شعار سال: تابلو رنگ و رو رفته‌ای که 2 پایه فلزی‌اش در زمین فرورفته، حکم شناسنامه یکی از قدیمی‌ترین بناهای پایتخت را دارد. نوشته‌های کوتاه روی تابلو نشان می‌دهد آسیاب آبی یوسف‌آباد که از دوره قاجار به یادگار مانده و به «آسیاب کوچیکه» معروف بوده، خرداد سال 1386 در فهرست آثار ملی ثبت شده و با گذشت قریب به 150 سال هنوز هم به‌عنوان نماد یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران شناخته می‌شود.

حریم آسیاب یوسف‌آباد، اما به حدی ناهمگون است که اگر تابلو میراث فرهنگی نباشد کمتر کسی به این موضوع پی می‌برد که یکی از قدیمی‌ترین آسیاب‌های تهران که در روزگار قدیم قوت غالب پایتخت‌نشینان را تأمین می‌کرد از 10 سال قبل جزو میراث فرهنگی قرار گرفته و هنوز نفس می‌کشد.

سقف آجری و گنبدی شکل آسیاب از ابتدای کوچه 53 یوسف‌آباد پیداست، اما کمی نزدیک‌تر که می‌شویم مغازه کوچک چاقو تیزکنی جلب نظر می‌کند. چاقو تیزکنی، آن هم درست در چند قدمی یک بنای تاریخی مورد عجیب و نمونه کمیابی به نظر می‌رسد، اما این تمام ماجرا نیست. چند‌متر آن‌طرف‌تر، دسته‌های سبزی جلو خانه‌ای قدیمی تلنبار شده و بوی سبزی تازه به مشام می‌رسد. در ضلع شرقی آسیاب هم سردخانه‌ای که به یکی از گلفروشی‌های اطراف تعلق دارد برای نگهداری گل و گیاه ساخته شده و به نظر می‌رسد موضوع مراقبت از حریم آسیاب آبی حتی از نگاه مسئولان میراث فرهنگی هم مغفول مانده است.

آسیاب آبی که برای ساکنان قدیمی محله یوسف‌آباد ارزشی فراتر از یک بنای قدیمی دارد، در دوره قاجار ساخته شده و تاکنون از گزند ساخت‌وسازهای بی‌رویه در یکی از محله‌های اعیان‌نشین پایتخت در امان مانده است. مالکان آسیاب آبی در این سال‌ها از میراث پدری‌شان محافظت و با هزینه شخصی آن را مرمت کرده‌اند، اما از یک دهه قبل که این آسیاب در فهرست میراث فرهنگی گنجانده شد، انتظار می‌رفت حریم آن هم مورد توجه قرار بگیرد. «اسماعیل عجایبی»، یکی از مالکان آسیاب قدیمی یوسف‌آباد می‌گوید: «برای مرمت آسیاب یوسف‌آباد 2 سال زمان و نزدیک به 500 میلیون تومان هزینه صرف کردیم چون می‌خواهیم نام پدرمان، حاج ابوالقاسم عجایبی بر سر در آن حک شود و یاد او که مالک آسیاب بود زنده بماند.»

عجایبی درباره فضای نامتعارف حریم آسیاب هم توضیح می‌دهد: «روبه‌روی همین آسیاب و در ضلع غربی خیابان یوسف‌آباد، آسیابی داشتیم به نام آسیاب «گاومیشی» که در گذر زمان تخریب و به جای آن برج تجاری ساخته شد. اگر تلاش‌های ما نبود، این آسیاب هم به همین سرنوشت دچار می‌شد، اما مدیران وقت شهرداری برای بازسازی و تملک زمین‌های اطراف آن اقدام نکردند تا امروز شاهد چنین فضایی باشیم.»

مراقبت اهالی از یادگار سال‌های دور

آسیاب آبی یوسف‌آباد نمونه کمیابی از آسیاب‌های باقی مانده سال‌های دور پایتخت است، اما حالا فقط نامی از آن باقی مانده و سازمان میراث فرهنگی هم صرفاً به نصب یک تابلو آهنی در چند قدمی آن اکتفا کرده است. قدیمی‌ترین آسیاب تهران تاکنون از گزند ساخت‌وسازها در امان مانده، اما محصور شدنش در میان سردخانه، سبزی‌فروشی و چاقو تیزکنی، علاوه بر اینکه نوعی تهدید جدی است، حریم اطراف آسیاب را نازیبا کرده است.

«احمدرضا خلیلی»، یکی از ساکنان قدیمی یوسف‌آباد می‌گوید: «طی چند سال اخیر عده‌ای برای تخریب آسیاب و ساخت‌وساز در فضای انتهای کوچه 53 که باقیمانده باغ گاومیشی است تقلا کردند و اگر هوشیاری اهالی نبود، آسیاب را تخریب کرده بودند. خانه‌ای قدیمی یا همان ضلع غربی آسیاب، متعلق به خانواده‌ای بود که چند سال قبل بر اثر تصادف جان باختند و حالا نوه آنها با سبزی‌فروشی در این خانه زندگی و امرارمعاش می‌کند. چند سال قبل شهرداری برای تملک این خانه وارد مذاکره شد،

اما با صاحب این خانه به توافق نرسید.» دکه چاقو تیزکنی و کلیدسازی هم که به یکی از کاسبان قدیمی محله تعلق دارد از 2 سال قبل همسایه دیوار به دیوار آسیاب شده و درخواست اهالی برای واگذاری دکه از سوی شهرداری به این فرد بی‌نتیجه مانده. به نظر می‌رسد این معمای قدیمی با تملک زمین 100 مترمربعی و واگذاری دکه به صاحب مغازه چاقو تیزکنی، جابه‌جایی سردخانه صنعتی و از همه مهم‌تر تعیین حریم آسیاب آبی یوسف‌آباد قابل حل خواهد بود.

علاوه بر وجود مغازه‌های سبزی‌فروشی و چاقو تیزکنی و سردخانه گل و گیاه، چند سالی می‌شود که آسیاب آبی یوسف‌آباد زیر سایه سنگین ساختمان تجاری 11 طبقه‌ای قرار گرفته که در چند قدمی آن ساخته شده و دست بر قضا به برادران عجایبی که مالکان آسیاب محسوب می‌شوند تعلق دارد.

میراثی که حریم ندارد

«سپیده سیروس‌نیا»، معاون میراث فرهنگی تهران در این‌باره می‌گوید: «وجود کاربری‌هایی مثل چاقو تیزکنی یا سبزی‌فروشی برای بناهای تاریخی مخرب نیست و به همین دلیل با قانون تعارضی ندارد، اما از وجود سردخانه گل و گیاه در مجاورت آسیاب بی‌خبر بوده‌ایم و قطعاً این مورد را بررسی خواهیم کرد. البته مشکل اصلی، ساختمان تجاری است که در فاصله چند قدمی آسیاب آبی ساخته شده و کاربری فرهنگی هم ندارد.» به نظر می‌رسد آسیاب آبی یوسف‌آباد هم مثل برخی بناهای تاریخی پایتخت قربانی تعیین نشدن حریم از سوی سازمان میراث فرهنگی شده و همسایگی با ساختمان تجاری چند طبقه، محصول مشخص نبودن حریم برای بنای ارزشمندی است که از روزگار قدیم تهران به یادگار مانده.

سیروس‌نیا درباره روند تعیین حریم میراث فرهنگی تهران می‌گوید: «از بین 760 پرونده که در سازمان میراث فرهنگی تهران به ثبت رسیده، فقط حدود 30 بنا تعیین حریم شده است. در حالی‌که با تعیین حریم درجه یک و دو و حتی درجه سوم، ارتفاع و کاربری ساختمان‌های اطراف محدود خواهد شد و می‌توان از اتفاقاتی که اطراف آسیاب یوسف‌آباد رخ داده جلوگیری کرد. تعیین حریم برای همه بناهای تاریخی پایتخت نیازمند نیروی انسانی و بودجه است و برای این کار بودجه کافی نداریم. هم اکنون عده‌ای از دانشجویان و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی در این زمینه با ما همکاری می‌کنند، اما با توجه به بودجه و نیروی انسانی محدودی که داریم انجام چنین‌کاری برای سازمان میراث فرهنگی امکانپذیر نیست.»

بودجه کافی نداریم

اسماعیل عجایبی معتقد است مجوز ساخت مرکز تجاری در سال 78 و 6 سال قبل از ثبت ملی آسیاب صادر شده و نمی‌توان حریم آسیاب را عقب‌تر برد و اگر بخواهند به بهانه نقض حریم آسیاب ما را تحت فشار قرار دهند، آن را از فهرست میراث فرهنگی خارج خواهد کرد و به نظر می‌رسد کش و قوس‌هایی از این دست، فصل مشترک بسیاری از بناهای تاریخی پایتخت است. «علی‌محمد سعادتی»،

مدیر بافت و بناهای تاریخی شهر تهران تعیین حریم را ملاک رسیدگی به فضای اطراف میراث فرهنگی پایتخت می‌داند: «اگر حریم آسیاب آبی یوسف‌آباد و سایر بناهای تاریخی تعیین و مصوب شده باشد می‌توان به موضوع ورود کرد و در غیر‌این صورت هیچ مرجع قانونی نمی‌تواند به ساخت‌وساز غیر‌مجاز یا کاربری نامتعارف مغازه‌ها و ساختمان‌های اطراف آن ایرادی وارد کند. مشکل اصلی این است که تاکنون تعداد محدودی از بناهای تاریخی تعیین حریم شده‌اند.»

سعادتی درباره کاربری مغازه‌های اطراف آسیاب آبی یوسف‌آباد هم توضیح می‌دهد: «این واحدهای صنفی باید تملک شوند و باید به سمت ایجاد کاربری‌های فرهنگی برای ساختمان‌های اطراف میراث فرهنگی رفت، اما در حال حاضر بودجه لازم برای خرید بناهای تاریخی با هدف حفظ آنها وجود ندارد، البته مالکان بناهای تاریخی می‌توانند از واحدهای صنفی که آلودگی بصری و زیست محیطی تولید می‌کنند طرح شکایت کنند.»

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه همشهری ، تاریخ انتشار 3 اردیبهشت 97، کدمطلب:13275، www.newspaper.hamshahri.org