفی اداره اوقاف تاکنون چند بار شکایت کرده اما هربار در نهایت برای ادامه فعالیت کارخانه توافق شده است.«

کاشت نهال در کارخانه سیمان

آلودگی‌های ایجاد شده توسط کارخانه سیمان تهران مدیریت شهری را هم به تکاپو انداخته است. مسئولان شهرداری در چند سال گذشته با کاشت انواع نهال‌های مقاوم تلاش کردند تا کمی محیط اطراف کارخانه را تلطیف کنند اما حتی این اقدامات هم نتوانست چهره زخم‌خورده کوه بی‌بی‌شهربانو و طبیعت پیرامون آن را التیام بخشد.

فعالیت کارخانه قانونی است
«کارخانه سیمان تهران به دلیل قدمتش، طبق قانون مجاز به فعالیت است.» این را زهره عبادتی، رئیس اداره حفاظت از محیط‌زیست منطقه 20 می‌گوید و ادامه می‌دهد: «بیشتر واحدهای کارخانه به سامانه فیلتراسیون مجهز بوده و میزان آلایندگی آنها در حد استاندارد است. البته این کارخانه دو خط قدیمی هم دارد که هنوز به سامانه‌های فیلتراسیون مجهز نشده‌اند که بر اساس تعاملات صورت گرفته امیدواریم تجهیز این دوواحد تولیدی هم تا اوایل سال آینده اجرایی شود.»

گودال‌های ۱۰کیلومتری
در کنار تمام پیامدهای ناگوار ناشی از فعالیت کارخانه سیمان تهران، به نظر می‌رسد تخریب کوه تاریخی و گردشگری بی‌بی‌شهربانو، از همه ناگوارتر باشد چراکه سایر آلودگی‌های زیست‌محیطی ایجاد شده توسط این واحد صنعتی کم و بیش قابل جبران است اما آسیب‌های وارده بر پیکر کوه بی‌بی‌شهربانو و آثار تاریخی آن قابل جبران نخواهد بود. این نکته از نظر اعضای شورای اسلامی شهر تهران هم دور نمانده است. حسن خلیل‌آبادی، عضو شورای اسلامی شهر تهران که خود از اهالی ری است در این‌باره می‌گوید: «کوه بی‌بی‌شهربانو جزو آثار گردشگری بین‌المللی است که حالا با حفر گودال‌‌هایی به طول ۱۰کیلومتر و عمق ۵۰ متر در حال تبدیل شدن به سیمان است!‌»

این عضو شورای‌شهر با انتقاد از ادامه فعالیت کارخانه سیمان می‌گوید: «در بسیاری از کشورها، با استفاده از نخاله‌ها کوه مصنوعی درست می‌کنند و آن وقت شاهد هستیم که کوه زیبا و گردشگری بی‌بی‌شهربانو به سیمان تبدیل می‌شود.» خلیل‌آبادی می‌گوید: «فعالیت این کارخانه زمانی توجیه‌پذیر بود اما حالا با توجه به وجود کارخانه‌های دیگر و آسیب‌هایی که این کارخانه به محیط‌زیست وارد می‌کند ادامه کار آن پذیرفتنی نیست. این کارخانه می‌تواند به موزه صنعت سیمان کشور تبدیل شود. البته شورای‌شهر این موضوع را با جدیت دنبال می‌کند.»