قیمت‌ها، داروها و رؤیاها

مدتی است بحث بهای داروهای جدید، داروهای بسیار‌ گرانی که اندکی از آنها به بازار آمده‌اند و بسیاری دیگر که با طی آخرین مراحل تحقیقاتی و کسب مجوزهای لازمه بی‌تردید و به‌زودی راهی بازار خواهند شد، در تمام نشریات پزشکی بین‌المللی بسیار داغ است.

شعار سال: شاهد بودیم که ترکش این بحث به وزیر و وزارت بهداشت ما هم اصابت کرد. این درمان‌های جدید خلافِ داروهای قدیم در چند خصیصه با هم اشتراک دارند:
- داروهای موجود اکثرا حاصل اکتشاف تصادفی بوده‌اند و تنها از طریق اثبات تأثیر به‌کار افتاده‌اند. بخش قابل‌توجهی از این داروها بر مبنای تجارب داروهای قدیم، داروهایی که طبیعت به بشر ارزانی داشته است، ساخته شده‌اند. اما داروهای جدید بر اساس دانش مدرن و اطلاعات به‌دست‌آمده در مورد سازوکار بیماری‌ها و با تأثیر بر کانال‌ها و گیرنده‌های خاص در سطح سلول ساخته شده‌‌اند و ساخته خواهند شد. در رشته‌ مغز و اعصاب بسیاری از این داروها محصول سرمایه‌گذاری‌های عظیمی هستند که از چند ده سال پیش به بیماری‌های صعب‌العلاج این رشته اختصاص یافته است.
- با هزینه‌های ساخت و مطالعات پرهزینه در اثبات کارایی و بی‌خطری، این داروها بدون استثنا داروهای بسیار ‌گرانی هستند و همین‌طور هم خواهند ماند.
- این‌ داروها، بسیار مؤثر و بسیار بی‌خطرتر از داروهای پیش خواهند بود و به‌علاوه روزبه‌روز نحوه استفاده آسان‌تری هم خواهند داشت.
بنابراین انکار این داروها به معنای نادیده‌گرفتن حجم عظیمی از اطلاعات علمی است که نه‌تنها پشت این داروها وجود دارد، بلکه سایر حقایق علمی موجود هم تاکنون براساس همین تکنولوژی و نحوه نگرش علمی بوده است. در حقیقت این انکار به معنای انکار تمام طب خواهد بود. همچنین در سیستم پیچیده اثبات تأثیر و صدور مجوز برای این داروها، اعمال نفوذ شرکت‌های تجاری اجتناب‌ناپذیر خواهد بود، اما این تنها به معنای لزوم کنترل‌های بیشتر، سخت‌گیرانه‌تر و البته هزینه‌های بیشتر است!
بخشی از این داروها برای بیماری‎هایی است که آنها را به‌طورکلی بیماری‌های orphan یا «یتیم» می‌خوانیم و مقصود بیماری‌هایی است که در هر کشور کمتر از 200 هزار نفر به آنها مبتلا شده باشند و حتی ممکن است در یک نوع بیماری دارو تنها برای یک تیپ آن پیدا شود که تعداد بسیار کمتری را شامل می‌شود.
البته هزینه دارو بسیار بسیار بالاست، اما اولا تعداد بیماران خیلی زیاد نیست و ثانیا بخش قابل‌توجهی از این هزینه‌ها همان هزینه‌های نگهداری از بیماران بوده که با بهبودی ایشان صرفه‌جویی می‌شود. بنابراین در کشورهایی که برای نگهداری از این بیماران بودجه و هزینه مناسبی انجام نمی‌دهند هزینه این داروها باز هم بیشتر خود را نشان می‌دهد. دارویی که اخیرا برای بیماری «اس‌ام‌ا» و با قیمت یک میلیون دلار در سال برای تمام عمر کشف شده، از همین قبیل داروهاست.
اما بهای‌ گران تنها شامل داروهای بیماری‌های orphan نمی‌شود. در بیماری‌های شایع‌تر هم هر روز اخبار داروهای جدیدتر به گوش می‌رسد؛ داروهایی با تأثیر بیشتر، عوارض کمتر و البته سهولت بیشتر. آمپولی برای «ام‌اس» که پنج روز امسال تزریق می‌کنید، سه روز سال آینده و خلاص یا قرصی برای همین بیماری که پنج قرص در پنج روز امسال می‌خورید و پنج قرص سال آینده و خلاص. آنچه این روزها کابوس و چالش بزرگ برنامه‌ریزان و مسئولان سلامت نه‌تنها در کشور ما بلکه در تمام کشورها (حتی پیشرفته‌ترین آنها) شده است، در واقع همان رؤیای سالیان بیماران دردمندی است که شب‌های بی‌شماری را با سودای آن به صبح رسانده‌اند و هر سال هنگامی آرام می‌گیرند که خود را لنگ‌لنگان به مطبی می‌رسانند تا تنها بپرسند: «خبری نیست؟».
پیدایش دارو برای بیماری‌هایی که تا همین چند دهه پیش بخشی از صخره‌های بلند تقدیر، بازمانده از دوره‌های زمین‌شناسی به‌نظر می‌رسیدند، محصول توطئه کمپانی‌ها نیست، بلکه دستاورد پیشرفت تکنولوژیک اجتناب‌ناپذیری است که به‌عنوان مثال در زمینه‌های دیگر امکان ارتباط اینترنتی شما حتی در هواپیما را هم به اقصی نقاط دنیا فراهم كرده است. اولین قدم در برابر موجی چنین بلند دیدن آن با تمام بلندی‌اش است. آن که چون کبک سر در زیر می‌گیرد تا نبیند، بی‌تردید در برابر این امواج سهمگین ابتدا خرد می‌شود و سپس مدفون! این داروها بسیار ‌گران‌اند اما هزینه‌های بلهوسانه دولت‌ها و ثروتمندان (آن درصد بسیار اندک مردم که صاحبان دنیا هستند و بقیه مستأجر ایشان) هم کم نیستند، نه‌تنها در خاورمیانه که در پیشرفته‌ترین بخش‌های دنیا. تأمین این داروها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و هوشمندانه‌ای‌ است که بتواند تمام ابعاد این مشکل و تمام راه‌حل‌ها را ببیند و منجر به تصمیم‌گیری‌هایی با نتایج زودرس و مخرب نشود؛ برنامه‌ریزی‌هایی که بتوانند هزینه این داروها را به‌نحوی جزء هزینه‌های بسیار ضروری هر کشور به‌شمار آورند، تا حدی که قدرتمندان و ثروتمندان نتوانند پیش از پرداخت برای آنان به هزینه‌های بلهوسانه خود بپردازند و به‌نوعی دامنه مانورهای ایشان را محدود كنند. البته تصویب هزینه‌هایی با این ابعاد تحت فشار افکار عمومی و رسانه برای یک یا چند دارو بدون برنامه‌ریزی مناسب برای کل مسئله، بی‌تردید باعث تمدید اوضاع فعلی و تخریب چشم‌‌انداز بهبود خواهد شد. نحوه تعامل هر جامعه و نخبگانش با مسائلی این‌چنین است که میزان پختگی و مدرن‌بودن آن جامعه را تعیین می‌کند. آیا یک چالش بزرگ و جدید تنها منجر به فحاشی و مچ‌گیری می‌شود یا جامعه راه یک گفتمان عاقلانه در جهت حل موضوع با تمام امکانات خود را در پیش می‌گیرد؟