شعار سال: بر اساس آمار سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) در سال 2018 بیش از 257.7 میلیون نفر از مردم جهان مهاجر هستند، به این معنا که خارج از محل تولد خود زندگی می‌کنند. نکته حائز اهمیت این است که 90 درصد از این مهاجرت‌ها از نوع مهاجرت‌های خودخواسته و تنها 10 درصد به صورت مهاجرت‌های اجباری و یا پناهجویی هستند.

همچنین 50 درصد از کل مهاجران دنیا از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه یافته مهاجرت کرده‌اند، ضمن آنکه حدود 30 درصد از کل مهاجران دنیا را مهاجران با مهارت بالا و دارای تحصیلات دانشگاهی تشکیل می‌دهند که حکایت از سهم بالای این دسته از مهاجران دارد.

در پیمایش نظرسنجی که توسط موسسه "گالوپ" در بین سال‌های 2013 تا 2016 از 586 هزار و 806 نفر در 156 کشور انجام شد، در مقایسه با مطالعه قبلی که در بین سال‌های 2010 تا 2012 انجام داده‌ بود، اعلام شد که تعداد مهاجران بالقوه بیش از 700 میلیون نفر است. به این معنا که حدود 14 درصد از جمعیت دنیا تمایل به مهاجرت دارند و هنوز هم آمریکا نخستین مقصد مطلوب مهاجران است که انتظار می‌رود با توجه به سیاست‌های مهاجرتی رییس‌جمهور آمریکا این روند رو به افول برود.

10 کشور اول مطلوب دانشجویان برای تحصیل

بر اساس مطالعات انجام شده مهاجرت در میان افراد تحصیلکرده در حال ازدیاد است و این روند رو به رشد مهاجرت این افراد موجب شده است تا دولت‌ها و نهادهای بالادستی در بیشتر کشورهای مهاجرفرست و مهاجرپذیر مامور پیگیری این موضوع شده‌اند.

به منظور شفاف‌سازی در زمینه آمار مهاجران ایرانی مطالعاتی به همت موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور، پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف با همکاری مرکز مطالعات اجتماعی دانشگاه مانهایم آلمان/Mannheimانجام شد.این مطالعات با نظرسنجی آنلاین از 425 ایرانی تحصیلکرده مهاجر صورت گرفت که از این تعداد 75 درصد خارج از کشور و 25 درصد داخل ایران بوده‌اند که در بازه زمانی حدود 10 سال گذشته مهاجرت کرده یا به کشور بازگشته‌اند.

هدف از انجام این نظرسنجی واکاوی دلایل مهاجرت، عوامل رانشی و کششی (push and pull factors) برای مهاجرت و بازگشت به کشور، رسیدن به راهکارهایی برای ترغیب بازگشت ایرانیان تحصیلکرده و ایجاد ارتباط و شبکه‌سازی با این افراد و انتقال آموخته‌های آنها و در نهایت ارائه این نتایج به تصمیم‌گیران کشور برای مداخله در سیاست‌های کلی مهاجرت و بازگشت به کشور است.

بر اساس این مطالعات انجام شده در ایران حدود یک درصد از کل دانشجویان برای تحصیل از کشور خارج می‌شوند و این میزان در چین 1.8 درصد دانشجویان، در عربستان سعودی 5.6 . برای ترکیه 0.75 درصد است. این رقم در سال 2008 برای آسیا 9.2، برای اروپا 10.2 و برای خاورمیانه 7.9 درصد بوده است.

خلایی به نام آمار مهاجران ایرانی

دکتر بهرام صلواتی، دبیر شبکه مهاجرت خاورمیانه و مجری طرح در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنابا بیان اینکه از دو سال قبل که به کشور بازگشتیم، با خلایی در آمار و گفتمان‌سازی اجتماعی در حوزه فرار مغزها مواجه شدیم، گفت: زمانی که از سوی محققان آماری در زمینه مهاجرت نخبگان اعلام می‌شود پیامدهای اجتماعی در عرصه‌های سیاستگذاری دارد، از این رو نیاز به نهادی بود تا نسبت به آمارهای این حوزه شفاف‌سازی کند.

وی با اشاره به برخی گفته‌ها در خصوص میزان مهاجران تحصیلکردگان و فرار مغزها، خاطرنشان کرد: برخی در ارائه آمار در این زمینه اعلام کردند ایران بالاترین نرخ فرار مغزها را دارد که برای جلوگیری از ارائه آمارها، اقدام به راه‌اندازی شبکه‌ای با حضور همه نهادهای فعال در عرصه مهاجرت کردیم تا در این زمینه گفتمان علمی صورت گیردو همچنین مشخص کنیم کهآیا ایرانبالاترین نرخ مهاجرت مغزها به خارج را دارد یا خیر.

صلواتیاین شبکه را هسته مطالعاتی و سیاستی در خصوص مهاجرت خاورمیانهتوصیف کرد و یادآور شد: این شبکه با حمایت بخش‌های خصوصی و دولتی راه‌اندازی شد، ولی هیچ بودجه‌ای به آن اختصاص نیافت؛ اماما در تلاش هستیم تا با ارائه آمارهای مناسب در این حوزه شفاف‌سازی کنیم.

وجود و یا عدم منبع آماری در زمینه مهاجرت مغزها به خارج

عضو پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف با تاکید بر اینکه تاکنون در کشور هیچ نهادی در زمینه مهاجرت مغزها آماری منتشر نکرده است، افزود: نهادهایی چون مرکز آمار، سازمان ثبت احوال و یا دبیرخانه شورای ایرانیان خارج از کشور وزارت امور خارجه تاکنون نسبت به تجمیع داده‌ها و ایجاد یک داده ملی مشخص و متمرکز ملی اقدام نکرده‌اند و این‌کهگفته می‌شودآماری در اختیار ندارند، از این جهت است که آماری منتشر نشده است.

وی با تاکید بر اینکه ولی این آمارها در کشور وجود دارد، ادامه داد: گمانه زنی‌هایی در خصوص حضور 3 تا 5 میلیون ایرانی در خارج وجود دارد، در حالی که بر اساس منابع اطلاعاتی بین‌المللی این عدد یک میلیون و 200 هزار نفر است.

صلواتی در عین حال با تاکید بر اینکه ارائه آمارها در این زمینه باید بر اساس شاخص‌های معینی باشد، در این باره توصیح داد:زمانی که درباره ایرانیان مقیم خارج صحبت می‌شود، یعنی بر اساس آمار کشورهای گیرنده و نه فرستنده، تعریف می‌شود.افرادی که از پدر و مادر ایرانی در خارج متولد شده باشند اصالت ایرانی دارند، ولی تبعه کشور محل تولد است، ضمن آنکه تعدادی از افراد نیز در گذر زمان تغییر تابعیت و اقامت می‌دهند.

وی با بیان اینکه در تعیین ایرانیان مقیم خارج این افراد ایرانی محسوب نمی‌شوند، ادامه داد:در ارائه آمارهای ایرانیان مقیم خارج محل تولد آنها مهم است،ولی از سوی دیگر بر اساس قوانین کشور فردی که پدر ایرانی دارد، ایرانی محسوب می‌شود؛ ولی فردی که مادر ایرانی دارد چگونه تعریف می‌شود؟

صلواتی با بیان اینکه این چالشی است که در خصوص مریم میرزاخانی نیز مطرح بود، اضافه کرد:از این رو زمانی که گفته می‌شود ایرانیان مقیم خارج، باید مشخص شود که شاخص چیستوماموریت ما در این شبکه بر جمع‌آوری داده‌های مراکز مختلفی است که در حوزه مهاجرت فعالیت می‌کنند.

تلاش برای جمع آوری داده‌های مربوط به ایرانیان مقیم خارج

این متخصص اقتصاد مهاجرت با اشاره به جزئیات مطالعات ایرانیان مقیم خارج، گفت: برای شناسایی عوامل خروج و بازگشت در چارچوب نظریه توامان "جاذبه و دافعه" به بررسی چهار دسته از عوامل موثر شامل "آموزشی و پژوهشی"، "اقتصادی و شغلی"، "اجتماعی و فرهنگی" و "سیاسی" پرداختیم.

وی با بیان اینکه برای پی بردن به انگیزه‌های مهاجرت و بازگشت دانشجویان به کشور بیش از 100 سوال ارائه شد، ادامه داد: نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهد 40 درصد از مشارکت کنندگان در این نظرسنجی به دلیل تمایل به داشتن مدرک تحصیلی یا سابقه کاری در خارج از کشور و 31 درصد از آنها نیز برای کسب تجربه زندگی در خارج از کشور، مهاجرت کرده‌اند.

صلواتی تاکید کرد: 90 درصد از افرادی که در این نظرسنجی مشارکت کردند، با ویزای آموزشی و پژوهشی کشور را ترک و از کانال آکادمیک مهاجرت کرده‌اند.

مجری طرح،"یافتن شغل" را یکی از دغدغه‌های ایرانیان مهاجرنام برد و یادآور شد: بر اساس نتایج به دست آمده از این مطالعات دریافتیم که در دنیا هدف اغلب افراد مایل به ادامه تحصیل، یافتن شغل مناسب است؛ از این رو به محض یافتن شغل مناسب، از گردونه تحصیل خارج شده و وارد بازار کار می‌شوند.

وی با بیان اینکه به این امرschool to work transition(انتقال از آموزش به کار) گفته می‌شود، اضافه کرد: این روند در میان مهاجران ایرانی برعکس است و بیشتر شاهدwork to school transition(انتقال از کار به آموزش) را شاهدیم. این گفته به این معنی است که حتی افرادی که شغل و امنیت شغلی دارند، برای امور آموزشی از بازار کار خارج شده و به کسب مدارج هم سطح یا بالاتر اقدام می‌کنند.

دلایل اشتیاق مهاجران ایرانی به تحصیل و نه یافتن شغل

عضو پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف عدم توسعه‌یافتگی تعاملات اقتصادی یا تبادل نیروی کار با کشورهای دیگر و کشورهای همسایه را از دلایل تمایل ایرانیان مهاجر به تحصیل عنوان کرد و گفت: این در حالی است که در مناطق مختلف دنیا به این موضوع توجه شده است، به گونه‌ای که در کشورهای آمریکای شمالی با همسایگان جنوبی، در28 کشور عضو اتحادیه اروپا با هم و همچنین در کشورهای جنوب شرق آسیا به آسانی تبادل نیروی کار صورت می‌گیرد، ولی این فرصت برای نیروی کار داخل کشور ایجاد نشده است.

وی اضافه کرد: این امر موجب شده تا افراد با اقدام برای ویزای آموزشی و پژوهشی از کشور خارج شوند تا بعد از پایان دوره آموزشی بتوانند فرصت شغلی بیابند.

صلواتی با اشاره بهپاسخ به این سوال که تحصیلکردگان شاغل داخل کشور چه نیازی به کار کردن در خارج از کشور دارند که در پی آن اقدام به مهاجرت کنند، گفت: از مجموع 250 میلیون مهاجر سال 2018، بیش از 35 درصد افراد تحصیلکرده و نیروی کار ماهر هستند و به نظر می‌رسد بیش از 70 درصد دانش آموخته‌های دنیا به دلیل فضای جهانی شده و تاثیرات "جهانی شدن" به داشتن تحصیل و تجربه کاری بالاتر در خارج از کشور علاقه دارند.

دکتر صلواتی با اشاره به دیگر نتایج این مطالعه افزود: 75 درصد از مشارکت‌کنندگان در این نظرسنجی که متقاضی مهاجرت بودند، قبل از مهاجرت شاغل و 50 درصد از آنها حتی قراردادهای یکساله و بالاتر داشته‌اند.

وی عدم آشنایی یا کم آگاهی ایرانیان نسبت به کشور مبدا را از دیگر مختصات مهاجرت ایرانیان عنوان کرد و یادآورشد: کمتر از نیمی از مشارکت کنندگان در این نظرسنجی (43 درصد) مقصد اولیه مهاجرت خود را به عنوان مقصد نهایی انتخاب و مابقی مجددا اقدام به مهاجرت و جابجایی به کشور دیگری کرده بودند. به نظر می‌رسد چنین رویکردی ناشی از این امر باشد که این مهاجران چمدان را به سوی اولین کشوری می‌بندند که بتوانند از آن پذیرش آموزشی و پژوهشی بگیرند.

به گفته این محقق، بر اساس این نظرسنجی 33 درصد از مشارکت‌کنندگان اطلاعات متوسط از کشور مقصد داشتند، 40 درصد اطلاعات کم و کمتر از 30 درصد با اطلاع از کشور مقصد، اقدام به خروج از کشور کردند.

تمایل مهاجران تحصیلکرده به بازگشت

عضو هیات علمی موسسه مطالعات جمعیتی با بیان اینکه در این مطالعات تمایل افراد تحصیلکرده به بازگشت مورد بررسی قرار گرفت، اضافه کرد: برای این منظور سوال "آیا برنامه بازگشت به ایران دارید" از مشارکت کنندگان پرسیده شد که حدود 50 درصد از مشارکت کنندگان اعلام کردند در حال حاضر برنامه‌ای برای بازگشت به کشور ندارند، 27 درصد در کوتاه مدت و 25 درصد طی 5 تا 10 سال آینده قصد بازگشت به کشور را داشته‌اند.

وی در عین حال یادآور شد: علی‌رغم این گفته‌ها علاقه زیادی برای انتقال تجربه و دانش میان ایرانیان خارج از کشور به همکاران و ایرانیان داخل کشور وجود دارد، به گونه‌ای که 75 درصد از پاسخ دهندگان به سوالات نظرسنجی قصد خود را مبنی بر انتقال تجربیات به کشور اعلام کردند.

صلواتی با تاکید بر اینکه بر اساس نتایج به دست آمده از این مطالعات ایرانیان میل و انگیزه بالایی برای بازگشت، شبکه‌سازی و ایجاد ارتباط با نهادها و گروه‌های علمی و افراد ماهر داخل کشور دارند، اظهار کرد: بر این اساس می‌توان گفت روابط گرم خانوادگی و عاطفی ایرانیان یکی از مهمترین عوامل جذب این مهاجران به کشور است، از این رو برای به فعلیت رساندن این انگیزه باید برنامه‌ریزی و سیاستگذاری مناسبی صورت گیرد.

دبیر شبکه مهاجرت خاورمیانه با بیان اینکه برای ایجاد ارتباط و انگیزه در تحصیلکردگان ایرانی مقیم خارج باید با ظرافت انجام شود، تاکید کرد: در صورتی که شرایط اقتصادی و امنیت روانی این افراد تامین شود، منافع زیادی برای کشور در بر خواهد داشت؛ ولی اگر نتوانیم این شرایط را برقرار کنیم، شاید حتی دعوت از این افراد که در بسیاری موارد نیز نخبه بین‌المللی شناخته می‌شوند، نمی‌تواند خیلی کمک‌کننده باشد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری دانشجویان ایران تاریخ انتشار 4 مهر 97، کدمطلب: 97070402208، www.isna.ir