سکونت حجم انبوهی از جمعیت در محلات حاشیه ای کلانشهر تبریز از دهه 1350 و پس از انقلاب سفید شاه در پهنه های بزرگی از بخش های شمالی و پهنه ای در جنوب این شهر شیوع پیدا کرد و روز به روز بر گستردگی و وسعت آن افزوده شد.
این موضوع همواره مشکلات عدیده اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبقاتی به وجود آورد که نبود برنامه ای جامع برای مقابله با آن، امروز حاشیه نشینی را به معضل و چالش اصلی تبریز تبدیل کرده است.
در کنار مشکلات مختلف ناشی از حاشیه نشینی و استقرار در سکونت گاه های غیرمجاز، آنچه طی ماه های اخیر باعث نگرانی شدید محققان و پژوهشگران این حوزه شده است، حاشیه خطرناکی دیگر این مشکل اجتماعی به شکل مهاجرت معکوس طبقات مختلف مردم تبریز به این محلات است.
با وجود اینکه طی سال های متمادی گذشته شاهد مهاجرت اهالی شهرستان ها و روستاییان اطراف تبریز و آذربایجان شرقی به تبریز و استقرار در محلات حاشیه ای بوده ایم، امروز این شرایط تبدیل به مهاجرت از درون شهر و محلات مرکزی به حاشیه ای شده است.
حدود 9 ماه قبل گروهی از بانوان جوان تبریزی با حمایت وزارت راه و شهرسازی در قالب طرحی با عنوان توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی محلات حاشیه نشین با محوریت 2 محله، ابعاد و زوایای گوناگون زندگی مردم در حاشیه های شهر تبریز را بررسی و نتایج بسیار قابل توجه و قابل تاملی ارایه کرده اند که مطالعه و بررسی آن از سوی مسئولان و نهادهای مسئول شهری، استانی و ملی بسیار لازم و ضروری است.
مدیر این پروژه ملی با حضور در  تبریز ضمن تشریح ابعاد و حوزه های مختلف این طرح تحقیقاتی، گفت: دولت در سال های اخیر با ایجاد امکاناتی مثل برق، گاز، مخابرات، راه های مواصلاتی و فضاهای آموزشی در روستاها و شهرستان ها قصد کاهش آمار مهاجرت مردم به کلانشهرها را داشته و با اجرای طرح های متعدد سعی در رسیدن به این هدف دارد.
' سمیرا پورکریم ' اظهار داشت: اما با این وجود مشکلات اقتصادی و معیشتی باعث افزایش هر روزه حاشیه نشین ها می شود، چون عموم حاشیه نشین ها به دلیل آنکه قدرت مالی پایینی دارند و امکانات عمومی کافی در این مناطق وجود ندارد، زندگی بسیار پرحاشیه ای دارند.
وی با اشاره به نتایج بررسی های پرسش گران طرح فوق، مهاجرت معکوس از مناطق مرکزی و نقاط مرفه نشین تبریز به محلات حاشیه ای را یکی از مهمترین دستاوردها برشمرد و گفت: به علت شرایط اقتصادی حاکم بر کشور، طی ماه های اخیر شاهد حضور برخی خانواده ها و همچنین فعالان اقتصادی خرد و متوسط در محلات حاشیه ای هستیم.
پورکریم اضافه کرد: به دلیل هزینه های پایین و اجاره بهای اندک واحدهای مسکونی و تجاری در محلات حاشیه ای، به تدریج شاهد حضور جمعیتی از مرکز شهر و سایر نقاط در این محلات بوده و با روند فعلی این روند سرعت بیشتری به خود خواهد گرفت.
وی خاطرنشان کرد: این موضوع هشدار دهنده و یکی از چالش های مهم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کلانشهر تبریز در سال های آینده خواهد بود که باید مسئولان و نهادهای ذیربط از هم اکنون به فکر چاره اندیشی باشند.
پورکریم ، نبود نظارت و بازرسی دقیق، فرار از مالیات، هزینه های بسیار پایین و نیروی انسانی کم هزینه را از عوامل مهم در مهاجرت معکوس به محلات حاشیه ای و و سکونت گاه های غیر مجاز در تبریز بیان کرد.
وی، محلات یوسف آباد و مالازینال را جزو مناطق تحت پوشش پروژه تحقیقاتی گروه تحت مدیریت خود اعلام کرد که جامه آماری آنها را پنج هزار و 856 نفر در قالب یکهزار و 794 خانوار در محدوده 14هکتاری تشکیل می دهد.
پورکریم با بیان اینکه پروژه فوق در محله یوسف آباد نهایی شده است، اظهار داشت: در این زمینه از چهار هزار و 80 نفر از ساکنان منطقه در قالب یکهزار و 142 خانوار به صورت چهره به چهره پرسش گری شده و شرایط اجتماعی، اقتصادی و سلامت آنها مورد سئوال قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه طبق برآوردهای پژوهش فوق 30 درصد از جمعیت ساکن در محله یوسف آباد شاغل هستند، گفت: از این جامعه آماری 27 درصد به شغل قالی بافی، 18 درصد کفاشی و 15 درصد به کارگری اشتغال دارند.
این محقق، 70 درصد علت انتخاب ساکنین محله یوسف آباد را اقتصادی، 24 درصد را فامیلی و 6 درصد را بدون دلیل اعلام و اضافه کرد: علت مهاجرت 64 درصد ساکنین این محله شغلی بوده است.
پورکریم تاثیر یارانه در زندگی مردم محلات حاشیه ای تبریز را بسیار بالا عنوان کرد و گفت: طبق این تحقیق 95 درصد جمعیت پرسش شونده تاثیر یارانه در زندگی خود را زیاد عنوان کرده اند.
وی درباره نوع و نحوه واحدهای مسکونی جمعیت حاشیه ای تبریز نیز گفت: 98 درصد از منازل مسکونی این افراد قولنامه ای بوده و تنها دو درصد خانه های واقع در این محله سند ملکی قطعی دارند و 81 درصد مالک بوده و حدود 18 درصد نیز به صورت مستاجر در این واحدها مستقر هستند.
پورکریم با اشاره به وضعیت بغرنج اقتصادی ساکنان محلات حاشیه ای تبریز، از اینکه 92 درصد این جمعیت از هرگونه پوشش اجتماعی محروم هستند ابراز تاسف و تعجب کرد و افزود: طبق آمارهای به دست آمده تنها 4.2 درصد مردم محله یوسف آباد تحت پوشش کمیته امداد و 3.8 درصد نیز تحت پوشش بهزیستی هستند.
به گفته وی هم اکنون 35.8 درصد جمعیت ساکن در محله مزبور بیمه سلامت و 5.3 درصد بیمه قالی بافی دارند.
پورکریم ادامه داد: 45 درصد جمعیت هدف هیچ مهارتی نداشته و 22 درصد از مهارت قالی بافی و 12 درصد نیز از مهارت کفاشی برخوردارند.
وی با اشاره به اینکه یکی از خروجی های مهم پژوهش فوق، تفاهم نامه سه جانبه بین اداره کل راه و شهرسازی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و فنی و حرفه ای آذربایجان شرقی بوده است، اظهار داشت: بر این اساس تلاش برای مهارت آموزی و اشتغال پایدار جمعیت ساکن در محلات حاشیه ای و سکونت گاه های غیرمجاز تبریز ساختارمند می شود.
پورکریم، استقبال دستگاه های اجرایی و به ویژه استانداری آذربایجان شرقی از پروژه تحقیقاتی توانمندسازی اجتماعی و اقتصادی محلات حاشیه نشین تبریز را مناسب خواند و گفت: با توجه به اهمیت این پروژه روز به روز مسئولان بیشتر متوجه موضوع شده و بر تداوم چنین طرح هایی در سایر محلات حاشیه ای تاکید دارند.
وی، ایجاد بانک اطلاعاتی دقیق از جمعیت ساکن در محلات یوسف آباد و مالازینال را از مهمترین دستاوردهای پروژه تحقیقاتی فوق بیان و اضافه کرد: با توجه به وجود چنین بانک اطلاعاتی، دست یابی به آخرین اطلاعات و آمار مربوطه در شرایط خاص از جمله وقوع حوادث غیرمترقبه بسیار سهل خواهد بود.
پورکریم، جلب اعتماد مردم ساکن در محلات مزبور را از دیگر دستاوردهای پروژه تحقیقاتی برشمرد و با اشاره به اینکه این مردم بی اعتمادی کامل به مسئولان داشتند، افزود: بر این اساس در ابتدای کار با مقاومت هایی مواجه شدیم اما چون هیچ دروغی در کار ما نبود، به تدریج مردم منطقه اعتماد کرده و به پرسش های ما پاسخ داده و در نهایت همکاری های خود را شروع کردند.
وی، ایجاد و راه اندازی دفتر خانه-محله در دو محله یوسف آباد و مالازینال را جزو نخستین اقدامات گروه تحقیقاتی یاد شده بیان کرد و گفت: با تلاش های شبانه روزی اعضای گروه که 25 نفر از دانش آموختگان کارشناسی و کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه تبریز را شامل می شود، هم اکنون مردم منطقه همکاری و تعامل بسیار نزدیک با ما داشته و پروژه با موفقیت پیش می رود.
پورکریم افزود: دفتر خانه-محله با استفاده از مشارکت مردم و نهادهای مردمی، هماهنگی های لازم برای رشد و توسعه این محلات و ساماندهی معضلات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و بهداشتی فعالیت خود را شروع کرده است.
وی ادامه داد: این دفتر مجموعه ای متشکل از کارشناسان اجتماعی، شهرسازی، معماری، اقتصاد، عمران، برنامه ریز توریسم، روان شناسی، طراحی شهر، برنامه ریزی شهری، علوم ارتباطات، فاسفه و حقوق است که وظیفه آنها اعتمادسازی، آگاه سازی، نیازسنجی و امکان سنجی، نظرسنجی مردمی و پیگیری پروژه های مورد نظر و ترغیب ساکنان به مشارکت در حل مشکلات است.
در کلان شهر تبریز 2 هزار و 500 هکتار بافت حاشیه نشین وجود دارد که جمعیت آن از جمعیت بسیاری از مراکز استان های کشور بیشتر است.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار20مرداد97، کدخبر: 82997287، www.irna.ir