شعار سال: اقتصاد ایران مدت‌ها است که در شرایط نامعلومی به‌سر می‌برد؛ یک روز خبر از افزایش قیمت کالا‌های اساسی منتشر شده و روز بعد نرخ دلار نقل محافل می‌شود. یک بار تنور بحث تورم داغ می‌شود و زمانی هم کسری بودجه بر سر زبان‌ها می‌افتد و این ماجرا همچنان ادامه دارد. شکاف و اختلافات طبقاتی، تنش میان بازار‌های اقتصادی، مشکلات معیشتی خانوار‌ها به خصوص افراد کم‌درآمد در کنار فساد و نابرابری از جمله مسائلی است که این روز‌ها اقتصاد را با حاشیه‌های بی‌شماری روبه‌رو کرده است. با توجه به این مسائل، مشکلات اخیر اقتصادی را ناشی از چه موضوعی می‌توان دانست، تحریم یا فساد؟

این روز‌ها آمریکا تمام توان خود را به کار گرفته است تا بیشترین فشار را به اقتصاد ایران وارد کند بنابراین صاحب‌نظران مشکلات فعلی را ناشی از همین فشار‌ها می‌دانند. این در حالی است که برخی دیگر از کارشناسان معتقدند مشکلات اخیر اقتصادی تنها به دلیل تحریم‌ها نبوده. آن‌ها می‌گویند نمی‌توان منکر این حقیقت شد که سوءمدیریت و فساد‌های درون‌سیستمی بار این تحریم‌ها را دوچندان می‌کند. این تحلیلگران از فساد‌های درون‌سیستمی می‌گویند، موضوعی که می‌توان با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت تعداد بالای آن‌ها را از نظر گذراند. تحریم یک امر تاثیرگذار در اقتصاد ایران به شمار می‌رود و نمی‌توان آن را نادیده گرفت، اما این در حالی است که ما با یک حقیقت به نام «فساد اقتصادی» نیز روبه‌رو هستیم. اینکه هر چند وقت یک بار اختلاس‌های میلیون دلاری سر‌خط خبر‌ها می‌شود دیگر مسئله عجیب و دور از ذهنی برای افراد جامعه نبوده و اینکه این اختلاس‌ها چه تاثیری بر اقتصاد ایران می‌گذارند مهم‌ترین پرسشی است که برای آن‌ها به وجود می‌آید. به عبارتی دیگر می‌توان گفت مجموعه اختلاس‌ها و سوءاستفاده‌هایی که در اقتصاد انجام می‌شود و به گوشمان می‌رسد می‌تواند به اندازه شدیدترین تحریم‌های آمریکا، اقتصاد را به نابودی بکشاند. این در حالی است که وقتی به توانایی‌ها و فرصت‌های درون کشور نگاه می‌کنیم درمی‌یابیم که ایران می‌تواند با استفاده از این فرصت‌ها در برابر تحریم‌های دشمنانش کمر خم نکند، اما این شرایط در حالی به وجود می‌آید که کشور با پدیده‌ای به نام فساد مواجه نباشد. با بررسی این مسائل، هستند تحلیلگرانی که مجموعه تحریم و فساد را عامل مشکلات فعلی می‌دانند و معتقدند که در شرایط کنونی نمایان شدن فساد‌ها به دلیل همین تحریم‌ها بوده و همین روشن شدن فساد‌ها ما را به این نتیجه می‌رساند که سوءمدیریت‌ها و سوءاستفاده‌ها به اندازه تحریم‌های آمریکا می‌تواند اقتصاد را نحیف‌تر از گذشته کند. در این راستا وحید شقاقی‌شهری، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی، فساد و رانتی بودن اقتصاد را علت بسیاری از مشکلات فعلی دانست و دراین‌باره به «ابتکار» گفت: بسیاری از مشکلات و چالش‌های اقتصاد کشور در شرایط فعلی به این بازمی‌گردد که ما دارای یک اقتصاد و دولت رانتی و نفتی هستیم و نمی‌توان منکر آن شد. هنگامی که کشور ۵۰ سال متکی به نفت اداره می‌شود، تمام نهاد‌ها و ساختار‌های غیرعقلانی و مبتنی بر نفت شکل خواهد گرفت، این یک حقیقت است که ما عقلانیت نهادی را طی نکرده‌ایم.

وی در ادامه افزود: چنین ساختار‌ها و نهاد‌های غیرعقلانی موجب می‌شود که کشور نتواند اصلاحات را در پیش بگیرد. در مرتفع کردن چالش‌ها ناتوان می‌شود و در این شرایط تحریم‌های هم وسیله‌ای می‌شود که این چالش‌ها و ناکارآمدی‌ها عیان‌تر باشد. به بیانی روشن‌تر در این سال‌ها درآمد‌های نفت موجب می‌شد که ناکارآمدی نهاد‌ها پوشش داده شود. به عبارتی بهتر نفت اهرمی بود که این عدم‌عقلانیت‌ها و فساد‌ها در هر زمینه‌ای به چشم نیاید. هنگامی که کشور تحریم شد، باعث شد که تصمیم‌گیری‌های غلط و ضعف‌های کشور روشن‌تر شود.

این استاد دانشگاه وابستگی نفت را عاملی برای ایجاد فساد در کشور دانست و در این خصوص اظهار کرد: عدم عقلانیت ساختار‌ها ۱۱۰ سال در اقتصاد ایران حاکم است و از سال ۱۳۵۰ با شدت بیشتری حاکمیت می‌کند، چراکه نفت از بشکه‌ای ۲ دلار به بالای ۱۲ دلار رسید. در این شرایط نهاد‌ها و ساختار‌های ما با عدم عقلانیت شکل گرفتند. وابستگی دولت‌ها به نفت به نوعی بود که بیش از ۴۰ درصد بودجه دولت‌ها از درآمد نفت تامین می‌شد، بنابراین با توجه به این مسائل می‌توان گفت که اقتصاد ما یک اقتصاد نفتی است. ما باید بدانیم که ظهور چنین اقتصاد‌هایی نتیجه‌ای جز رانت و فساد نخواهد داشت. به بیانی دیگر هنگامی که نهاد‌ها غیرعقلانی شود زمینه عدم شفافیت به وجود می‌آید و همین عدم شفافیت موجبات فساد و رانت را درپی خواهد داشت و مشکلات بسیاری را برای کشور به وجود می‌آورد.

شقاقی‌شهری معتقد است که تحریم‌ها تنها عملکرد‌های ضعیف و فساد‌ها را نمایان می‌کند. وی در این راستا افزود: موارد اخیر به ما نشان داده است که در زمان تحریم‌ها فساد و رانت بیشتر از هر زمان دیگری خود را به نمایش می‌گذارد. نه اینکه تا پیش از این در اقتصاد خبری از رانت و فساد نبوده، بلکه تنها درآمد‌های نفتی این رانت و فساد را پوشش داده است. به عنوان مثال این جریان مانند قرص مسکنی که بیمار را آرام نگه می‌دارد و اجازه نمی‌دهد که بیماری به چشم بیاید. این آرام بودن به معنای بیمار نبودن نیست. در جریان اقتصاد هم به این شکل است و نفت مانند همان مسکن ناکارآمدی‌ها را تا حدودی مخفی نگه می‌داشت.

وی افزود: نهاد‌ها و ساختار‌هایی که با فساد روبه‌رو هستند خروجی‌شان عدم عقلانیت و تصمیم‌گیری اشتباه خواهد بود و همانطور که اشاره کردم درآمد‌های نفت تا بیش از تحریم‌ها اجازه نمی‌داد که این مشکلات به نمایش گذاشته شود. طبیعی است که در زمان تحریم مشکلات نمایان شود و در این شرایط همه گمان می‌کنند که مشکلات فعلی ناشی از تحریم‌هاست، اما باید توجه داشته باشیم که اینگونه نیست و فساد هم به اندازه تحریم می‌تواند اقتصاد را نابود کند.

این کارشناس مسائل اقتصادی در پایان به راه‌حل عبور از مشکلات فعلی اشاره کرد و گفت: برای گذر از بحران فساد که باعث مشکلات اقتصاد در شرایط کنونی شده است، باید اصلاحات نهادی در کشور صورت بگیرد و هرقدر که دوران تحریم طولانی‌تر باشد مسئولان ارشد نظام مجبور می‌شوند به اصلاحات بیشتری در حوزه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تن بدهند و به شفافیت رو بیاورند. خود شفافیت می‌تواند موجب شود که تصمیمات غلط، سوءمدیریت‌ها و فساد‌ها به سمت اصلاح شدن پیش برود و این مسئله به چگونگی دوران تحریم بستگی دارد. به عبارتی دیگر اگر تحریم‌ها ادامه داشته باشد فساد‌های بیشتری نمایان می‌شود و در آن شرایط برای اصلاح وضعیت فکری خواهد شد. ما باید بدانیم که بدون اصلاحات امکان مقابله با چالش‌های کلان اقتصادی وجود ندارد. به عبارتی دیگر اصلاحات و شفافیت می‌تواند به کنترل فساد‌های اقتصادی کمک کند و باعث شود که کشور مشکلات فعلی را پشت سر بگذارد.

 

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ابتکار، تاریخ انتشار: 18 آبان 1398، کدخبر: 147427 ، www.ebtekarnews.com