شعارسال: یکی از بدیهات علم اقتصاد این است که سیاستگذاری اقتصادی- اجتماعی دولت باید طوری باشد که اکثر یارانه‌های اعطایی با هدف حمایت از اقشار ضعیف و آسیب‌پذیر تخصیص یابد، با این حال براساس گزارشی که اخیرا از سوی سازمان برنامه و بودجه منتشر شده، دولت در سال 98 نزدیک به 900 هزار میلیارد تومان یارانه آشکار و پنهان پرداخت خواهد کرد که به‌جهت ناکارآمدی نظام فعلی توزیع یارانه‌ها و عدم اصابت آن به اقشار هدف (افزایش رفاه اقشار آسیب‌پذیر)، این یارانه‌ها خود عامل اصلی افزایش نابرابری و شکاف طبقاتی است، به‌طوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد متوسط یارانه پنهان مستقیم به‌ازای هر خانوار ایرانی (فارغ از دهک‌های درآمدی) معادل 1۰ میلیون تومان در سال و مجموع یارانه پنهان مستقیم خانوار مستتر در حامل انرژی بنزین، برق، گاز، دارو و کالاهای اساسی معادل ۲۵۰ هزار میلیارد تومان است که بر این اساس دولت در سال 98 در حالی یارانه‌ای معادل 10.4 میلیون تومان به هر ایرانی اختصاص داده که سهم سه دهک پردرآمد از یارانه پنهان مستقیم هفت‌برابر سه دهک کم‌درآمد است.

همچنین میزان بهره‌مندی دهک‌های بالای درآمدی از یارانه پنهان، گاز، برق و بنزین ۲۳ برابر دهک‌های پایین درآمدی است. برای نمونه، در حالی که هر خانوار دهک دهم سالانه به‌طور متوسط از ۲1 میلیون تومان یارانه پنهان مستقیم بهره‌مند می‌شود، اما این میزان برای هر خانوار در دهک اول فقط سه‌میلیون تومان است. علاوه‌بر این موارد، با احتساب سهم 20.5 درصدی دهک دهم، سهم 15.2 درصدی دهک نهم، سهم 13 درصدی دهک هشتم، سهم 11.3 درصدی دهک هفتم و سهم 10 درصدی دهک ششم، مجموع یارانه آشکار و پنهان دریافتی توسط این پنج دهک پردرآمد به 70 درصد از کل یارانه‌ها می‌رسد، این در حالی است که سهم پنج دهک کم‌درآمد از کل یارانه‌ها فقط 30 درصد است.

در این زمینه بررسی‌ها از نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) که در کنار ضریب جینی یکی از شاخص‌های سنجش توزیع درآمد است نیز نشان می‌دهد نابرابری درآمدی در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است، به‌طوری که بررسی «متوسط هزینه ناخالص سالانه یک خانوار به تفکیک گروه‌های مختلف هزینه در دهک‌های هزینه‌ای» طی سال‌های 1389 تا 1396 (آخرین گزارش بانک مرکزی) نشان می‌دهد در سال 1389 که هدفمندی یارانه‌ها اجرا شد، میزان نابرابری دو دهک پردرآمد (دهک دهم) و کم‌درآمد (دهک اول) در گروه‌های مختلف هزینه‌ای شامل «خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها، دخانیات، پوشاک و کفش، مسکن، آب، برق و گاز و سایر سوخت‌ها، لوازم و اثاث خانه، بهداشت و درمان، حمل‌ونقل، ارتباطات، تفریح و امور فرهنگی، تحصیل، رستوران و هتل و کالاها و خدمات متفرقه» بسیار بالا بوده که با اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و واریز اولین یارانه‌ها، تا سال 1390 از میزان نابرابری کاسته شده است.

با این حال با پرداخت یکسان یارانه نقدی به همه جمعیت کشور و همچنین عدم اجرای کامل قانون هدفمندسازی و عدم افزایش تدریجی قیمت حامل‌های انرژی و همچنین کنار گذاشتن کارت سوخت که یکی از بال‌های طرح هدفمندسازی یارانه‌ها بود، تا سال 1396 میزان نابرابری‌ها به‌شدت افزایش یافته است، به‌طوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد در 6 سال اخیر متوسط هزینه تحصیل، رستوران و هتل، رفت‌وآمد، تفریح، پوشاک، اثاث منزل، سلامت، مسکن و هزینه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌های هر خانوار دهک دهم (ثروتمندترین) کشور نسبت به یک خانوار دهک اول (فقیرترین) در سال 1390 به ترتیب 44 برابر، 41 برابر، 43 برابر، 35 برابر، 23 برابر، 26 برابر، 15 برابر و مسکن و خوراکی‌ها هر دو هشت‌برابر بوده است که این میزان با افزایش چشمگیر در سال 96 به ترتیب به 57 برابر، 56 برابر، 52 برابر، 49 برابر، 48 برابر، 40 برابر، 23 برابر، 10 برابر و هشت برابر رسیده است. در یک جمع‌بندی، عدم اجرای کامل قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، عدم اصلاح تدریجی قیمت حامل‌های انرژی و حذف کارت سوخت به‌عنوان مهم‌ترین ابزار کنترل اختصاص عادلانه یارانه پنهان انرژی سه مولفه‌ای است که دولت روحانی شرایطی را در 6 سال اخیر رقم زده که ماحصل آن گزارش نگران‌کننده یارانه پنهان 900 هزار میلیارد تومانی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر به جهت شرایط سیاسی و اقتصادی کشور، اصلاح قیمتی در حوزه یارانه‌های پنهان و آشکار ممکن است شوک قیمتی به بازار ارسال کند، اما فعال‌سازی کارت سوخت، حذف یارانه نقدی پردرآمدها و ساماندهی یارانه کالاهای اساسی می‌تواند بخشی از بار مالی را از دوش دولت و طبقات کم‌درآمد بردارد.

دولت 2.2 برابر بودجه سال 98 یارانه غیرهدفمند می‌دهد

براساس گزارش اخیر سازمان برنامه و بودجه، برآوردها نشان می‌دهد دولت در سال 1398 درمجموع با احتساب هزینه‌های ریالی و غیرریالی در قالب یارانه آشکار (شامل بودجه‌ای و فرابودجه‌ای) و یارانه پنهان 890 هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت خواهد کرد. همچنین دولت در سال 1398 بیش از 72 هزار میلیارد تومان تسهیلات تکلیفی و تحت تضمین در شبکه بانکی پرداخت خواهد کرد. اما براساس آنچه در ادامه شرح داده خواهد شد، بخش چشمگیری از یارانه اعطایی دولت غیرهدفمند بوده و علاوه‌بر ایجاد ناپایداری در نهادهای مالی کشور، اصابت آن به اقشار هدف اندک است. اما براساس گزارش سازمان برنامه و بودجه، منابع مالی یارانه از سه مسیر اصلی یعنی یارانه بودجه‌ای، یارانه فرابودجه‌ای و یارانه پنهان تامین می‌شود.

100هزار میلیارد تومان یارانه بودجه‌ای: بر این اساس مجموع یارانه‌های بودجه‌ای در لایحه سال 1398 حدود 100 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده که این میزان حدود 24 درصد کل منابع بودجه است.

140 هزار میلیارد تومان یارانه فرابودجه‌ای: همچنین یارانه یا تعهدات فرابودجه‌ای دولت که از محل صندوق‌های فرابودجه‌ای، منابع نهادهای عمومی غیردولتی و شرکت‌های دولتی تامین خواهد شد، در سال 1398 حدود 140 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. تسهیلات تکلیفی و تحت تضمین دولت از شبکه بانکی نیز یکی دیگر از یارانه‌های فرابودجه‌ای است که در سال 1398 بالغ بر 72 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود.

649 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان: اما بخش سوم یارانه اعطایی دولت، یارانه پنهان است که به‌دلیل فروش کالاهای تولیدی در داخل کشور با قیمت پایین‌تر از قیمت قابل فروش در خارج از کشور حاصل می‌شود. میزان این یارانه نیز در سال 98 بالغ بر 649 هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. بر این اساس، دولت با سه شیوه پرداخت یارانه آشکار و پنهان، در سال 1398 نزدیک به 890 هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت خواهد کرد که این رقم معادل 2.2 برابر بودجه 407 هزار میلیارد تومانی کشور است.

649 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان چگونه توزیع می‌شود؟

همان‌طور که گفته شد، یارانه پنهان ماحصل یا درواقع عدم‌النفع دولت به‌دلیل فروش کالاهای تولیدی در داخل کشور با قیمت پایین‌تر از قیمت قابل فروش در خارج از کشور است. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد دولت در قالب یارانه کالاهای اساسی، فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی و برق سالانه 649 هزار میلیارد تومان یارانه پنهان پرداخت می‌کند که شامل نزدیک به 40 هزار میلیارد تومان آن در قالب یارانه کالاهای اساسی، 10 هزار و 260 میلیارد تومان در قالب یارانه دارو، 310 هزار میلیارد تومان در قالب یارانه فرآورده‌های نفتی (در قالب 123 هزار و 500 میلیارد تومان یارانه بنزین، 10.4 هزار میلیارد تومان یارانه نفت سفید، 129.7 هزار میلیارد تومان گازوئیل، 14.2 هزار میلیارد تومان نفت کوره، 12.4 هزار میلیارد تومان گاز مایع، 8.6 هزار میلیارد تومان سوخت هوایی و سوخت جت)، 279 هزار میلیارد تومان در قالب یارانه گاز طبیعی و نزدیک به 10 هزار میلیارد تومان در قالب یارانه برق است.

میزان نابرابری دو دهک پردرآمد (دهک دهم)

و کم‌درآمد (دهک اول) در گروه‌های مختلف هزینه‌ای طی سال‌های ۸۹ تا ۹۶

توضیح: نمودارهای زیر نشان می‌دهد طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ هر فرد در دهک دهم (ثروتمندترین) چند برابر یک فرد در دهک اول (کم درآمدترین) برای رفاه خود هزینه کرده است

دولت در هدفمندکردن یارانه‌ها ناتوان است

داوود سوری، اقتصاددان و عضو سابق هیات‌علمی دانشگاه شریف با اشاره به قدمت بحث یارانه‌ها در اقتصاد کشور می‌گوید: «در موضوع یارانه‌ها همواره استدلال‌های مختلفی از سوی دولت برای پرداخت یا عدم پرداخت آن مطرح بوده است. در حال حاضر نیز واضح است که سهم عمده‌ای از یارانه به دست اقشار غیرنیازمند جامعه می‌رسد و حذف یارانه این اقشار امری ضروری است، اما متاسفانه زمانی که موضوع هدفمندشدن یارانه‌ها وارد فضای سیاستگذاری می‌شود، این استدلال‌ها رنگ‌ باخته و درنهایت آنچه اتفاق می‌افتد همان است که از روز نخست مطرح بوده. به‌عبارت دیگر، دولت در بیان استدلال‌های خود برای هدفمندکردن یارانه‌ها موفق بوده اما در عمل نتوانسته‌ این سیاست ‌را محقق کند.»

به گفته وی، متاسفانه دولت‌های یازدهم و دوازدهم نیز از ابتدای روی کار‌آمدن خود به‌جای اجرایی‌کردن قانون هدفمندسازی یارانه‌ها به فکر اجرای سیاست توزیع بسته‌های حمایتی بود. این فرصت‌سوزی دولت موجب شده با توجه به آمار منفی رشد اقتصادی کشور، تورم، نوسانات نرخ ارز، بیکاری و مشکلات متعدد اقتصادی اکنون فضای سیاسی کشور آماده حذف یارانه‌های آشکار و پنهان نباشد. سوری معتقد است برای هدفمندشدن یارانه‌ها دو موضوع مهم به‌عنوان پیش‌شرط اهمیت دارد؛ نخست توان دولت برای اجرای این سیاست و دوم پذیرش این سیاست از سوی جامعه. بدیهی است در سال‌های گذشته، توان دولت برای هدفمندکردن یارانه‌ها به‌مراتب بیشتر از شرایط کنونی بود اما این مهم در سایه سوءمدیریت دولت محقق نشد. مضاف بر اینکه در سال‌‌های گذشته، پذیرش این سیاست از سوی جامعه نیز آسان‌تر بود، اما در حال حاضر نه‌تنها دولت در هدفمندکردن یارانه‌ها توانایی لازم را ندارد بلکه جامعه هم پذیرای این سیاست دولت نیست.

یارانه 80 درصد از یارانه‌بگیران باید حذف شود

میثم موسایی، اقتصاددان و عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران می‌گوید: «در حال حاضر دولت حدود 42 هزار میلیارد تومان در قالب یارانه آشکار (یارانه نقدی) به افراد پرداخت می‌کند. اگر این میزان را به جمعیت کشور تقسیم کنیم، مشخص می‌شود دولت ماهانه به بیش از 78 میلیون از جمعیت کشور که معادل 96 درصد جمعیت کشور است، یارانه نقدی می‌دهد. این در حالی است که دولت باید تنها به 20 تا 30 درصد خانوارهای کشور که جامعه هدف قانون هدفمندسازی یارانه‌ها بودند، یارانه نقدی پرداخت می‌کرد. این امر نشان می‌دهد دولت در اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها موفق نبوده و در نتیجه برای اجرای سیاست هدفمندشدن یارانه‌ها باید از همین نقطه آغاز کند.»

موسایی ادامه می‌دهد: «از موضوع یارانه نقدی که عبور کنیم، در موضوع هدفمندشدن پرداخت یارانه‌های پنهان معتقدم سیاستگذاری دولت در این زمینه باید به شیوه ضدقیمتی باشد، زیرا بدیهی است که حذف یارانه‌های پنهان مستلزم افزایش قیمت‌هاست که این سیاست در شرایط کنونی اقتصاد کشور چندان مورد توصیه نیست. درواقع برای حذف یارانه‌های پنهان، ابتدا باید ساختار اقتصادی کشور اصلاح شود و پس از آنکه اقتصاد به رشد لازم دست پیدا کرد، دولت می‌تواند از روش‌های قیمتی برای حذف یارانه پنهان استفاده کند.»

به گفته وی، اگر دولت بتواند در نخستین گام یارانه 80 درصد از خانوارهایی را که نیاز چندانی به یارانه نقدی ماهانه ندارند حذف کند، 32 هزار میلیارد تومان در منابع خود صرفه‌جویی کرده است و می‌تواند از این محل، بخشی از کسری بودجه‌ای دولت را جبران کند.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه فرهیختگان ، تاریخ انتشار: 3اردیبهشت1398 ، کدخبر: 169005: www.farheekhtegan.ir