شعار سال: حمید ظهرابی، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست و هیات همراه در بازدید از پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی در نشستی با حضور رییس و معاونان پژوهشگاه و مدیران بخش های مختلف تحقیقاتی با توامندی ها و ظرفیت های بخش های مختلف پژوهشگاه در کمک به حفاظت از محیط زیست کشور آشنا شده و در ادامه با حضور در بخش های مختلف تحقیقاتی و گفت و گو با اعضای هیات علمی و محققان هر بخش از پروژه های در حال اجرا و دستاوردهای آنها مطلع شدند.

پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی در خدمت محیط زیست و توسعه پایدار

دکتر نیراعظم خوش خلق سیما، رییس پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی در ابتدای این نشست با بیان این که پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی با توجه به تجارب و توانمندی های بالای خود در زمینه های مختلف زیست فناوری می تواند به رفع بسیاری از مشکلات زیست محیطی کشور کمک کند تاکید کرد که فعالیت ها و پروژه های پژوهشگاه تماما در راستای حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار است و اساسا یکی از محورهای عمده ماموریت پژوهشگاه کاهش آلودگی های زیست محیطی است.

دکتر حسینی سالکده، معاون پژوهشی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی هم در سخنانی با اشاره به تاریخچه شکل گیری و توسعه این مرکز پیشروی تحقیقات زیست فناوری کشاورزی کشور گفت: پژوهشگاه در سال ۷۸ با ارتقای بخشی از موسسه تحقیقات اصلاح بذر در قالب موسسه تحقیقات بیوتکنولوژی کشاورزی تشکیل شد و با توسعه فعالیت ها طی کمتر از دو دهه در حال حاضر علاوه بر پژوهشکده مرکزی مستقر در کرج که شامل بخش های مختلف تحقیقاتی است، پژوهشکده هایی تخصصی در حوزه های صنایع غذایی، بیوتکنولوژی جانوری، متابولیت های ثانویه و گیاهان دارویی در تبریز، رشت و اصفهان و واحدی تحقیقاتی در حوزه منابع طبیعی در مشهد دارد.
وی خاطرنشان کرد: فعالیت های پژوهشگاه در راستای اولویت های تحقیقاتی وزارت جهاد کشاورزی و سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی بر رفع چالش های عمده بخش کشاورزی متمرکز شده است. در این راستا، ماموریت پژوهشگاه، تامین امنیت غذایی و توسعه پایدار کشاورزی کشور با غلبه بر چالش هایی چون تنش های محیطی، هزینه های تولید، آلودگی محیط زیست و ارتقای کمیت و کیفیت محصولات است.
حسینی سالکده تصریح کرد: رویکرد اصلی تحقیقات پژوهشگاه، عرضه دستاوردهای قابل تجاری سازی است و در این راستا به اثربخشی پژوهش ها توجه ویژه داریم.

وی در ادامه با اشاره به اهمیت مهندسی ژنتیک و تولید محصولات تراریخته به عنوان یکی از موثرترین فناوری های بخش کشاورزی گفت: ارزش بازار جهانی محصولات تراریخته تنها از لحاظ سود حاصله برای شرکتها بالغ بر ۳۰ میلیارد دلار در سال است و سودی که از محل کشت این محصولات عائد کشاورزان می شود به مراتب بیشتر است چرا که این فناوری امکان می دهد که محصولات زراعی با هزینه کمتر و عملکرد ببیشتر تولید شوند.

ورشکستگی کشاورزی با غفلت از مهندسی ژنتیک و کشت تراریخته ها

وی با اشاره به گسترش فزاینده سطح زیرکشت محصولات تراریخته در دنیا که به بیش از ۱۸۰ میلیون هکتار رسیده است اظهار داشت جای تاسف است در حالی که این فناوری با چنین پذیرش و گسترش وسیعی در سراسر دنیا مواجه شده و هر روز پیشرفت های بیشتری در زمینه انتقال ژن و تولید محصولات تراریخته صورت می گیرد هنوز عده ای در ایران علیه این قبیل محصولات که هنوز امکان تولید در کشور را هم نیافته اند جنجال به پا می کنند. مهندسی ژنتیک و تولید محصولات تراریخته از بحث انتقال یک ژن و ایجاد محصولی با یک صفت برتر به تدریج به انتقال چند ژن توسعه یافته است. مثلا تحقیقاتی برای تولید گیاهانی با ۴۰ درصد عملکرد بیشتر به روش انتقال چند ژن در حال انجام است که با به نتیجه رسیدن آن و مثلا کشت برنجی با ۴۰ درصد عملکرد بیشتر در آن کشور معلوم نیست برنجکاران ما به چه سرنوشتی دچار خواهند شد. در شرایطی که در مدت دو دهه سطح زیر کشت محصولات تراریخته از مرز ۱۸۰ میلیون هکتار گذشته چه طور می توان جلوی استفاده از این فناوری را در کشور گرفت؟

حسینی سالکده با تاکید بر این که در افق آینده گزینه ای جز استفاده از فناوری در مقابل ما نخواهد بود اظهار داشت: از ۱۰ سال قبل دانشمندان آمریکایی در تلاش اند گندمی تولید کنند که از ازت هوا به جای کود استفاده می کند و می تواند تحولی بزرگ در کشت این محصول، مصرف کود و … ایجاد کند و اگر نتوانیم به چنین فناوری هایی دست پیدا کنیم شانسی برای رقابت نخواهیم داشت و کشاورزی ما دچار ورشکستگی خواهد شد.

آسیب پذیری شدید کشاورزی ایران به دلیل عقب ماندگی در کاربرد فناوری

وی با هشدار نسبت به این که کشاورزی ایران به شدت از عقب ماندگی در فناوری در معرض تهدید است اظهار داشت: با توسعه فناوری هایی نظیر مهندسی ژنتیک در بخش کشاورزی روز به روز از هزینه های تولید محصولات کشاورزی در دنیا کاسته می شود در حالی که در ایران حتی هزینه آب مصرفی هم روز به روز بیشتر می شود. متاسفانه در کشور ما هنوز به فناوری به عنوان یک پدیده لوکس نگاه می شود در حالی که چاره ای نداریم که همسو با تمام دنیا از این فناوری ها در مقابله با چالش های روز افزون بخش کشاورزی نهایت استفاده را ببریم. در حالی که در ایران سر محصولاتی که نداریم یا به شدت کم داریم دعواست، روز به روز بر شتاب پیشرفت فناوری هایی از قبیل مهندسی ژنتیک و تولید محصولات تراریخته در دنیا افزوده می شود. تصور کنید اگر برنج تراریخته که نزدیک به دو دهه از دستیابی به فناوری آن در کشور میگذارد از همان زمان امکان تجاری سازی را یافته بود چه اثرگذاری بالایی در عرصه برنج ایران داشت و متاسفانه مشابه همین بحث را در پنبه تراریخته هم داریم.

بیوراکتورها جایگزین مزارع می شوند

حسینی سالکده در ادامه با اشاره به این که یکی از معضلات محیط زیست و منابع طبیعی کشور هجوم به عرصه ها برای کشت گیاهان دارویی است اظهار داشت: پژوهشگاه برای حل این معضل تمرکز خود را در تولید مواد موثره گیاهان دارویی از مزرعه به آزمایشگاه و بیوراکتورها سوق داده که ضمن حفاظت از منابع طبیعی مصرف آب را هم کاهش می دهد. اگر به اجرایی شدن این قبیل طرح ها سوبسید داده شود کمک زیادی به اشتغالزایی و حفظ محیط زیست خواهد بود و روستاییان قادر خواهند بود در خانه خود از این بیوراکتورها برای تهیه مواد موثره استفاده کنند.

پیشنهاد پژوهشگاه برای کمک به حفظ گونه های در معرض انقراض

دکتر غفاری، رییس بخش سیستم بیولوژی پژوهشگاه هم در توضیح فعالیت ها و پروژه های در حال انجام و خاتمه یافته بخش اظهار داشت: با استفاده از دانش سیستم بیولوژی بحث شناسایی ماهیان مولد آزاد و کپور را با همکاری شیلات دنبال می کنیم و در طرحی با همکاری موسسه تحقیقات باغبانی، بررسی ساختار ژنتیکی انار را در دستور کار داریم.
با توجه به قابلیت های بخش امکان تعیین توالی گونه های در معرض انقراض را هم داریم که در این راستا چهار قبل طرحی را در مورد پلنگ ارائه دادیم. البته مشابه این طرح را با ثبت خط شناسه ژنتیکی در ماهیان انجام داده ایم.
وی افزود: بارکدینگ تک ژن ها و بررسی ژنوتیپ های گیاه سالیکورنیا با فناوری های امیکس جدید، توالی یابی ژنوم و آنالیز بیوانفورماتیکی و ایجاد بانک اطلاعات ژنتیکی اسب های بومی از دیگر طرح ها و برنامه های بخش سیستم بیولوژی است که نشان می دهد این زمینه تخصصی امروز بیشتر به درد محیط زیست می خورد تا کشاورزی.

غفاری در ادامه با اشاره به ایجادکلکسیون ذخایر ژنتیک انار در پژوهشگاه گفت: بانک اطلاعات ژنتیک انار که ایجاد شده حاوی اطلاعات کاملی پیرامون صفات مورفولوژیک، پتانسیل متابولیک و پتانسیل ژنتیکی ارقام و ژنوتیپ های ژرم پلاسم انار ایران است که فرایند تکثیر و تولید ارقام و ژنوتیپ های متناسب با اهداف تجاری مختلف را تسریع می کند.راه اندازی کلکسیون ذخایر ژنتیک انار وی خاطرنشان کرد: روش استفاده شده در بخش سیستم بیولوژی می تواند قرابت نمونه ها را با دقت بالا نشان دهد که کمک زیادی به مطالعات زیست محیطی در زمینه تغییرات ایجاد شده درتنوع زیستی خواهد بود.

شناسایی ژنوم زعفران بومی

غفاری در ادامه به تحقیقات بخش در زمینه توالی یابی و بررسی تنوع ژنتیکی زعفران اشاره کرد که با مارکرهای معمول بسیار دشوار است و در نهایت نشان داده که امکان افزایش عملکرد این محصول با روش های اصلاح ژنتیکی وجود دارد و در این راستا شناسایی عملکرد خاص ژنها در زعفران در دست اقدام است.

تایید کشف گونه ها و زیرگونه های جدید با بارکدینگ

وی با اشاره به قابلیت های روش بارکدینگ در بررسی و مقایسه خویشاوندان وحشی ارقام مختلف زراعی گفت: از این تکنیک می توان در تعیین و تایید گونه ها یا زیرگونه های جدید استفاده کرد که خصوصا در زمینه خزندگان کشور که احتمال شناسایی گونه ها و زیرگونه های جدید در آنها وجود دارد بسیار طرفدار دارد و در این مورد هم می توانیم به سازمان حفاظت محیط زیست کمک کنیم.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست هم با تقدیر از دستاوردها و فعالیت های پژوهشگاه در این حوزه علاقمندی سازمان را برای استفاده از توانمندی های پژوهشگاه خصوصا در زمینه گونه های در حال انقراض اعلام کرد.

حفظ و تکثیر گیاهان در خطر انقراض با کشت بافت

دکتر مهران شریعت پناهی، رییس بخش کشت بافت و سلول پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی هم در خصوص زمینه های همکاری مشترک بخش و سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در گیاهان برخلاف جانوران که سلول های بنیادی دارند قابلیت تکثیر و تمایز سلول ها و تولید گیاه کامل در تمام اندام ها وجود دارد و می توان با در اختیار داشتن قطعه ای از برگ، جوانه، ساقه و … از طریق کشت بافت، گیاه کامل را تولید کرد. این روش تکثیر در گیاهانی مثل خرما که روش های معمول تکثیر در آنها سخت و بسیار زمانبر است اهمیت زیادی دارد و می تواند از انقراض گونه های گیاهی که اتفاقا بیش از گونه های جانوری است جلوگیری کند.

ایجاد باغ های مادری سالم، علاج عملکرد پایین محصولات باغی

وی افزود: از دیگر فعالیت های بخش کشت بافت برنامه سالم سازی و تکثیر انبوه ارقام و پایه های عاری از ویروس درختان باغی است که با توجه به آلودگی ویروسی بالای نهالستان های کشور به افزایش قابل افزایش عملکرد محصولات باغی کشور منجر می شود.
شریعت پناهی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از زمینه های فعالیت بخش کشت بافت که اهمیت اقتصادی فوق العاده ای دارد تولید بذور هیبرید سبزیجات از طریق مهندسی معکوس است. با روش هاپلوئیدی و اصلاح معکوس می توان به سرعت به لاین های اینبرد والدینی دست یافت که به روش متعارف حدود ۴۰ تا ۵۰ سال زمان می برد بدین ترتیب می توان با تولید بذور هیبرید سبزی و صیفی در کشور از واردات آنها بی نیاز شد.

شناسایی فلور میکروبی جنگل های بلوط در راستای احیای بلوطستان ها

دکتر مریم هاشمی، رییس بخش بیوتکنولوژی میکروبی پژوهشگاه هم در سخنانی با اشاره به اهمیت میکروارگانیسم ها در طبیعت و تبعات بر هم خوردن تعادل میکروارگانیسم ها بر محیط زیست گفت: در این بخش روی سموم و کودهای بیولوژیک کار می کنیم که کاربرد سموم و کودهای شیمیایی را که آلاینده آب و خاک و محیط زیست محدود کنیم. یکی دیگر از پروژه های بخش که مستقیما در خدمت محیط زیست و حفظ جنگل هاست طرح جداسازی فلور میکروبی جنگل های بلوط است که در ایجاد نهالستان های سالم بلوط کاربرد دارد.
وی تبدیل پسماندها به محصولات باارزش به کمک میکروارگانیسم را از دیگر زمینه های همکاری بخش با شازمان حفاظت محیط زیست عنوات و خاطرنشان کرد: با پروسه های میکروبی زمان لازم برای تجزیه پسماندها به شدت کاهش می یابد و چون فلور میکروبی را کنترل می کنیم می توانیم به کمپوستی با ترکیب مطلوب برسیم. طرح تولید بیوگاز و پروژه های مرتبط با جلبک از دیگر زمینه های فعالیت پژوهشگاه است که عمدتا در پژوهشکده تبریز انجام می شود و بخش بیوتکنولوژی میکروبی هم در برخی پروژه ها همکاری دارد.
هاشمی خاطرنشان کرد: محققان پژوهشکده تبریز سیستمی طراحی کرده اند که از دی اکسید کربن حاصل از نیروگاه ها برای تولید بیومس جلبک و فرآورده های آن و تصفیه آب استفاده می کند.

ضرورت شناسایی میکروارگانیسم های بومی در احیای فلور میکروبی

وی با اشاره به اهمیت کنترل فلور میکروبی که با توجه به تغییر سبک زندگی بشر دچار دگرگونی های اساسی شده اظهار داشت: دنیا متوجه شده که برای احیای فلور میکروبی در هر منطقه باید از میکروارگانیسم های همان منطقه استفاده کرد. لذا شناسایی و ثبت میکروارگانیسم های کشور از اهمیت بالایی برخوردار است.
هاشمی با اشاره به بانک میکروبی غنی پژوهشگاه که عضو فدراسیون جهانی کلکسیون های میکروبی هم هست اظهار داشت: بسیار امیدواریم با توجه به تنوع محیطی در ایران کلکسیونی هر چه غنی از میکروارگانیسم ها داشته باشیم.

فناوری تمیز در خدمت محیط زیست

دکتر مامنی، رییس بخش نانوفناوری پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی اظهار داشت: فناوری نانو که از آن به عنوان یک فناوری تمیز (کلین تکنولوژی) هم یاد می شود می تواند در رفع بسیاری از مشکلات بخش کشاورزی و همچنین کاهش آلودگی های زیست محیطی موثر باشد. فناوری نانو، اثربخشی و پایداری سموم و کودها را که در شرایط عادی نسبتا پایین هستند افزایش می دهد و در نتیجه مصرف سموم و کودها کاهش می یابد که به کاهش آسیبهای زیست محیطی ناشی از مصرف این مواد نیز کمک می کند. پوشش دهی سموم طبیعی با فناوری نانو هم با افزایش پایداری سموم طبیعی در برابر نور خورشید باعث اقبال بیشتر کشاورزان به استفاده از این قبیل سموم کم خطرتر نسبت به سموم شیمیایی می شود.
وی افزود: تولید نانومواد از ضایعات کشاورزی مثل کاه و کلش برنج که معمولا کشاورزان برای خلاص شدن از آنها مبادرت به سوزاندن آن ها می کنند هم در کاهش آلاینده های زیست محیطی و آلودگی هوا موثر است. یکی دیگر از برنامه های ما که کمک شایانی به محیط زیست می کند استفاده از پتانسیل نانوجاذبهای قابل بازیافت برای تصفیه آب است.

سازگاری کشاورزی با شرایط نامساعد محیطی با فناوری زیستی

دکتر بابک ناخدا، رییس بخش فیزیولوژی ملکولی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی هم با بیان این که هدف این بخش شناسایی مکانیسم های سازگاری گیاهان با شرایط مختلف محیطی است اظهار داشت: امروزه به دلیل تغییر اقلیم با چالش های متعددی در عرصه کشاورزی مواجهیم به طوری که علاوه بر مشکل خشکسالی و کاهش شدید منابع آبی، رتبه اول فرسایش خاک در دنیا را نیز داریم. نامساعد شدن روزافزون شرایط محیطی باعث شده که کشاورزان ما به دلیل مقرون به صرفه نبودن کشاورزی از روستاها مهاجرت کنند. در بخش فیزیولوژی در تلاشیم با نگاهی چندجانبه به معضلات موجود ارقامی از گیاهان زراعی را که سازگاری بیشتری با شرایط نامساعد محیطی دارند شناسایی و به کشاورزان معرفی کنیم و همچنین با بررسی ژنوم آنها و شناسایی ژنهای موثر در صفات برتر از آنها در تولید گونه های زراعی با بهره وری اقتصادی بالاتر استفاده کنیم.

نجات گرسنگان با بازگشت فراموش شدگان انقلاب سبز

وی افزود: یکی دیگر از زمینه های فعالیت بخش فیزیولوژی ملکولی، احیای کشت گیاهان سودمندی از قبیل سورگوم و ارزن است که در پی انقلاب سبز کشاورزی، فراموش شده اند ولی مجبوریم در شرایط بحرانی کنونی به این منابع سنتی برگردیم. در این راستا کمپینی را برای معرفی این قبیل گیاهان به کشاورزان و صنایع غذایی آغاز کرده ایم و در تلاشیم ارقامی از این قبیل گیاهان را که در کشور نداریم با کمک سازمانهای بین الملی وارد کنیم.
ناخدا خاطرنشان کرد: محصولات تولیدی از گیاهانی مثل ارزن مرواریدی و دم روباهی و سورگوم و … که به دلیل ارزش غذایی بالا به اسمارت فود معروفند خصوصا در بیماران خاص تا افراد دیابتی و مادران باردار و شیرده بسیار مفیدند.
وی افزود: پژوهشگاه همچنین در
در برنامه ای که با همکاری فائو برای احیای کشاورزی منطقه جازموریان و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیک آن در حال اجراست مشارکت دارد و در تلاشیم گیاهانی را که در صورت کشت در منطقه درآمدزایی بالاتری خواهند داشت شناسایی و به کشاورزان معرفی کنیم.
ناخدا افزود: از چند سال پیش دنبال شناسایی گیاهان جایگزین متحمل به خشکی مثل درخچه های علوفه ای برای سازگاری کشاورزی کشور با شرایط بد اقلیمی هستیم. بحث کاهش کربن در دنیا کاملا جدی است به طوری که در برخی کشورهای اروپایی شرکت های خصوصی ای هستند که با تجهیزات خود دی اکسید کربن هوا را می گیرند و در کپسولهایی به گلخانه داران می فروشند که برای افزایش رشد گیاهان بسیار موثر است. بحث دیگر استفاده از گیاهان شورپسند است که با کشت گیاه سالیکورنیا شروع کرده ایم.

پاکسازی زمین های آلوده با کشت جایگزین

وی خاطرنشان کرد: پروژه کلان دیگری که داریم استفاده از گیاهان در پاکسازی زمین های آلوده است. با کشت برخی گیاهان علوفه ای و گل های زینتی در زمین های آلوده به فاضلاب و شیرابه ها مثل اراضی جنوب تهران می توان آنها را جایگزین مزارع سبزیجات کرد با این تفاوت که این گیاهان جایگزین آلودگی را در ریشه خود تجمع می دهند که مشکلی برای مصرف کننده ایجاد نمی کند.

دکتر مطهره محسن پور، عضو هیات علمی بخش مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی پژوهشگاه نیز که در غیاب دکتر قره یاضی، رییس بخش در نشست حاضر بود با اشاره به نقش مهندسی ژنتیک در تولید گیاهانی با صفات برتر گفت: گیاهانی در طبیعت وجود دارند که ویژگی های برتری نسبت به ارقام زراعی دارند یا در برابر آفات و شرایط نامساعد محیطی مقاومند. ما در مهندسی ژنتیک ژن های مرتبط با این صفات را در گیاهان وحشی شناسایی و به گیاهان زراعی مثل برنج منتقل می کنیم تا صفاتی مثل تحمل به خشکی در آنها ایجاد شود.

کاهش چشمگیر مصرف علف کش ها و آفت کش ها با کشت تراریخته ها

وی با اشاره به کشت محصولات تراریخته مقاوم به آفت یا علف کش یا دارای صفات برتر دیگر در نزدیک به ۱۹۰ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی دنیا گفت: تجربه کشت این محصولات نشاندهنده کاهش قابل توجه مصرف ماده موثره آفت کش ها و علف کش ها است که خدمت بزرگی به حفظ سلامت و محیط زیست است.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از وبسایت دیده بان علم ایران، تاریخ 1 اسفند 97، کد مطلب: 43461: www.isw.ir