شعارسال: سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای قرار است در روزهای سوم و چهارم تیرماه آینده( 23و 24 جون 2016) نشستی در تاشکند پایتخت ازبکستان داشته باشند . پس از آنکه در سال گذشته کشورهای هند و پاکستان به عنوان دو عضو ناظر با تصویب اعضای شش گانه شانگهای روند عضویتشان آغاز شد و پس از تصویب اسناد پایه ای که قرار است به تدریج در این دو کشور تائید و اجرا شود ، عضویت آنها کامل خواهد شد. اکنون در این اجلاس آنگونه که در اخبار مطرح شده است قرار است در باره شروع روند عضویت کامل ایران یکی دیگر از اعضای ناظر این سازمان، تصمیم گیری شود. البته دولت یازدهم بر خلاف دولت قبل در این سه اجلاس اخیر نشان داده است اصرار چندانی برای عضویت ندارد و بیشتر مایل است بجای درخواست عضویت کامل ، از سوی اعضای شانگهای رسما دعوت به عضویت شود. براین اساس موضوع عضویت ایران بارددیگر در محافل کارشناسی به بحث گذاشته شده است .

الف: بحث حقوقی

1)  در مقدمه قانون اساسی به صراحت آمده است :

« قانون اساسی با توجه به محتوای اسلامی انقلاب ایران كه حركتی برای پیروزی تمامی مستضعفین بر مستكبرین بود زمینه تداوم این انقلاب را در داخل و خارج كشور فراهم می كند بویژه در گسترش روابط بین المللی، با دیگر جنبش های اسلامی و مردمی می كوشد تا راه تشكیل امت واحد جهانی را همواركند (ان هذه امتكم امه واحده و اناربكم فاعبدون) و استمرار مبارزه در نجات ملل محروم و تحت ستم در تمامی جهان قوام یابد.... همان تحقق حكومت مستضعفین در زمین خواهد بود. (و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثین). »

بر اساس این رویکرد جمهوری اسلامی ایران به دنبال توسعه مناسبات با همسایگان ، کشورهای اسلامی و کشورهای مستضعف مخالف نظام سلطه بین المللی است . این رویکرد بر اساس گفتمان انقلاب اسلامی در برای گفتمان استکبار جهانی است

2) در بند شانزدهم از اصل سوم قانون اساسی آمده است:

«- تنظیم‏ سیاست‏ خارجی‏ كشور بر اساس‏ معیارهای‏ اسلام‏، تعهد برادرانه‏ نسبت‏ به‏ همه‏ مسلمانان‏ و حمایت‏ بی‏ دریغ از مستضعفان‏ جهان‏. »

براساس این بند روشن است اولویت ایران در سیاست خارجی رابطه با کشورهای اسلامی بر اساس مناسبات برادرانه و نیز مستضعفان جهان است . اما این موضوع تعارضی با عضویت در یک سازمان غیر اسلامی ندارد . منتهی موضوع مهم آن است که بر اساس معیارهای اسلامی یک فرد مسلمان نمی تواند سلطه غیر مسلمانان را بپذیرد . بویژه وقتی ضرورت یا اجباری هم در کارنیست.

3) اصل نهم قانون اساسی مقرر می دارد :

« در جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ آزادی‏ و استقلال‏ و وحدت‏ و تمامیت‏ ارضی‏ كشور از یكدیگر تفكیك‏ ناپذیرند و حفظ آنها وظیفه‏ دولت‏ و آحاد ملت‏ است‏. هیچ‏ فرد یا گروه‏ یا مقامی‏ حق‏ ندارد به‏ نام‏ استفاده‏ از آزادی‏، به‏ استقلال‏ سیاسی‏، فرهنگی‏، اقتصادی‏، نظامی‏ و تمامیت‏ ارضی‏ ایران‏ كمترین‏ خدشه‏ ای‏ وارد كند و هیچ‏ مقامی‏ حق‏ ندارد به‏ نام‏ حفظ استقلال‏ و تمامیت‏ ارضی‏ كشورآزادیهای‏ مشروع‏ را، هرچند با وضع قوانین‏ و مقررات‏، سلب‏ كند. »

همچنانکه ملاحظه می شود در این اصل بر اهمیت حفظ استقلال کشور در کنار حفظ وحدت ملی و تمامیت ارضی تاکید شده است . در اینجا بحث بر سر آن است که آیا کشورها می توانند از بخشی از استقلال خود برای عضویت در سازمانی جمعی صرف نظر کنند تا بتوانند از مزایای حرکت جمعی استفاده کنند؟ عضویت در سازمان شانگهای بی تردید بخشی از استقلال ایران را در سطح تامین منافع مستقل خود در منطقه محدود می کند آیا در ازای منافع موجود در همکاری های نظامی ، امنیتی ، سیاسی و اقتصادی در این سازمان پذیرش این محدودیت ها استقلال کشور را خدشه دار نمی سازد ؟

4) دراصل 81 قانون اساسی آمده است:

« دادن‏ امتیاز تشكیل‏ شركت ها و موسسات‏ در امور تجارتی‏ و صنعتی‏ و كشاورزی‏ و معادن‏ و خدمات‏ به‏ خارجیان‏ مطلقا ممنوع‏ است‏. »

براساس این اصل وقتی دادن هرگونه امتیازی در باره تشکیل شرکت ها و موسسات به خارجی ها به هرشکل در هر سه بخش اصلی اقتصاد یعنی صنعت ، کشاورزی و خدمات مطلقا ممنون اعلام شده است ، اصولا ایران در شانگهای چگونه می تواند از همکاری های متقابل اقتصادی بدون ایجاد زمینه برای دادن امتیاز های کافی برای سرمایه گذاران بهره مند شود؟

5) در اصل 152 قانون اساسی آمده است :

« سیاست‏ خارجی‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ براساس‏ نفی‏ هرگونه‏ سلطه‏ جویی‏ وسلطه‏ پذیری‏، حفظ استقلال‏ همه‏ جانبه‏ وتمامیت‏ ارضی‏ كشور،دفاع‏ ازحقوق‏ همه‏ مسلمانان‏ وعدم‏ تعهد در برابر قدرت‏ های‏ سلطه‏ گر و روابط صلح‏ آمیز متقابل‏ با دول‏ غیر محارب‏ استوار است‏. »

دراین اصل هرگونه مناسبات براساس نفی سلطه جویی و سلطه پذیری مورد تاکید قرار دارد . اکنون باید دید عضویت در شانگهای تعهدی برای ایران در برابر سلطه جویان بوجود نمی آورد . عملکرد روسیه در سالهای گذشته و چین در سالهای اخیر بویژه د ردوران تحریم که حتی پول های ایران را به بهانه های مختلف پس ندادند این واقعیت تلخ را به ما می رساند که عضویت ایران در شانگهای، دان تعهد های 23 گانه ای که جزئیات آن هم هنوز مشخص نیست ، ممکن است ایران را در حوزه نفوذ چین و روسیه قرار دهد. در این حالت آیا برای ایران راحتر نیست که بدون سپردن تعهدات مورد نظر شانگهای در روابط دو جانبه با چین یا روسیه و یا حتی هند منافع مورد نظر خود را جستجو کند.

زیرا در صورتی که ایران به عضویت شانگهای درآید نمی تواند فقط آن بخش از تعهداتی را که مغایر با منافع استقلال خود نمی داند ، بپذیرد . سابقه اینگونه سازمان های نظامی ، امنیتی وسیاسی به ما نشان می دهد که یا باید تعهد های سازمان را کلا بپذیریم و یا قید عضویت کامل در شانگهای را بزنیم.

ب: نقد دلایل عضویت ایران در شانگهای

1) مقابله با تروریسم و افراط گرایی

یکی ازمحورهای اصلی همه نشست ها درشانگهای در سالهای بعد از 2001 ، مبارزه با تروریسم وافراطگرایی مذهبی بوده است.اما مشکل دراین است که مصادیق تروریسم و افراط گرایی ازنظر شانگهای با ایران متفاوت است . زیرا آنچه که ایران افراط گرایی مذهبی می داند که بیشتر مربوط به گروه های وهابی - تکفیری است که با برداشت چینی ها و روس ها واکثردیگراعضاء شانگهای که کلیه گروه های اسلام گرا را افراطی تلقی می کنند ، منطبق نیست. وقتی ایران عضو شانگهای شد در اینگونه موارد چه اقدامی می تواند انجام دهد ؟ معلوم است در این موارد اختلاف های اساسی آغاز می شود.

2) مقابله با یکجانبه گرایی آمریکا و متحدانش

سازمان شانگهای بارها و بارها در اطلاعیه ها و بیانیه های خود مخالفت خود را با آنچه یکجانبه گرایی آمریکا درعرصه بین المللی می خواند، اعلام کرده است. اما سازمان شانگهای به هیچ وجه یک سازمان ضد آمریکایی وضد ناتو ارزیابی نمی شود. زیرا اولا کشورهایی نظیر چین و هند بیشترین حجم مناسبات بازرگانی و سرمایه گذاری را در آمریکا دارند. ثانیا درمواردی مانند اختلاف روسیه با غرب برسراوکراین و کریمه، سازمان شانکهای ازکوچکترین حمایت مستقیم از روسیه خودداری کرد. حتی در زمان رای گیری درسازمان ملل در مورد دفاع از حفظ تمامیت ارضی اوکراین که به زیان روسیه بود، اکثراعضای شانگهای رای ممتنع دادند. وقتی در شانگهای با روسیه چنین رفتاری می شود، دیگرتکلیف ایران مشخص است . درواقع بعید است که اگر ایران با آمریکا درگیر شود آنها ازایران حمایت کنند. یا آنکه آمریکا بخاطرعضویت ایران درشانگهای، دررفتارش با ایران تغییر رویه بدهد. درمجموع نگاه وانتظارازشانگهای به عنوان ناتوی شرقی از اساس غلط است و درعمل با واقعیت های بیست سال گذشته این سازمان چه زمانی که در سال 1996 به عنوان پیمان شانگهای خوانده شد وچه ازسال 2001 که به سطح سازمان ارتقاء یافت ، تطابق ندارد.

3) گسترش همکاری های اقتصادی ایران

بعد از برجام ایران این امکان را پیدا کرده است که با کشورهای جهان مناسبات متقابلا سودمند برقرارکند. در این شرایط به نظر می رسد ایران بجای پیوستن به شانگهای اگر وارد گروه بریکس بشود ( اتحاد اقتصادی روسیه ، چین ، هند، برزیل و آفریقای جنوبی) منافع بیشتری دارد. ایران زمانی می تواند انتظار داشته باشد که سازمان شانگهای رسما برای عضویت در این سازمان دعوت کند که اولا از لحاظ اقتصادی به وضعیت با ثبات تری رسیده باشد. ازسوی دیگرموفق شده باشد مشکلات مناسبات اقتصادی خود را با سایرکشورهای جهان ازجمله اتحادیه اروپا حل و فصل کرده باشد. در این حالت است که ایران بیشتر و بهتر می تواند منافع خود را در مقایسه با عضویت در شانگهای تامین کند.

4) اهمیت همکاری های منطقه ای در جهان چند قطبی

به نظر می رسد اکثر کشورها پس از فروپاشی نظام دو قطبی در جهان بدنبال افزایش نقش آفرینی خود در چارچوب سازمان ها و نهاد های منطقه ای هستند از این رو تاکید می شود اگر ایران به عضویت شانگهای در آید می تواند جایگاه منطقه ای خود را افزایش دهد . در حالی که ایران اگر بتواند اکو را بیشتر تقویت کند و پیمان همکاری با شورای همکار خلیج فارس را به امضاء برساند و عراق را هم وارد این بازی کند، بیشتر و بهتر سود می برد. چرا که در این منطقه است که ایران می تواند نقش محوریت خود را حفظ کند . در ضمن ایران می تواند امیدوار باشد پس از پایان بحران در سوریه و عراق ، اتحادی چهار جانبه بین ایران ، ترکیه ، عراق و سوریه و یا حتی با مشارکت اردن در غرب آسیا شکل بگیرد.

* جمع بندی بحث:

بدون شک ایجاد یک آسه آن جدید بعد از پوست اندازی سیاسی درخاورمیانه ، بین حوزه خلیج فارس و چهار ایران، عراق ، ترکیه و سوریه دورازدسترس نیست . شاید با توجه به اوضاع بحرانی کنونی درروابط بین کشورهای ایران وعربستان این دیدگاه قدری خوشبینانه وغیرواقعی بنظربرسد اما باید گفت بسیاری از زمینه های بالقوه برای همکاری بین این کشورها وجود دارد که اگر منافع موجود خوب تشخیص داده شود و تغییرات در پیش در کشورهای عربی در سمت و سویی پیش برود که مورد انتظار است ، دستیابی به هدف مذکور دور از دسترس نخواهد بود.

مطلب آخر آنکه جا دارد آقای روحانی رئیس جمهور در اجلاس تاشکند شرکت کند تا پس از بیش از یک دهه فرصت مغتنمی ایجاد شود تا از نزدیک مسائل موجود بین ایران و ازبکستان بصورت دوجانبه در عالی ترین سطح حل و فصل شود و صد البته پیام روشنی هم برای دولت دوشنبه باشد . که بازی های دو یا چند جانبه در همه جا امکان پذیر است در ریاض ، دوشنبه ، تاجیکستان و تهران فرقی نمی کند.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری تحلیلی ایران(خبرآنلاین)، تاريخ انتشار: 19خرداد 1395، کد خبر: 544452، www. khabaronline.ir