شعار سال: شهر سلطانیه تنها محدود به گنبد تاریخی سلطانیه نمی شود بلکه در گوشه گوشه این شهر آثار متعدد و باشکوه تاریخی وجود دارد که هر یک بخشی از تاریخ کهن ایران زمین را روایت می کنند و گذشته غنی و باشکوه فرهنگ و تمدن منطقه را به نمایش می گذارند.

پایتخت ۷۰۰ ساله ایران، روزگاری خاستگاه شاهان و امرای ایلخانی بود و مغولان که تحت تاثیر فرهنگ ایران قرار گرفته بودند در این شهر آثاری از هنر و معماری را به یادگار گذاشتند.

شهر سلطانیه مرکز شهرستان سلطانیه از توابع استان زنجان است. جاذبه‌های گردشگری تاریخی ـ طبیعی زیادی دارد و موقعیت جغرافیایی آن طوریست که ساکنان غرب کشور و تهران به‌راحتی امکان دسترسی به آن را دارند. شهر سلطانیه ویژگی‌هایی خاص و کم‌نظیری دارد و برخلاف بقیه پایتخت های ایران که حاصل پیشرفت و تکامل تدریجی بودند، ‌یکباره و به‌دستور پادشاه مغول، اولجایتو یا همان سلطان محمد خدابنده بنا شد تا پایتخت جدیدی برای امپراتوری بزرگ باشد.

آخرین باری که نام سلطانیه را در میان صفحات تاریخ می بینیم، مربوط به زمانی است که در گیر و دار جنگ با روسیه تزاری در عهد پادشاهان قاجار دشت سلطانیه به عنوان قرارگاه قشون ایران مورد استفاده قرار گرفت و در این زمان بود که به دستور فتحعلی‌شاه با استفاده از مصالح باقیمانده از ابنیه تاریخی، بنایی جدید به نام کوشک احداث کرده که امروزه بقایای آن همچنان وجود دارد.

*چمن سلطانیه

چمن تاریخی سلطانیه نخستین دیدنی تاریخی است که در ورودی شهر سلطانیه مشاهده می شود.

مسافرانی که در فصل بهار و تابستان در این مسیر رفت و آمد می کنند، همگی بر این عقیده اند؛ که ترکیب گنبد فیروزه‌ای رنگ و بسیار بزرگ و باشکوه سلطانیه در زمین چمنزار طبیعی و سبز‌رنگ گسترده دشت سلطانیه، که همراه با پس زمینه کوهستان‌های زیبا در افق در برابر چشمان مسافران پدیدار می‌شود، منظره‌ای فراموش نشدنی و بسیار تاثیرگذار است.

در شمال این دشت و چمنزار کوه‌های طارم از سلسله کوه‌های البرز و در جنوب آن کوه‌های سلطانیه واقع است.یکی از دلایل سبز بودن چمنزار طبیعی سلطانیه، بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه است؛ که براساس مطالعات انجام شده، سطح آب‌های زیرزمینی در عمق یک متری زیر چمنزار قرار دارد.

هنوز گله های اسب در این چمن مشاهده می شوند و برخی گردشگران با اجاره اسب ها در این چمن اقدام به اسب سواری می کنند.

*دژ شاهی

شهرهای قدیمی ایران دارای برج و بارو و حصاری بودند که جنبه دفاعی داشتند. عموما در داخل این شهرها یک قلعه یا دژ کوچک‌تر نیز وجود داشت که به ارگ شاهی معروف بود و لایه دوم تدافعی شهر بوده و از سوی دیگر محل زندگی حکمران و مرکز سیاسی شهر بشمار می رفت.

در سلطانیه نیز این موضوع به چشم می خورد و در حقیقت کل مجموعه گنبد و ابنیه مجاور آن در داخل دژی سنگی قرار داشتند که امروزه بقایای دیواره‌های آن در اطراف محوطه باقی مانده و با مرمت‌های انجام شده، دوباره به شکل اولیه در برابر دیدگان گردشگران احیا و بازسازی شده است و برای وارد شدن به محوطه داخلی باید از طریق پله‌های قرار داده شده، ابتدا باید از این برج و بارو گذشته و وارد محوطه شد.

براساس منابع مستند تاریخی، همزمان با به‌حکومت رسیدن اولجایتو در سال ۷۰۲ هجری، وی مصمم شد به آرزوی پدرش مبنی بر ساخت شهری در محل امروزی سلطانیه جامه‌عمل بپوشاند، به همین دلیل دستور داد شهری بسازند که دور آن ۳۰ هزار گام باشد.

قلعه کوچک‌تر یا همین دژ شاهی به مساحت ۲۰۰۰ گام و به طول ۲۲۵ متر‌ و شامل ۱۶ برج و یک دروازه ورودی بوده است. عرض دیوارهای قلعه، به اندازه‌ای بود که چهار سوار به آسانی می‌توانستند در کنار هم روی آن حرکت کنند.

این دیواره‌های سنگی اولین نقطه‌ای هستند که از مجموعه ارگ شاهی گردشگران با آن مواجه می شوند. البته در فضای ورودی این مجموعه غرفه‌های عرضه صنایع دستی استان زنجان وجود دارد که در این غرفه ها انواع تزئینات نقره و سایر فلزات را همراه چاقوهای معروف زنجان و سایر صنایع دستی استان عرضه می شود در ضلع جنوب غربی دژ و در فضای پشت تربت‌خانه، یکی دیگر از دیدنی‌های دژ وجود دارد.

گنبد سلطانیه، اکنون از سه فضای گنبدخانه، طبقات داخلی، تربت‌خانه و سردابه تشکیل شده است.

*تربت‌خانه

سلطان محمد خدابنده در ابتدا قصد داشت مقابر مطهر امام حسین(ع) و امام علی(ع) را به سلطانیه منتقل کند ولی به دلیل مخالفت علما و مردم از تصمیم خود منصرف شد.

سلطان محمد خدابنده در ابتدا قصد داشت مقابر مطهر امام حسین(ع) و امام علی(ع) را به سلطانیه منتقل کند پس از این واقعه وی دستور داد مقداری از خاک کربلا را از این شهر به سلطانیه انتقال داده و با مصالح مورد استفاده در ساخت گنبد بیامیزند و با این خاک متبرک، نمازخانه‌ای ساخته و به ساختمان گنبد ملحق کرد که امروزه تربت‌خانه نام گرفته است.

اکنون در داخل محوطه تربت‌خانه باقیمانده محراب نمازخانه قدیمی مشاهده می شود، که کاملا مرمت شده و رو به روی در ورودی محوطه واقع است.

در داخل محوطه تربت‌خانه دو سنگ کتیبه‌دار تاریخی است، که یکی از آنها سنگ قبری از جنس مرمر، که در کاووش‌های باستان‌شناسی به دست آمده و به اندازه‌ای شفاف و بدون رگه است که باوجود ضخامت ۲۰ سانتی‌متری آن اگر در پشت سنگ، کبریت یا چراغی روشن شود به راحتی از سمت دیگر قابل، نور قابل مشاهده است.

کتیبه دوم نیز مربوط به دوره صفوی است که نشان می‌دهد سفیری از هند در زمان شاه عباس به این منطقه سفر کرده و با دیدن شکوه گنبد و ویرانی آن دچار تاثر گشته و کتیبه‌ای به یادگار از خود می‌گذارد.

سلطان محمد خدابنده اصالتا از نوادگان چنگیز و از نژاد مغول بود. برطبق سنت باستانی مغول‌ها، برای دفن شخص مرده، وی را در خاک نمیگذاشتند؛ بلکه با ایجاد مجموعه‌ای از اتاق‌ها و سازه‌های معماری در زیر خاک، متوفی را در آن قرار داده و در ورودی این محوطه را مسدود می‌ کردند.

به این نوع تدفین به اصطلاح تدفین سردابه‌ای گفته می‌شود، در سلطانیه دو تدفین سردابه‌ای وجود داردیکی همان قبرستان سلطنتی در محوطه بیرونی و دقیقا پشت تربت‌خانه قرار دارد و دیگری سرداب زیر تربت‌خانه که محل قبر سلطان محمد خدابنده محسوب می شود.

*حمام سالار در سلطانیه

در داخل ارگ شاهی یک بنای تاریخی دیگر به یادگار از دوره قاجار باقی مانده که به حمام سالار مشهور و معروف است. این حمام به دلیل سردسیر بودن منطقه کاملا در زیر زمین ساخته شده تا کمترین میزان تلفات حرارت در آن صورت گیرد و شامل تمامی عناصر اصلی تشکیل‌دهنده حمام ایرانی از قبیل گرمخانه، میاندر، سربینه، تون و خزینه است.

یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی سلطانیه تپه نور است که در ۱۵۰۰ متری جنوب شرقی گنبد سلطانیه واقع شده استبانی حمام سالار، شخصی به نام سیف‌علی‌خان کلانتری معروف به سالارخان بوده که آن را سال‌۱۲۹۳ خورشیدی احداث و بنا کرد.

این حمام تا سال‌های پیش از انقلاب فعال بوده و پس از آن متروک شده و به‌تازگی با تغییر کاربری به سفره خانه سنتی و رستوران تبدیل شده است.

*تپه نور سلطانیه

یکی از مهم‌ترین آثار سلطانیه تپه بزرگی است که در ۱۵۰۰ متری جنوب شرقی گنبد سلطانیه واقع شده است، این تپه باستانی را می‌توان نخستین سکونتگاه انسانی در سلطانیه دانست.

‌البته در لایه‌های زیرین این تپه آثاری به دست آمد که نشان از سکونت انسان در منطقه سلطانیه در ۷۰۰۰ سال پیش داشت. در حفاری‌های انجام‌گرفته تعداد زیادی سفال قدیمی از این دوره در دست است.

*بقعه چلبی اوغلی

اثر ‌معروف بقعه چلبی اوغلی در۵۰۰ متری جنوب غربی سلطانیه، برسر راه سلطانیه خدابنده قرارگرفته است.

باستان شناسان و محققان، این مجموعه را به نوه مولانا نسبت داده اند و تاریخ ساخت آن را سال ۷۲۸ هجری قمری ذکر کرده اند. ‌این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است؛ خانقاه شامل صحن مرکزی است که در اصلاع غربی و شرقی آن، حجره ها جای گرفته اند.

طرح معماری این مجموعه الهام گرفته از عقاید و مراتب صوفیه است و هریک از فضاها را با هدف و برای عملکرد خاصی ساخته اند. ‌واحد نخستین در قسمت ورودی، به مرتبه فقرا اختصاص داشته است و طالبان جنت (مرتبه بعدی این فرقه) در قسمت دوم ورودی جای گرفته اند.

حجره های انفرادی صحن مرکزی با درهای کوتاه، محل ریاضت مریدان را با توجه به مراتب آنها تشکیل می داده اند.

صحن خانقاه محل سماع جمعی بوده است و به هنگام سماع، سلطان در وسط و مریدان در دور او حلقه می زده اند و بدین ترتیب، این مراسم برپا می‌شده است. احتمالا واحدهای جنوبی خانقاه، کلاس درس و فضاهای طرفین ایوان جنوبی، محل حلقه ذکر زمستانی بوده است.

طبقه دوم بنا در طرفین ایوان به شدت آسیب دیده و فرو ریخته است و گرداگرد آن، نماهایی شبیه به جان پناه دیده می شود. قرینه سازی درکل مجموعه کاملاً رعایت شده است.

یکی از مدارک بسیار ارزنده که در یافتن تاریخ واقعی ساخت بنای خانقاه اهمیت به سزایی دارد، بررسی کتیبه حک شده ایوان جنوبی استمصالح اصلی را لاشه سنگ و ساروج تشکیل داده است. سقف حجره ها و زاویه ها، گنبدی شکل است. ‌عده ای از محققان و باستان شناسان، زمان ساخت بنای خانقاه را زودتر‌ از مقبره سلطان چلبی می دانند و بعضی از آنان، تاریخ ساخت بنای مقبره را زودتر می دانند.

یکی از مدارک بسیار ارزنده که در یافتن تاریخ واقعی ساخت بنای خانقاه اهمیت به سزایی دارد، بررسی کتیبه حک شده ایوان جنوبی است. این کتیبه در سه قطعه؛ یکی در بالا و دو قطعه دیگر در طرفین ایوان نوشته شده است و یکی از اسناد بسیار معتبر، ساخت شهر سلطانیه و نکات ناگشوده تاریخ آن است. با توجه به متن باقی مانده از این کتیبه، می‌توان دریافت که این بنا بین سال های ۶۵۷ و ۶۸۳ هجری ساخته شده و وقف خانقاه شمسیه شده است.

قسمت دوم این مجموعه تاریخی، بقعه معروف به بقعه سلطان چلبی است. نقشه این بنا، هشت ضلعی است وهر ضلع آن ازنمای خارجی به عرض ۴/۱۶ متر، به طول ۱۷ متر وبه قطر ۷.۵ متر است که با زیبایی خاصی طراحی و اجرا گردیده است.

فرم آجرچینی در طاق نماهای هشتگانه متفاوت است. پس از طاق نماها، ادامه کار با آجرچینی ساده انجام گرفته است و در حدفاصل جرزهای هشتگانه، طاق نماهای زیبایی احداث و اجرا شده است و در بالای این جرزها، گنبد آجری با ساقه نسبتاً بلند استوار شده است. ‌آرامگاه سلطان چلبی از نظر جای گیری گورها در آن، جالب توجه است ‌و حلقه ذکر صوفیه را به شیوه ای دیگر تداعی می کند.

به هر حال مقبره چلبی اوغلی می تواند در صورت توجه مسئولان و جذب سرمایه گذار،مکانی مناسب برای اسکان گردشگران و بالا بردن زمان توقف در شهر تاریخی سلطانیه باشد و دیگر گردشگران تنهابه عنوان گردشگران و مسافران عبوریوارد شهر سلطانیه نشوند و مدت زمان بیشتری را برایبازدید از آثار تاریخی متعدد شهر تاریخی سلطانیه اختصاص دهند.

*گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه مقبرهٔ اُلجایتو است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) بنا شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی محسوب می شود.

این بنا مسجدی میباشد بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور و معروف است. گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه واقع شده و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد قرار دارد و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران هست رنگ گنبد آبی است.

اصلی‌ترین و مشهورترین بنای منطقه سلطانیه گنبد بزرگ سلطانیه است، که بزرگ‌ترین گنبد آجری و سومین گنبد بزرگ جهان محسوب می شود، البته ناگفته نماند که دو گنبد دیگر که از سلطانیه بزرگ‌تر هستند از جنس آجر به تنهایی نبوده و از نظر قدمت نیز جدیدتر هستند.

این دو گنبد عبارت‌اند از گنبد مسجد ایاصوفیا در ترکیه و گنبد کلیسای سانتاماریا در شهر فلورانس ایتالیا که گنبد ایتالیایی با الهام از گنبد سلطانیه ساخته شده و براساس متون و مستندات تاریخی، معماران ایتالیایی به سلطانیه آمده و با نقشه‌برداری و الگوبرداری از گنبد سلطانیه، گنبد این کلیسا را ساختند.

گنبد سلطانیه علاوه بر این که بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان محسوب می شود، دارای عجایب و زیبایی‌های پنهانی است که نشانگر درایت و هنرمندی سازندگان آن است.

برای نمونه بزرگ‌ترین کتیبه اسلامی ایران از نظر ابعاد و اندازه در این گنبد وجود دارد که توسط هنرمندی به نام سیدحیدر گنده‌نویس نگاشته شده و شهرت این خوشنویس سده‌های هفتم و هشتم به دلیل درشت‌نویسی وی بوده به گونه‌ای که گاه یک حرف الف وی ابعادی بین دو تا سه متر داشت.موضوع دیگری که نشان از ظرافت هنری به‌کار‌رفته در داخل گنبد دارد، بازی ظریف کاشی و آجر‌هایی است که در ضلع مقابل ورودی فعلی گنبد اجرا شده است.

بر روی این اضلاع گنبد بلندی گذاشته شده که ارتفاع آن را ۱۲۰ گز گفته اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اتاق‌ها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ ساخته شده و سقف داخل اتاق‌های بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ مزین شده است.

در حاشیه طاقها آیات قرآنی و اسماالله با خط جلی نقش بسته است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز مشاهده می شود. ساخت گنبد سلطانیه، در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان شروع شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به پایان رسید.

دالان‌های تودرتویی در سردابهٔ این بنا وجود دارد، که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته‌ است و سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده‌ است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف مدفون شده است.

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه واقع است و در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌ است.

با اندكي اضافه و تلخيص برگرفته از خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار: 6 فروردین 1395، کد مطلب: 3584631:www. mehrnews.com