شعار سال : در علم‌دینی، راهکار اجرایی تحقق این امر را در کنار گذاشتن و دور انداختن مباحث علوم جدید غربی نیست، بلکه اساساً تحقق چنین علمی را نیازمند جدی گرفتن و مواجهه ی کاملاً جدی با علوم موجود است. مشکل در فضای کشور ما، و به ویژه در عرصه‌ی علوم‌ انسانی‌ ـ ‌اجتماعی، فضای مرعوبیتی است که به اسم علم در مجامع به اصطلاح علمی پدید آمده به نحوی که نظرات دانشمندان غربی‌(آن‌ هم گاه دانشمندان چند نسل قبل) همواره نظر صحیح شمرده می‌شود.

فرهنگ امروز: علی ‌پایا، اندیشمند ایرانی و از روشنفکران دینی معاصر در سال ۱۳۳۲ در تهران دیده به جهان گشود. ایشان دانشیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و استاد مدعو دانشگاه وست مینستر انگلستان و محقق ارشد دانشکده  علوم‌ سیاسی و روابط بین‌الملل، در مدرسه علوم اجتماعی ـ انسانی و زبان‌های این دانشگاه است. آثار او عمدتاً در حوزه‌ی فلسفه‌ی‌ تحلیلی نشر یافته است. وی از پایه‌گذاران آینده‌پژوهی در ایران به شمار می‌آید و کتاب‌ها و مقالات آکادمیک متعددی را (بیش از پنجاه عنوان) به زبان‌های فارسی و انگلیسی در ایران و در سطح بین‌المللی انتشار داده است.

حجت الاسلام والمسلمین حسین سوزنچی دکترای فلسفه و حکمت اسلامی از دانشگاه تربیت مدرس گرفته است و هم اکنون عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) می باشد. ایشان مقالات و کتب متعددی درحوزه‌های مختلفی از جمله علم دینی، مباحث فلسفی، چیستی علوم انسانی اسلامی به رشته تحریر در آورده‌اند. در این مناظره مکتوب، حجه الاسلام سوزنچی به عنوان مدافع علوم انسانی اسلامی به نقد دیدگاه های دکتر پایا در باب عدم امکان علوم انسانی اسلامی می‌پردازد. در این گفت وگو ما با ایشان در زمینه ی علم‌دینی و وجود آن صحبت نمودیم. ایشان قائل به تفکیک علم به اسلامی و غیراسلامی نمی‌باشند و فقط از نظر کاربردی بودن بین این دو تفاوت قائل می‌شود و اصولا هر نوع تفکیک بین علم‌اسلامی و علم‌غیراسلامی را رد می‌نمایند.

این نوشتار شامل سه دفتر می‌باشد که در دفتر نخست نظرات دکتر پایا را در زمینه ی علم‌دینی دریافت و سپس آن را برای یکی از محققان برجسته ی یعنی دکتر سوزنچی که از مدافعان علم‌دینی می‌باشد ارسال نمودیم، در دفتر دوم این گفت وگو شامل نقد دکتر سوزنچی به نظرات دکتر پایا می‌باشد. در دفتر سوم دکتر پایا به نقد های دکتر سوزنچی پاسخ داده و نقدهای ایشان را نقد هم کرده اند.

یکی از خلل‌های جامعه ی علمی ما این است که اندیشه‌وران، در کلاس‌های درس و نیز برای مخاطبین عمومی (یعنی در محیطی که سطح علمی مخاطب غالباًٌ فروتر از سطح عملی گوینده است) مباحث خود را مطرح می‌کنند؛ اما کمتر پیش می‌آید که بحث در بین خود افرادی که هریک مدعی دیدگاهی در مقابل دیدگاهی دیگر است مطرح شود، و اغلب مواردی هم که مطرح می‌شود، حالت مناظره ی رودررو و در مقابل انظار عمومی دارد که به اقتضای حضور مخاطب عمومی، بیش از آنکه دغدغه ی کشف حقیقت در میان باشد دغدغه ی غلبه بر حریف مدنظر است؛ و لذا بسیاری از اهل تحقیق از این‌گونه جلسات گریزانند. اگر تضارب آراء را واقعاً به‌عنوان مسیری برای کشف حقیقت جدی بگیریم، بی‌تردید، طرح بحث‌و‌گفت وگوهای علمی به دور از جنجال رسانه‌ای می‌تواند یکی از مصادیق کارآمد تضارب آراء قلمداد شود و ظاهراً فصلنامه ی علوم انسانی اسلامی صدرا قصد دارد باب این مسأله را باز کند. این فصلنامه سؤالاتی را در اختیار برادر گرامی، جناب آقای دکتر پایا، به‌عنوان یکی از مخالفان مسأله ی «علم‌دینی» قرار داده و پاسخ‌های ایشان را در اختیار بنده، به‌عنوان یکی از مدافعان این مسأله گذاشته و ظاهراً قرار است مجدداً این پاسخ‌ها به ایشان ارسال شود و این روال ادامه یابد.

یکی از معضلات دیگری که در بسیاری از بحث‌های به این شکل رخ می‌نماید و چه بسا مهم‌ترین آفت مباحث علمی باشد، مغالطه‌ی اشتراک لفظ است. در بسیاری از این بحث‌ها، که متأسفانه گاه رنگ و بوی سیاسی هم به خود می‌گیرد، بسیار مشاهده می‌شود که که اصلاً محل نزاع معلوم نیست، که اگر محل نزاع معلوم شود، چه بسا نزاعی باقی نماند یا نحوه ی دسته‌بندی طرفداران و مخالفان موضوع عوض شود. در حدود نیم قرن پیش، مناظراتی بین کاپلستون (فیلسوف مسیحی) و راسل (فیلسوف ملحد) شکل گرفت که همزمان در رادیو ایران ترجمه می‌شد. شهید مطهری در جایی گفته است: اگر من در آنجا حضور داشتم به آقای راسل می‌گفتم آن خدایی را که تو منکری، من هم منکرم. یکی از عواملی که این معضل را تشدید می‌کند یکسان انگاری تلقیات افراد مختلف در بحث، و خلط بار معنایی واژه‌ها با بار عاطفی آنها است. مثلاً در بحث علم‌دینی، یک تلقی ابتدایی از علم و از دین در اذهان افراد وجود دارد و بسیاری از موافقان یا مخالفان علم‌دینی، بر اساس همان تلقی اولیه ی خود ـ که لزوماً با تلقی اولیه ی مخاطب وی یکسان نیست ـ با هم بحث می‌کنند که چه بسا اگر دقت شود گاه مشاهده می‌شود که اختلاف بین خود طرفداران یا اختلاف بین خود مخالفان این مسأله، بیش از اختلاف دو نفری است که یکی خود را طرفدار و دیگری خود را مخالف می‌داند.

اجمالاً اشاره می‌کنم که بنده هم بر این باورم که اگر «علم» در معنای پوزیتیویستی آن، و «دین» به معنای مجموعه گزاره‌های موجود در متون مقدس دینی، قلمداد شود، هیچ‌گونه تصویر معقولی از علم‌دینی ممکن نیست. همچنین، اگر برای رفع این معضل، یکی از طرفین مسأله را از هویت اصلی خویش خلع کنیم، (مثلاً واقع‌نمایی علم را به‌طور کلی زیر سؤال ببریم و نسبی‌گرا شویم؛ یا تلقی وحیانی و وابسته به وحی الهی بودن دین را زیر سؤال ببریم و آن‌را صرفاً یک پدیده ی فرهنگی قلمداد کنیم) باز هم به بی‌راهه‌ای خواهیم رفت که شاید چند صباحی دل دینداران و علم دوستان ساده انگار را خوش کند، اما مشکلی را حل نخواهد کرد.

همچنین، برخلاف برخی از مدعیان علم‌دینی، به‌ هیچ ‌عنوان، راهکار اجرایی تحقق این امر را در کنار گذاشتن و دور انداختن مباحث علوم جدید غربی نمی‌دانم، بلکه اساساً تحقق چنین علمی را نیازمند جدی گرفتن و مواجهه ی کاملاً جدی با علوم موجود می‌دانم و اصلاً فلسفه ی اصلی پرداختن به این بحث را جلوگیری از ساده انگاری‌هایی می‌دانم که به‌خاطر عدم توجه جدی و عمیق به حقیقت علم در جامعه ی ما پدید آمده است. علم در فضای غربی در یک بستر طبیعی (نمی‌گویم صحیح) رشد کرد و این رشد چون به صورت طبیعی پیش می‌رود اشکالاتش را نشان می‌دهد و چون فضای علوم‌طبیعی، طبیعی‌تر از فضای علوم‌انسانی بوده، دگماتیسم در آنجا کمتر، و توصیف‌ها و توصیه‌های فلاسفه علم را بی‌چون و چرا قلمداد کردن، بسیار کمتر است؛ چنان‌که امروزه در اغلب این علوم، خود غربی‌ها قویترین نقدها را وارد کرده و با همین نقدها علم را اصلاح می‌کنند، اصلاحاتی که لزوماً در قالب هیچ‌یک از تئوری‌های فلسفه‌های علم معاصر نمی‌گنجد؛ اما مشکل در فضای کشور ما، و به ویژه در عرصه‌ی علوم‌ انسانی‌ ـ ‌اجتماعی، فضای مرعوبیتی است که به اسم علم در مجامع به اصطلاح علمی پدید آمده به نحوی که نظرات دانشمندان غربی‌(آن‌ هم گاه دانشمندان چند نسل قبل) همواره نظر صحیح شمرده می‌شود و از ظرفیت‌های مهمی که میراث علمی ما برای تحول آفرینی در علم در اختیار ما قرار داده غفلت یا تغافل می‌شود، و همین‌ها است که منقح کردن تصویر علم نزد ما را ضروری می‌کند.

به هرحال، برخی از تصاویر علم دینی، قطعا ً تصاویر نامعقولی‌اند که متأسفانه توسط برخی از مدعیان طرفداری از علم‌دینی نیز مطرح می‌شوند و همین‌ها است که مسأله را مبهم و مبهم‌تر کرده و بحث‌ها را بی‌حاصل نموده است؛ لذا که در کتابی که برای بررسی این مسأله تألیف کرده‌ام۱۳ بیش از نیمی از کتاب را به شرح و تفصیل معنای صحیح و قابل دفاع از علم و معنای صحیح و قابل دفاع از دین اختصاص داده‌ام که معلوم شود که این دو واژه چگونه قرار است در ترکیب «علم‌دینی» به صورت معنادار به‌کار برود.

اکنون که چنین مجالی مهیا نیست، برای جلوگیری از معضل فوق، بهترین کار این است که، به قول ما طلبه‌ها، لااقل به تحریر محل نزاع بپردازیم، یعنی ابتدا معلوم کنیم که در کجا بین دیدگاه ما و ایشان مشابهت، و در کجا واقعاً اختلاف وجود دارد؛ و آنگاه مشخصاً بحث بر سر اختلافات ادامه یابد تا با تضارب آراء، حقیقت مطلب، در درجه ی اول بر خود، و سپس بر دیگران آشکار گردد. جالب اینجا است که وقتی ادعاهای اصلی و فرعی جدا شود، به نظر می‌رسد که در برخی از زیربنایی‌ترین مطالب، هیچ اختلافی بین این جانب که طرفدار علم‌دینی، و ایشان که مخالف علم‌دینی هستند وجود ندارد؛ هرچند که در تفصیل و بیان زوایای مطلب، اختلافاتی هست.

ایشان در پاسخ‌هایشان دنبال یک ادعای اصلی هستند و بقیه مباحث ایشان شرح و بسط این ادعا است. بنده در اصل این ادعا اشکالی نمی‌بینم هرچند توضیحات ایشان را در موارد متعدد دارای اشکال می‌دانم. اصل ادعای ایشان که قابل قبول است این است که:

«علوم انسانی‌-‌اجتماعی، از وجهی علم به شمار می‌آیند و از وجهی تکنولوژی». وجه علمی به معنای ارائه ی شناخت عینی از واقعیت است که چون معیارش خود واقعیت است، اسلامی و غیراسلامی ندارد؛۱۴ لذا علوم انسانی- ‌اجتماعی از وجه علم بودنشان (یعنی از این جهت که کاشف از واقعیت هستند)، به اسلامی و غیراسلامی تقسیم نمی‌شوند. اما در بعد تکنولوژی، هدف تکنولوژی‌ها، ازهرسنخ که باشند، دستیابی به شناخت حقیقی از واقعیت نیست؛ بلکه معیار موفقیت در تکنولوژی‌ها، کارآمدی است. کارآمدی، معیاری پراگماتیکی است و با ملاحظات ارزشی کاربران آن ارتباط وثیق دارد. علوم انسانی‌-‌اجتماعی، زمانی که در وجه تکنولوژیک‌ به‌کار می‌روند، وظایفی را که ابداع کنندگان یا کاربران در نظر دارند، برآورده می‌سازند. این وظایف، عمدتاً عبارت از کنترل و هدایت رفتار افراد و گروه‌ها است. لذا از وجه «تکنولوژی»، می‌توانند اسلامی و بومی باشند، هرچند در همین وجه هم به دلیل وجود نیازهای مشترک، امکان استفاده با ملاحظاتی وجود دارد.»۱۵

البته تنها موارد اشتراک بنده با ایشان، همین جملات نیست، بلکه در بسیاری دیگر از مطالب،‌(از جمله اینکه انسان‌ها گوهر مشترک و لذا نیازهای مشترکی دارند و حتی نیازهای غیرمشترک شان نیز به نحوی ریشه در نیازهای مشترک آنها دارد) نظر ایشان را صحیح و قابل دفاع می‌دانم؛ هرچند نحوه ی تبیین آن و حتی برخی از مثال‌هایی را که ایشان در این مورد مطرح کرده‌اند قابل دفاع نمی‌دانم. همچنین در غیر‌مدلل، و بلکه ناصواب بودن این دعوی که تمام تحولات دنیای جدید نشأت گرفته از علوم‌انسانی برآمده از غرب است، و این علوم یک‌سره ناکارآمدند حق را به جانب دکتر پایا می‌بینم، هرچند این دو مطلب، به ویژه مطلب دوم، لزوماً از سوال مذکور بر نمی‌آمد.

چنان‌که اشاره شد باید به درک هریک از دو مفهوم علم و دین برگردیم. برای اینکه این اختلاف عمیق‌تر فهمیده شود، ابتدا محل‌های اصلی اختلاف را مختصرا اشاره می‌کنم، سپس به تک تک مدعیات مقاله باز می‌گردم و موارد قابل مناقشه را یکی یکی ذکر ‌می‌کنم:

الف- در اینکه علم (و نه تکنولوژی) کشف واقعیت است، بحثی نیست، اما در اینکه راه این کشف واقعیت فقط به روش حدس و آزمون (یا به تعبیر دیگر، روش تجربی) برگردد بسیار بحث است. به علاوه، در اینکه علم باید عینی باشد بحثی نیست، اما اینکه عینی را صرفاً به امر بین‌الاذهانی دانشمندان (که حقیقتی غیر از اجماع دانشمندان ندارد) برگردانیم، بحث است. همچنین آیا واقعاً می‌توان از عینی بودن علم (به معنای بیان واقعیت بودن) سخن گفت و در عین حال، راه دست‌یابی به شناخت عینی را منحصر در تولید حدس‌ها و گمانه‌هایی به وسیله‌ی آدمیان دانست، آدمیانی که همواره از محیط، سنت، فرهنگ، تاریخ و اجتماع خود متاثر می‌شوند و محدودیت‌های زبانی، ادراکی و تربیتی، و... در شکل دادن به حدس‌ها و گمانه‌هایی که درباره‌ی واقعیت برمی‌سازند نقش ایفا می‌کند؟ علاوه بر این، در اینکه امثال بنده و ایشان خطاکاریم و فرشته نیستیم و از اشتباهاتمان درس می‌گیریم بحثی نیست، اما آیا به لحاظ علمی دلیلی (جز استقرای ناقص در پیرامون خود، که استقراء هم منطقاً معتبر نیست) داریم بر اینکه امکان ندارد که«انسان» (و نه فرشته)ای پیدا شود که خطاکار نباشد (معصوم باشد) و اگر با دلیل علمی مناسب، وجود چنین انسانی معلوم شد، آیا سخنان وی، جدای از آزمون‌های خطاپذیر ما، علم و کاشف از واقعیت نخواهد بود؟

ب- در اینکه واقعیت‌های مورد      مطالعه ی علوم‌ انسانی‌ ـ ‌اجتماعی بــا واقعیت‌های مورد    مطالعه ی علوم‌ طبیعی تفاوت دارند بحثی نیست، اما اگر این تفاوت را جدی بگیریم، آیا بحث روش عینی در این دو به یک معنا خواهد بود؟ واقعیتی که به قول ایشان برساخته ی انسان در روابط خود با دیگران است، چگونه می‌خواهد معیاری برای آزمودن حدس و گمانی شود که آن حدس و گمان نیز ساخته ی ما آدمیان است؟ آیا چنان تصویری که درباب راه دستیابی به شناخت عینی داده شد، حتی اگر در عرصه ی طبیعیات پذیرفته شود، در عرصه ی علوم انسانی‌-‌اجتماعی، به ویژه با توجه به تصویری که از ماهیت موضوع این علوم ارائه شده، ره به جایی می‌برد؟

دـ بحث مهم دیگر در باب ماهیت دین است. آیا دین صرفاً یک مقوله ی فرهنگی و در زمره ی ارزش‌های اجتماعی گروهی خاص است که ما آن را در زمره ی ایدئولوژی، و سپس در ذیل تکنولوژی قرار دهیم؟ آیا صرفاً از سنخ «خواست و میل و گرایش و نظام ارزشی افراد» است که مهم‌ترین دلیل ما در بی‌معنایی ترکیب علم دینی، جدا بودن تکاپوی معرفتی فرد از این مؤلفه‌ها باشد؟ آیا گزاره‌های دین هیچ ارتباطی با بیان واقعیت، به‌ویژه در عرصه‌ی‌انسانی ندارد؟ آیا صرف اینکه همه ی انسان‌ها به یک دین واحد باور ندارند،۱۷ دلیل کافی است که واقع‌نمایی گزاره‌های دینی زیر سوال برود (که اگر کافی باشد، همه ی علوم هم زیر سؤالند)؟ علاوه بر این در عرصه ی ارزش‌ها، آیا ارزش‌هایی داریم که مبتنی بر یک سلسله از واقعیات عینی باشند، یا همه ی ارزش‌ها کاملاً مبتنی بر دلخواه‌های فردی و گروهی هستند؛ و اساساً چگونه می‌توان از نیاز مشترک آدمیان سخن گفت، اما ابتنای اصول کلی ارزش‌ها بر واقعیت را انکار کرد و به این بهانه دین را غیرمرتبط با بیان واقعیت دانست؟ و خلاصه ی کلام، آیا می‌توان تصویری از دین داشت که نسبتی واقعی با علم برقرار کند؟

موارد فوق، رئوس اختلافاتی است که می‌توان با دکتر پایا مطرح کرد که اغلب آنها به تفصیل در کتابی که اشاره شد مطرح شده است، اما می‌توان به صورت جزیی و موردی هم به نکاتی اشاره کرد. این نکات را در چند بند ارائه می‌کنم. ابتدا عین مطلب ایشان نقل قول می‌شود و سپس ابعاد قابل نقد آن اشاره خواهد شد. «علوم انسانی ‌ـ ‌اجتماعی، (علوم فرهنگی) برخلاف علوم‌ طبیعی و زیستی از وجهی علم به شمار می‌آیند و از وجهی تکنولوژی».

«علوم انسانی- ‌اجتماعی از وجه علم بودنشان، به اسلامی و غیـــراسلامی تقسیم نمی‌شوند. اما از وجه «تکنولوژی» می‌توانند اسلامی و بومی باشند».

«واقعیت مورد توجه علوم انسانی- اجتماعی، با واقعیت مورد توجه علوم طبیعی و زیستی تفاوت دارد. واقعیت برساخته ی اجتماعی که محصول حیث‌های التفاتی جمعی است، در سپهری که عقل‌گرایان نقاد از آن با عنوان :جهان سوم» (جهان محصولات [مشترک] خرد و اندیشه ی بشری) یاد می‌کنند، تجلی پیدا می‌کند. جهان سوم با دو جهان دیگر یعنی «جهان دوم» که جهان اندیشه‌ها، عواطف شخصی و ظرفیت‌های ادراکی و عاطفی ویژه ی اوست، و «جهان اول» که جهان طبیعت است ارتباط نزدیک دارد و با آنها (از طریق جهان دوم) در تعامل است و بر آنها اثر می‌گذارد و از آنها تأثیر می‌پذیرد».

«علی‌رغم این تفاوت، هردو درصدد شناخت عینی از واقعیت مورد مطالعه ی خود هستند. شناخت عینی، چنان‌که از عنوان آن برمی‌آید، مستقل از اشخاص و ذهنیات آنان و یا تأثیرات محیطی و فرهنگی است. آنچه که «ذهنی» است احیاناً ممکن است برای دارنده ی آن «معرفت» به شمارآید. اما از آنجا که دیگران به جهان ذهنی او دسترسی ندارند، برای آنان، «معرفت» محسوب نمی‌شود».

«برای کسب معرفت درباره ی واقعیت، (خواه واقعیت طبیعی و خواه واقعیت برساخته ی اجتماعی) راهی جز تولید حدس‌ها و گمانه‌هایی که نظیر توری برای شکار واقعیت بدان فرا فکنده می‌شوند وجود ندارد. این حدس‌ها و گمانه‌ها البته به وسیله ی آدمیان برساخته شده‌اند. آدمیان همواره از محیط، سنت، فرهنگ و تاریخ و اجتماع خود متاثر می‌شوند. محدودیت‌های زبانی، ادراکی و تربیتی، تأثرات روحی و انفعالات روانی، آموزه‌های دینی و ایدئولوژیک و خاطره‌های قومی و نظایر آن در شکل دادن به حدس‌ها و گمانه‌هایی که درباره ی واقعیت بر می‌سازند نقش ایفا می‌کند».

علاوه بر این، این تصویر از راه دستیابی به علم، از تناقض درونی دیگری نیز رنج می‌برد. خود این دیدگاه، طبق همین تعریف از ماهیت دانش، چیزی بیش از یک حدس و گمانه نیست؛ حدس و گمانه‌ای که اولاً پیدایش دیدگاه‌های دیگر در عرصه‌ی فلسفه علم، به منزله‌ی بطلان آن می‌تواند قلمداد شود و ثانیاً حتی اگر هم باطل نشده باشد و شواهدی به نفع آن ارائه شود، این شواهد، طبق بیان فوق، حتی تاییدگر آن نیستند و هیچ کمکی به ارزش معرفتی آن نمی‌کنند. ضمناً این پاسخ که بیان فوق از سنخ معرفت‌های درجه ی‌۲ است و لذا آن اشکال متوجه خودش نمی‌باشد نیز پاسخ قابل قبولی نیست، زیرا سخن بر سر مطلق معرفت‌های بشری است، نه فقط معرفت‌های درجه ی‌۱، و لذا این ادعا، ادعایی خودشمول است و تفکیک معرفت درجه ی ۱ و درجه ی ۲، مشکلی را از آن حل نمی‌کند. توضیحات بیشتر در بند ۱۵ خواهد آمد.

«معرفت‌عینی، اسلامی و غیر‌اسلامی، غربی و شرقی، و ... ندارد. «معرفت‌عینی»، معرفت نسبت به واقعیت است. ملاک سنجش صحت چنین معرفتی نیز صرفاً خود واقعیت است، و نه معیار‌های دیگر نظیر «توافق و اجماع افراد»، «تبلیغات و فضا‌سازی»، «اعمال قدرت و نفوذ»، و ... نظایر آن. دانش و معرفت عینی در معنای دقیق کلمه از تولید کنندگان آن و ظرف و زمینه و خاستگاه تولید مستقل است. این دانش، تا حد زیادی (به میزانی که عینی است) نشان دهنده و باز تابنده ی خود واقعیت است».

علوم‌انسانی موجود، هرچند که عمدتاً در مغرب زمین تولید شده است، اگر «عینی» باشد، پاسخگوی نیاز‌های انسان معاصر (خواه مسلمان غیرمسلمان، خواه سکولار و غیرسکولار، خواه غربی و غیرغربی) تواند بود.

علوم اجتماعی و انسانی، از وجهی تکنولوژی به شمار می‌آیند. تکنولوژی، علی‌رغم ارتباط بسیار تنگاتنگ با علم، با آن این‌همانی ندارد.

هدف تکنولوژی‌ها، از هر سنخ که باشند، دستیابی به شناخت حقیقی از واقعیت نیست. معیار موفقیت در تکنولوژی‌ها، کارآمدی است. کارآمدی، معیاری پراگماتیکی است و بنابراین با خوشامد و ملاحظات ارزشی و شخصی کاربران آن ارتباط وثیق دارد. برخی از معیار‌های کارآمدی البته «عینی» توانند بود و چنین نیز هستند؛ مانند کارآمدی یک شتاب‌دهنده ذرات هسته‌ای. تکنولوژی‌ها با توجه به کارکرد‌هایشان تعریف و مشخص می‌شوند. تکنولوژی‌ها، برای کارکرد بهینه، در نهایت به علم و شناخت حقیقی از واقعیت، اتکا دارند. عدم توجه به واقعیت موجب ناکامی در بهره‌گیری از تکنولوژی می‌شود.

تکنولوژی‌ها برخلاف علم و معرفت، به ظرف و زمینه‌هایی که در ابداع و یا به‌کارگیری آنها نقش دارد حساس اند.

علوم انسانی‌- ‌اجتماعی، زمــانــی کـــه در وجــه تکنولوژیک شان به کار می‌روند، وظایفی را که ابداع کنندگان یا کاربران در نظر دارند، برآورده می‌سازند. این وظایف، عمدتاً عبارت است از کنترل و هدایت رفتار افراد و گروه‌ها.

البته در مواردی نیز احیاناً می‌توان با توجه واقعیت و یافته‌های علمی این رویکرد‌های تکنولوژیک (و ایدئولوژیک – به یاد داشته باشیم که ایدئولوژی نیز نوعی تکنولوژی است) را نقد کرد. اما در این قبیل موارد، نقد صورت گرفته ناظر خواهد بود به نقص و کاستی جنبه ی علمی‌ای که پشتوانه ی تکنولوژی مورد اشاره است. به‌عنوان مثال، نشان دادن عوارض عینی مصرف مشروبات الکلی.

در وجه علمی، علوم انسانی- اجتماعی از همان محدودیت‌هایی که گریبان‌گیر علوم زیستی و طبیعی است برخوردارند. مانند فقر تئوریک، محدودیت در آزمودن نظریه‌ها، ضعف مبانی متدولوژیک و معرفت‌شناسانه، توجه و تاکید به جنبه‌های تکنولوژیک و کاربردی به عوض جنبه‌های نظری، و ...

نقد: این محدودیت‌ها را اگر در ماهیت علم دخیل بدانیم، عملاً امکان معرفت عینی را انکار کرده‌ایم و این آفتی است که اغلب مکاتب متأخر فلسفه ی‌علم در غرب بدان مبتلا شده‌اند و در بند ۴ هم اشاره شد که ریشه ی این اشکال این است که با تقلیل «واقع نمایی» و عینیت» به «امر بین‌الاذهانی» (که ماهیتی جز اجماع و توافق دانشمندان ندارد) عملاً بین تحلیل جامعه‌شناختی از علم و تحلیل‌ فلسفی از آن خلط شده است و به تعبیر رایج در علم منطق، جدل به جای برهان نشسته است.۲۰

«آدمی از رهگذر خطاهایش می‌آموزد و به میزانی که به این جنبه عنایت بیشتری داشته باشد و به نحو نظام‌مند‌تری در این عرصه به فعالیت بپردازد، بر دانش و معرفت اش افزوده می‌شود. اما این جنبه هیچ‌گاه به نحو ایده‌آل مورد توجه قرار نمی‌گیرد. این امر البته تا اندازه‌ای ناشی از آن است که ما همگی انسانیم و فرشته نیستیم».

«نیازهـــای غیرمشترک، نیازهایی هستند که در ظرف و زمینه‌های مختلف «بروز و ظهور» می‌کنند. ...یکی از مهم ترین عواملی که به ظهور نیازها کمک می‌کند، «مسائلی» است که افراد با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. اگر این مدعا صحیح باشد که علوم‌انسانی‌غربی، به نیازهای انسان معاصر یا مسلمان پاسخ نمی‌دهد، یک علت این پدیدار می‌تواند آن باشد که این علوم در پی پاسخ گفتن به مسائلی هستند که برای انسان‌غربی مطرح است. اگرهمان مسائلی که برای مسلمانان «مسأله» محسوب می‌شود، برای محققان غربی نیز به‌عنوان «مسأله» جلوه کند، آن گاه پژوهش‌های آنان در مسیر یافتن راه‌حل برای آن مسائل متمرکز می‌شود».

نقد: استدلال فوق برای اینکه اثبات کند که پژوهش‌های غربیان درباره‌ی مساله‌های مسلمانان، برای مسلمانان مفید است، نیازمند این است که اولاً تنها عامل ظهور نیازها را مسائل بداند، در حالی که چنان‌که از متن فرمایش ایشان برمی‌آید این را یک عامل (ولو مهم‌ترین عامل) می‌دانند نه تنها عامل؛ و ما هم مانند ایشان معتقدیم عوامل دیگری هم هست؛ و ثانیاً باید فرض بگیرد که پیش‌فرض‌های فرهنگی و...، در مسأله شدن یک حادثه نقشی ندارد؛ در حالی که قطعا نقش دارد، و وقتی پیش‌فرض‌هایی را قبول ندارند، هیچ‌گاه برخی مسائل ما برای آنها مسأله نمی‌شود، مثال ساده ی آن، معضل و مسأله‌ای به نام بدحجابی است که برای یک جامعه ی دینی یک مسأله است اما هیچ‌گاه در علوم‌اجتماعی به یک مسأله تبدیل نشده است.

«اگر توجه کنید که علم، محصول حدس وگمانه‌هایی است که آنها هم محصول تکاپوی خلاق ذهن‌اند پس برای تولید علم به هیچ روی نمی‌توان دستورالعمل و آلگوریتم تجویز گرفت. پس این پرسش که «آیا دین ظرفیت دارد تا علم از آن استخراج شود؟» نادرست و غیر‌دقیق است. علم، به معنای حدس‌ها و گمانه‌هایی برای شناخت واقعیت، که در مسیر اصابت به واقع قرار دارند و به همین اعتبار از محک آزمایش، خواه آزمون نقادانه ی نظری و خواه آزمون نقادانه ی تجربی، موفق بیرون می‌آیند (البته تا زمانی معین و محدود - که به نحو پسینی مشخص می‌شود- و تا پیش از آنکه جای خود را به حدس‌ها و گمانه‌هایی فراگیر‌تر بدهند که به اعماق ژرف‌تری از واقعیت نظر دارد) در پاسخ به «مسائلی» که شخص با آنها مواجه می‌شود، امکان ظهور می‌یابند. مسائل در ارتباط با نیاز‌های شخص و در تعامل او با واقعیت برایش رخ می‌نمایند. همه‌ی عرصه واقعیت، خواه واقعیت طبیعی و خواه واقعیت برساخته ی اجتماعی، قابلیت و توان آن را که انواع «مسائل» را برای شخص مطرح سازد».

اولاً بالاخره، علم محصول حدس و گمان است یا معنای علم همین حدس و گمان‌ها است؟ این همان خلط مهمی است که در مکتب عقلانیت انتقادی رخ داده و اینجا ناخودآگاه در کلام دکتر پایا خود را بروز داده است. وقتی می‌گویم علم محصول ... است، یعنی در باب مکانیسم‌هایی که منجر به حصول علم در آدمی (به‌عنوان یک پدیده ی روانشناختی) می‌شود بحث کرده‌ایم و به نظر می‌رسد اگر ادعای این مکتب همین بود، این نکته به‌عنوان یکی از راه‌های حصول علم در ذهن آدمی قابل قبول بود؛ که البته این مقدار هیچ ثمره ی معرفت شناختی ندارد. اما وقتی می‌گوییم علم ... است، درباره‌ی خود علم سخن می‌گوییم و بحثی معرفت‌شناسانه مطرح می‌کنیم. درواقع خلط مذکور این است که آنچه راه حصول و مقدمات پیدایش علم در ذهن آدمی (و البته یکی از مقدمات نه تنها مورد) است، با خود آنچه حاصل آمده و نام علم دارد یکی دانسته شده است.

«مسائل» به دو دسته مسائل اصیل و مسائل غیر‌اصیل یا شبه مسائل تقسیم می‌شوند. مسائل غیراصیل مسائلی‌اند که نور معرفت شناسانه‌ای به واقعیت نمی‌تابانند بلکه با دغدغه‌های ذهنی شخص یا گروهی از اشخاص سروکار دارند.

در پایان بار دیگر از دست اندرکاران فصلنامه که امکان این گفت وگوی مکتوب را مهیا کردند تشکر می کنم و البته چنانکه دکتر پایا اشاره کردند هیچ ‌یک از ما فرشته نیستیم، بلکه انسانیم و جایزالخطا و لذا احتمال خطا در سخنان خود را منتفی نمی‌دانم و بی‌صبرانه منتظر دریافت پاسخ‌های متین دکتر پایا هستم.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از سایت فرهنگ امروز، تاریخ انتشار: 1 شهریور 1393، کدخبر: 18168،www.farhangemrooz.com