جمعه ۳۱ فروردين ۱۴۰۳ - 2024 April 19 
باور کدام برایمان سخت‌تر است؟ این‌که در هر نوبت بازدید از کاخ عالی‌قاپو و برای حفظ ایمنی بنای صفوی، تعداد انگشت‌شماری از بازدیدکنندگان می‌توانند وارد شوند یا گروه موسیقی پاپ که با ابزارآلات و سروصدای الکتریکی بلندشان به‌همراه تیم همراه در شرایط کرونایی به ایوان عالی‌قاپو می‌روند تا با نام خلیج‌فارس و هفته فرهنگی اصفهان این بار این بنای تاریخی را زیر هجمه‌ها ببرند؟
شعار سال: نگرانی‌ها تمامی ندارند؛ دلهره‌هایی که هر بار با شنیدن خبری از نوع یک اتفاق پرهجمه در بناهای تاریخی ایجاد می‌شوند؛ چه خبری درباره حضور بیش از حد گردشگران در یک بنای تاریخی باشد و چه احتمال عبور مترو از زیر میدان نقش جهان یا خبر برگزاری کنسرتی بدون مخاطب و در قالب پخش زنده در اینستاگرام. هر کدام به‌تنهایی برای تاریخ کشور یک هشداردهنده‌اند؛ هشداری که از سال‌ها قبل تا امروز همه بناهای تاریخی به دوش می‌کشند، بدون هیچ یاریگری.
کرونا و رعایت درخواست‌ها برای فاصله‌گذاری اجتماعی در طول دست‌کم دو ماه گذشته، یک طرف داستانِ لایوِ اینستاگرامی است که متولیان شهری اصفهان برای هفته فرهنگی اصفهان و روز ملی خلیج‌فارس برگزار کردند، اما طرف دیگرِ داستان در شرایطی که متولیان نخست تلاش کردند با انتشار فیلمی همه چیز را عالی و به‌نفع عالی‌قاپوی میدان نقش جهان نشان دهند، به انتخاب مکان برمی‌گردد؛ انتخابی که پیش از این هم دیگر بناهای تاریخی اصفهان مانند «چهل‌ستون» را هدف قرار داده بود و البته هر کدام از این انتخاب‌ها به چه بهایی؟
عالی‌قاپوی تاریخی تازه‌مرمت‌شده‌ای که حتی در زمانِ مرمت نیز با اعتراضِ کارشناسان همراه بود
روزبه نعمت‌اللهی، خواننده، در همان فیلم چنددقیقه‌ای تأکیدش را بر این می‌گذارد که علاوه‌بر اجرای متفاوت در چنین فضای خاصی، «سعی کردیم صدا و اجرا را به حداقل برسانیم تا به بنای تاریخی آسیبی وارد نشود.»
از سوی دیگر هادی اللهیاری، مدیر اجرایی پایگاه میراث‌فرهنگی نقش جهان، تأکید دارد که «از آوردن سن و جعبه‌های بزرگ و ابزاری که به بنا آسیب وارد می‌کند، خودداری کردیم و هفت نفر از پرسنل میراث‌فرهنگی تا پایان کار در بنا مستقر بودند. نور و صدا را با متخصص هماهنگ کردیم و سعی داشتیم تا آسیب به بنای عالی‌قاپو نرسد.»
علیرضا روحانی، معاون فرهنگی سازمان فرهنگی‌ـ‌اجتماعی شهرداری اصفهان، که دبیری برگزاری هفته فرهنگی اصفهان را نیز برعهده داشت، در همان فیلم بیان می‌کند که «تمام صداهایی که در این برنامه بود، کاملاً کنترل‌شده بود، مستقیماً خروجی صدا روی دوربین و پخش منتشر می‌شد تا هیچ آسیبی به این بنا وارد نشود و آن را تهدید نکند.»
اما همین اقدامات و فیلمی که از برگزاری آن کنسرت بدون تماشاگر در چند رسانه منتشر شده، نورپردازی، مستقر شدن چند غرفه صنایع‌دستی و حضور تعدادی از افراد به‌عنوان مدعو در این لایو و روی ایوانی که چند استادکار قدیمی اصفهان با شنیدن مکانِ برگزاری‌اش آه از نهادشان برآمد، چه میزان می‌تواند روی این بنای تاریخی و ارزشمند اصفهان تأثیر بگذارد؟
مهدی جعفری نوگورانی، مرمتگر تجربی بناهای تاریخی اصفهان و دانش‌آموخته معماری، چند مثال در احتمال وارد شدن آسیب به بنایی مانند عالی‌قاپو می‌آورد.
او اصل ماجرا را به صدا و پارادوکس‌هایی مربوط می‌داند که در زمان برگزاری چنین اجراهایی روی صدای خواننده انجام می‌شود و یکی از نخستین تأثیرات را روی بناهای تاریخی می‌گذارد.
او به ایسنا می‌گوید: جایی مانند تالار موسیقی کاخ عالی‌قاپو که «تنگ‌بُری»های مخصوص برای گرفتن صدا در زمان اجرای موسیقی روی آن کار شده است، مخصوص این کار ساخته شده بود، هرچند نوع آلاتی که در آن زمان استفاده می‌شده، با آلات امروزی برای نواخت موسیقی بسیار متفاوت هستند.
وی اما این تزیینات را یکی از نقاط حساس کاخ عالی‌قاپو می‌داند که درصورت برخورد لرزش صداهایی مانند اکو می‌تواند به ایجاد ترک و ریزشِ گچ‌بری‌ها و در نهایت هزینه کلانی که باید برای مرمت آن پرداخت کرد، منجر شود.
این فعال میراث‌فرهنگی اصفهان با تأکید بر این‌که اصفهان فضاهای زیادی برای اجرای چنین برنامه‌هایی در اختیار دارد، بیان می‌کند: اگر متولیان شهری اصفهان دنبال زیبایی هستند، فضاهای زیادی می‌توانند این هارمونی را ایجاد کنند، اگر قصدشان دور ماندن از مردم و ایجاد فاصله اجتماعی بود، حتی می‌توانند روی یکی از قسمت‌های بام میدان امام اصفهان این برنامه را برگزار کنند که قطعاً تصاویر زیبایی هم از اصفهان هم برای بینندگان پخش زنده اینستاگرام به‌دنبال داشت. به‌نظر می‌رسد این کار به‌جز یک حرکت نمادین برای میراث‌فرهنگی و هزینه اضافی و آسیب رساندن به بنا، چیزِ دیگری به‌دنبال نداشته است.
جعفری حتی از یک سو به جلوگیری از حضور بیش از حد گردشگران در زمان‌های پیک سفر به طبقات بالایی کاخ عالی‌قاپو به‌عنوان یک اقدام درست از سوی میراث‌فرهنگی اشاره می‌کند و از سوی دیگر به حضور تیم برگزارکننده اجرا حتی با کم‌ترین آلات موسیقی و تعداد نسبی افراد برای برگزاری این اجرا اشاره دارد.
رطوبت دمای بدن افراد هم به تزیینات بناهای تاریخی آسیب وارد می‌کند
او توضیح می‌دهد: در زمان حضورِ تعداد زیادی از افراد در یک فضای تاریخی به‌خصوص در فضایی که در طول تاریخ در زمان مناسب خود استحکام‌بخشی و پاک‌سازی نشده است، به‌جز هجمه افراد، رطوبت دم و بازدم و دمای بدن افراد می‌تواند روی بنای تاریخی اثرگذار باشد.
وی اما با اشاره به این‌که معمولاً آسیب‌هایی که در چنین زمان‌هایی به یک بنای تاریخی وارد می‌شود، در همان لحظه به چشم دیده نمی‌شوند، ادامه می‌دهد: احتمال دارد پشت برخی گچ‌بری‌ها و نقاشی‌ها موریانه زده یا رطوبت باعث طبله شده باشد؛ بنابراین فقط منتظر کوچک‌ترین لرزش صوتی یا رطوبت مجدد هستند تا ریزش کنند.
رئیس هیئت‌مدیره بنیاد آریا (انجمن میراث‌فرهنگی و گردشگری) با تأکید بر این‌که شاید برگزاری یک کنسرت بدون استفاده از بلندگو هم زیاد آسیب‌رسان نباشد، اما ادامه‌دار بودن این اقدامات به‌مرور ریزترک‌ها را به ترک‌های بزرگ‌تر تبدیل می‌کند، اضافه می‌کند: در بنایی تاریخی و فرسوده مانند عالی‌قاپو احتمالاً کوچک‌ترین سروصدایی نیز از طریق ارتعاشاتِ فیزیکی واردشده به بنا می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد.
جعفری با اشاره به انتقادهایی که در زمان مرمتِ عالی‌قاپو توسط کارشناسان مختلف مطرح شده بود، می‌افزاید: رنگ‌گذاری‌ها، نقاشی‌های سقف ایوان روی چوب‌ها و اقدامات دیگری که بسیار عجولانه انجام شده بود، هشدارهای زیادی را در همان زمان به‌دنبال داشت.
مزایا و معایب اقدامات مختلف در بناهای تاریخی را تاکنون سنجیده‌اند؟
نیما ولی‌بیگ، استادیار و مدیر گروه مرمت دانشگاه هنر اصفهان، نیز بنای تاریخی را یک موجود زنده می‌داند که باید در زندگی روزمره فعالیت داشته باشد و اگر کاربری‌اش را از آن بگیرند، آن بنا محکوم به فنا می‌شود.
او بناهای تاریخی را به دو دسته کلی «بنای تاریخی با ویژگی خاص که با وجود نداشتن کاربری در زندگی امروزی به حیات خود ادامه می‌دهد» و «بنای تاریخی که الزاماً توانمندی ویژه برای حفظ خود را ندارد» تقسیم می‌کند و کاخ عالی‌قاپو را در دسته نخست این طبقه‌بندی قرار می‌دهد و ادامه می‌دهد: نگاه‌ها به این بنای تاریخی ملی و بین‌المللی است و هر اقدامی که در این بنا انجام شود، علاوه بر مزایا، معایبی را نیز به‌دنبال دارد؛ بنابراین باید میزان هر گروه را بررسی کرد و به این پرسش، پاسخ داد که آیا آسیبی که به بنای تاریخی وارد می‌شود غیرقابل جبران است یا برگشت‌پذیری دارد.
وی با بیان این‌که عالی‌قاپو در یک بازه زمانی کاربری کاخ داشته و در دوره‌های دیگر کاربری‌های دیگر، آن را یک نماد شهری با نگاهی ویژه توسط مردم شهر اصفهان می‌داند و ادامه می‌دهد: در زمانی که تخریب‌های زیادی در اصفهان رخ می‌دهد، آسیب‌هایی نیز به این بنا وارد شده است که جایگاهِ خاصِ آن این آسیب‌ها را بیشتر کرد. باوجوداین، اقداماتی در زمان قاجار برای مرمت آن انجام می‌شود؛ در دوره پهلوی نیز اقدامات بسیار ویژه‌ای انجام می‌شود که پایداری آن را حفظ کنند و به آن کاربری موزه دهند، این اقدامات در دوره معاصر نیز ادامه پیدا می‌کند.
او با اشاره به چند نگاهی که نسبت به کارهای انجام‌شده روی این بنای تاریخی وجود داشته و دارد، ادامه می‌دهد: اگر اقداماتی که در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ روی عالی‌قاپو انجام شد و در ادامه در دهه‌های بعدی یعنی ۶۰ و ۷۰ انجام شده، حتی تا زمان کنونی ادامه داشته، با نگاه‌ها و معیارهای امروزی مرمت بسنجیم، بسیاری از کارها زیر سوال است و قابل قبول نیست.
آسیب‌هایی که در دوره‌های مختلف تاریخی به عالی‌قاپو وارد شد
وی یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌هایی را که به عالی قاپو وارد شد، استحکام‌بخشی سرستون‌های عالی‌قاپو در ایوان می‌داند و می‌گوید: از چند دهه گذشته این کار را شروع کردند که با استفاده از تکنولوژی ستون‌ها را باز کردند، داخل آن تیرآهن گذاشتند و بار دیگر ستون‌ها را بستند، شاید در آن زمان روش مناسبی بود، اما امروز دیگر نباید به آن شیوه انجام می‌شد.
او با تأکید بر این‌که در هر دوره تاریخی حتی زمانِ معاصر، استفاده‌های مختلفی از عالی‌قاپو انجام می‌شده، به جهانی شدن میدان نقش جهان به‌عنوان یکی از نخستین آثار تاریخی ثبت‌شده در فهرست یونسکو اشاره می‌کند و می‌افزاید: از گذشته تا امروز دولت‌ها به وجهه بین‌المللی این بنا توجه زیادی داشته‌اند، چه برسد به وجهه ملی آن.
ولی‌بیگ با اشاره به برخی اقدامات انجام‌شده در طول چند سال گذشته در میدان نقش جهان که مزایای آن متوجه عالی‌قاپو نیز بوده است، ادامه می‌دهد: میدان نقش جهان تا چند سال قبل محل عبور ماشین‌ها بود، یعنی ایجاد امواج صوتی و تشدید لرزش در بنا از حرکت ماشین‌ها به‌مرور به سستی و جدا شدن تزیینات گچی روی بدنه بنا منجر می‌شد.
این مدرس دانشگاه با بیان این‌که هرچند اکنون ورود ماشین‌ها به میدان ممنوع شده است، اضافه می‌کند: این اتفاق همچنان در خیابان استانداری ادامه دارد و عبور ماشین‌ها و اقدامات دیگری که لرزه به جان بناهای تاریخی میدان می‌اندازد، دیده می‌شود.
او باران‌های اسیدی و آلودگی هوا را از دیگر مواردی می‌داند که به بناهای تاریخی اصفهان به‌خصوص میدان نقش جهان آسیب وارد می‌کند و می‌گوید: اگر نگاه واقع‌بینانه‌ای داشته باشیم، بین آسیب‌هایی که به بستر بنا وارد می‌شود، شاید برگزاری کنسرت زنده، عدد بزرگی را به خود اختصاص ندهد، هرچند آن توجیهی برای گذاشتن بلندگو یا هر نوع وسایل اضافی روی چنین بنایی نمی‌شود.
تاکنون میزان لرزش‌ها، وزن افراد و بار زنده و مرده واردشده به عالی قاپو را بررسی کرده‌اید؟
وی با تأکید بر لزوم نگاهی مقایسه‌ای از میزان آسیب‌هایی که هر نوع عمل به این بناهای تاریخی وارد می‌کند، تأکید می‌کند: باید دید نگاهِ مدیریتی نسبت به حضور یک گروه موسیقی در بنایی تاریخی چگونه است، آیا اصلاً دستگاه‌هایی برای بررسی میزان لرزش و تشدید ایجادشده ناشی از اسپیکرهایی که در فضای تاریخی گذاشته می‌شود، وجود دارد؛ دستگاه‌هایی که وزن افراد و لرزش‌ها هنگام اجرای زنده در فضا را بسنجند.
او بررسی میزان لرزش ناشی از حرکت ماشین از خیابان استانداری را نیز در همین بررسی‌ها می‌گنجاند و ادامه می‌دهد: امواج حرکت مترو که ممکن است از نزدیکی بنا عبور کند نیز باید سنجیده شود و در نهایت دید که میزان سود و ضرری که این اتفاق به عالی‌قاپو وارد می‌کند، چه اندازه است.
اجرای موسیقی در گذشته در سردر قیصریه و نقاره‌خانه میدان انجام می‌شده
این مدرس دانشگاه معتقد است که حتی می‌توان نگاه ساده‌تری هم به این اتفاق داشت؛ «اگر برگ‌های سفرنامه‌های تاریخی به اصفهان را قدری بررسی کنیم، یک پاسخ ارزشمند به‌دنبال دارد و آن نشان می‌دهد که در میدان نقش جهان مراسم‌هایی با صداها و آواهای موسیقی حتما همراه بوده است. اما این آواها عمدتاً در سردر قیصریه و قسمت بالایی آن یعنی نقاره‌خانه انجام می‌شد.»
وی با اشاره به فضای تالار موسیقی عالی‌قاپو و کارکردی که تزیینات تنگ‌بری‌ها در این فضا به‌واسطه ساختار کلاسیک خود داشته‌اند، می‌گوید: عملکرد آن فضای توخالی، درست مانند فضای خالی پشت تار و گیتار است که تشدید صدای موسیقی را به همراه دارد، بنابراین در این شرایط نیاز به بررسی زمانِ نواختن قطعه موسیقی در این فضا یا فضاهای معمولی دیگر وجود دارد که استفاده کردن از آمپلی‌فایر یا بلندگو یا اصلاً اجرایی بدون هیچ تشدیدکننده صدا، هر کدام چه اثری روی بنا دارد.
او با تأکید بر لزوم مشخص کردن مکان با کیفیت مشخص و ویژگی‌های آن، ادامه می‌دهد: خوشبختانه امروز در عرصه تکنولوژی آن‌قدر پیشرفت کرده‌ایم که اگر قرار است به مخاطب نشان دهیم در جایی مانند کاخ عالی‌قاپو، موسیقی نواخته می‌شده، دست‌کم بلندگوها را در فاصله‌ای دورتر از فضای کاخ و حتی خارج از آن قرار دهیم.
ولی‌بیگ تأکید می‌کند: ایجاد لرزش و تشدید امواج صوتی بلندگوها از یک سو و بار زنده‌ای که به‌عنوان مخاطب به‌طور دائم از این بنا دیدن می‌کند و حتی بار مرده ناشی از وزن قطعات اشیای ایستا در کاخ، هر کدام به‌مرور به این بنای تاریخی با قدمت زیاد آسیب وارد می‌کند. به همین دلیل قبل از انجام هر اقدامی در چنین فضایی نیازمند بررسی‌های کارشناسانه هستیم.
کرونا و رعایت درخواست‌ها برای فاصله‌گذاری اجتماعی در طول دست‌کم دو ماه گذشته، یک طرف داستانِ لایوِ اینستاگرامی است که متولیان شهری اصفهان برای هفته فرهنگی اصفهان و روز ملی خلیج‌فارس برگزار کردند، اما طرف دیگرِ داستان در شرایطی که متولیان نخست تلاش کردند با انتشار فیلمی همه چیز را عالی و به‌نفع عالی‌قاپوی میدان نقش جهان نشان دهند، به انتخاب مکان برمی‌گردد؛ انتخابی که پیش از این هم دیگر بناهای تاریخی اصفهان مانند «چهل‌ستون» را هدف قرار داده بود و البته هر کدام از این انتخاب‌ها به چه بهایی؟
عالی‌قاپوی تاریخی تازه‌مرمت‌شده‌ای که حتی در زمانِ مرمت نیز با اعتراضِ کارشناسان همراه بود
روزبه نعمت‌اللهی، خواننده، در همان فیلم چنددقیقه‌ای تأکیدش را بر این می‌گذارد که علاوه‌بر اجرای متفاوت در چنین فضای خاصی، «سعی کردیم صدا و اجرا را به حداقل برسانیم تا به بنای تاریخی آسیبی وارد نشود.»
از سوی دیگر هادی اللهیاری، مدیر اجرایی پایگاه میراث‌فرهنگی نقش جهان، تأکید دارد که «از آوردن سن و جعبه‌های بزرگ و ابزاری که به بنا آسیب وارد می‌کند، خودداری کردیم و هفت نفر از پرسنل میراث‌فرهنگی تا پایان کار در بنا مستقر بودند. نور و صدا را با متخصص هماهنگ کردیم و سعی داشتیم تا آسیب به بنای عالی‌قاپو نرسد.»
علیرضا روحانی، معاون فرهنگی سازمان فرهنگی‌ـ‌اجتماعی شهرداری اصفهان، که دبیری برگزاری هفته فرهنگی اصفهان را نیز برعهده داشت، در همان فیلم بیان می‌کند که «تمام صداهایی که در این برنامه بود، کاملاً کنترل‌شده بود، مستقیماً خروجی صدا روی دوربین و پخش منتشر می‌شد تا هیچ آسیبی به این بنا وارد نشود و آن را تهدید نکند.»
اما همین اقدامات و فیلمی که از برگزاری آن کنسرت بدون تماشاگر در چند رسانه منتشر شده، نورپردازی، مستقر شدن چند غرفه صنایع‌دستی و حضور تعدادی از افراد به‌عنوان مدعو در این لایو و روی ایوانی که چند استادکار قدیمی اصفهان با شنیدن مکانِ برگزاری‌اش آه از نهادشان برآمد، چه میزان می‌تواند روی این بنای تاریخی و ارزشمند اصفهان تأثیر بگذارد؟
مهدی جعفری نوگورانی، مرمتگر تجربی بناهای تاریخی اصفهان و دانش‌آموخته معماری، چند مثال در احتمال وارد شدن آسیب به بنایی مانند عالی‌قاپو می‌آورد.
او اصل ماجرا را به صدا و پارادوکس‌هایی مربوط می‌داند که در زمان برگزاری چنین اجراهایی روی صدای خواننده انجام می‌شود و یکی از نخستین تأثیرات را روی بناهای تاریخی می‌گذارد.
او به ایسنا می‌گوید: جایی مانند تالار موسیقی کاخ عالی‌قاپو که «تنگ‌بُری»های مخصوص برای گرفتن صدا در زمان اجرای موسیقی روی آن کار شده است، مخصوص این کار ساخته شده بود، هرچند نوع آلاتی که در آن زمان استفاده می‌شده، با آلات امروزی برای نواخت موسیقی بسیار متفاوت هستند.
وی اما این تزیینات را یکی از نقاط حساس کاخ عالی‌قاپو می‌داند که درصورت برخورد لرزش صداهایی مانند اکو می‌تواند به ایجاد ترک و ریزشِ گچ‌بری‌ها و در نهایت هزینه کلانی که باید برای مرمت آن پرداخت کرد، منجر شود.
این فعال میراث‌فرهنگی اصفهان با تأکید بر این‌که اصفهان فضاهای زیادی برای اجرای چنین برنامه‌هایی در اختیار دارد، بیان می‌کند: اگر متولیان شهری اصفهان دنبال زیبایی هستند، فضاهای زیادی می‌توانند این هارمونی را ایجاد کنند، اگر قصدشان دور ماندن از مردم و ایجاد فاصله اجتماعی بود، حتی می‌توانند روی یکی از قسمت‌های بام میدان امام اصفهان این برنامه را برگزار کنند که قطعاً تصاویر زیبایی هم از اصفهان هم برای بینندگان پخش زنده اینستاگرام به‌دنبال داشت. به‌نظر می‌رسد این کار به‌جز یک حرکت نمادین برای میراث‌فرهنگی و هزینه اضافی و آسیب رساندن به بنا، چیزِ دیگری به‌دنبال نداشته است.
جعفری حتی از یک سو به جلوگیری از حضور بیش از حد گردشگران در زمان‌های پیک سفر به طبقات بالایی کاخ عالی‌قاپو به‌عنوان یک اقدام درست از سوی میراث‌فرهنگی اشاره می‌کند و از سوی دیگر به حضور تیم برگزارکننده اجرا حتی با کم‌ترین آلات موسیقی و تعداد نسبی افراد برای برگزاری این اجرا اشاره دارد.
رطوبت دمای بدن افراد هم به تزیینات بناهای تاریخی آسیب وارد می‌کند
او توضیح می‌دهد: در زمان حضورِ تعداد زیادی از افراد در یک فضای تاریخی به‌خصوص در فضایی که در طول تاریخ در زمان مناسب خود استحکام‌بخشی و پاک‌سازی نشده است، به‌جز هجمه افراد، رطوبت دم و بازدم و دمای بدن افراد می‌تواند روی بنای تاریخی اثرگذار باشد.
وی اما با اشاره به این‌که معمولاً آسیب‌هایی که در چنین زمان‌هایی به یک بنای تاریخی وارد می‌شود، در همان لحظه به چشم دیده نمی‌شوند، ادامه می‌دهد: احتمال دارد پشت برخی گچ‌بری‌ها و نقاشی‌ها موریانه زده یا رطوبت باعث طبله شده باشد؛ بنابراین فقط منتظر کوچک‌ترین لرزش صوتی یا رطوبت مجدد هستند تا ریزش کنند.
رئیس هیئت‌مدیره بنیاد آریا (انجمن میراث‌فرهنگی و گردشگری) با تأکید بر این‌که شاید برگزاری یک کنسرت بدون استفاده از بلندگو هم زیاد آسیب‌رسان نباشد، اما ادامه‌دار بودن این اقدامات به‌مرور ریزترک‌ها را به ترک‌های بزرگ‌تر تبدیل می‌کند، اضافه می‌کند: در بنایی تاریخی و فرسوده مانند عالی‌قاپو احتمالاً کوچک‌ترین سروصدایی نیز از طریق ارتعاشاتِ فیزیکی واردشده به بنا می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد.
جعفری با اشاره به انتقادهایی که در زمان مرمتِ عالی‌قاپو توسط کارشناسان مختلف مطرح شده بود، می‌افزاید: رنگ‌گذاری‌ها، نقاشی‌های سقف ایوان روی چوب‌ها و اقدامات دیگری که بسیار عجولانه انجام شده بود، هشدارهای زیادی را در همان زمان به‌دنبال داشت.
مزایا و معایب اقدامات مختلف در بناهای تاریخی را تاکنون سنجیده‌اند؟
نیما ولی‌بیگ، استادیار و مدیر گروه مرمت دانشگاه هنر اصفهان، نیز بنای تاریخی را یک موجود زنده می‌داند که باید در زندگی روزمره فعالیت داشته باشد و اگر کاربری‌اش را از آن بگیرند، آن بنا محکوم به فنا می‌شود.
او بناهای تاریخی را به دو دسته کلی «بنای تاریخی با ویژگی خاص که با وجود نداشتن کاربری در زندگی امروزی به حیات خود ادامه می‌دهد» و «بنای تاریخی که الزاماً توانمندی ویژه برای حفظ خود را ندارد» تقسیم می‌کند و کاخ عالی‌قاپو را در دسته نخست این طبقه‌بندی قرار می‌دهد و ادامه می‌دهد: نگاه‌ها به این بنای تاریخی ملی و بین‌المللی است و هر اقدامی که در این بنا انجام شود، علاوه بر مزایا، معایبی را نیز به‌دنبال دارد؛ بنابراین باید میزان هر گروه را بررسی کرد و به این پرسش، پاسخ داد که آیا آسیبی که به بنای تاریخی وارد می‌شود غیرقابل جبران است یا برگشت‌پذیری دارد.
وی با بیان این‌که عالی‌قاپو در یک بازه زمانی کاربری کاخ داشته و در دوره‌های دیگر کاربری‌های دیگر، آن را یک نماد شهری با نگاهی ویژه توسط مردم شهر اصفهان می‌داند و ادامه می‌دهد: در زمانی که تخریب‌های زیادی در اصفهان رخ می‌دهد، آسیب‌هایی نیز به این بنا وارد شده است که جایگاهِ خاصِ آن این آسیب‌ها را بیشتر کرد. باوجوداین، اقداماتی در زمان قاجار برای مرمت آن انجام می‌شود؛ در دوره پهلوی نیز اقدامات بسیار ویژه‌ای انجام می‌شود که پایداری آن را حفظ کنند و به آن کاربری موزه دهند، این اقدامات در دوره معاصر نیز ادامه پیدا می‌کند.
او با اشاره به چند نگاهی که نسبت به کارهای انجام‌شده روی این بنای تاریخی وجود داشته و دارد، ادامه می‌دهد: اگر اقداماتی که در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ روی عالی‌قاپو انجام شد و در ادامه در دهه‌های بعدی یعنی ۶۰ و ۷۰ انجام شده، حتی تا زمان کنونی ادامه داشته، با نگاه‌ها و معیارهای امروزی مرمت بسنجیم، بسیاری از کارها زیر سوال است و قابل قبول نیست.
آسیب‌هایی که در دوره‌های مختلف تاریخی به عالی‌قاپو وارد شد
وی یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌هایی را که به عالی قاپو وارد شد، استحکام‌بخشی سرستون‌های عالی‌قاپو در ایوان می‌داند و می‌گوید: از چند دهه گذشته این کار را شروع کردند که با استفاده از تکنولوژی ستون‌ها را باز کردند، داخل آن تیرآهن گذاشتند و بار دیگر ستون‌ها را بستند، شاید در آن زمان روش مناسبی بود، اما امروز دیگر نباید به آن شیوه انجام می‌شد.
او با تأکید بر این‌که در هر دوره تاریخی حتی زمانِ معاصر، استفاده‌های مختلفی از عالی‌قاپو انجام می‌شده، به جهانی شدن میدان نقش جهان به‌عنوان یکی از نخستین آثار تاریخی ثبت‌شده در فهرست یونسکو اشاره می‌کند و می‌افزاید: از گذشته تا امروز دولت‌ها به وجهه بین‌المللی این بنا توجه زیادی داشته‌اند، چه برسد به وجهه ملی آن.
ولی‌بیگ با اشاره به برخی اقدامات انجام‌شده در طول چند سال گذشته در میدان نقش جهان که مزایای آن متوجه عالی‌قاپو نیز بوده است، ادامه می‌دهد: میدان نقش جهان تا چند سال قبل محل عبور ماشین‌ها بود، یعنی ایجاد امواج صوتی و تشدید لرزش در بنا از حرکت ماشین‌ها به‌مرور به سستی و جدا شدن تزیینات گچی روی بدنه بنا منجر می‌شد.
این مدرس دانشگاه با بیان این‌که هرچند اکنون ورود ماشین‌ها به میدان ممنوع شده است، اضافه می‌کند: این اتفاق همچنان در خیابان استانداری ادامه دارد و عبور ماشین‌ها و اقدامات دیگری که لرزه به جان بناهای تاریخی میدان می‌اندازد، دیده می‌شود.
او باران‌های اسیدی و آلودگی هوا را از دیگر مواردی می‌داند که به بناهای تاریخی اصفهان به‌خصوص میدان نقش جهان آسیب وارد می‌کند و می‌گوید: اگر نگاه واقع‌بینانه‌ای داشته باشیم، بین آسیب‌هایی که به بستر بنا وارد می‌شود، شاید برگزاری کنسرت زنده، عدد بزرگی را به خود اختصاص ندهد، هرچند آن توجیهی برای گذاشتن بلندگو یا هر نوع وسایل اضافی روی چنین بنایی نمی‌شود.
تاکنون میزان لرزش‌ها، وزن افراد و بار زنده و مرده واردشده به عالی قاپو را بررسی کرده‌اید؟
وی با تأکید بر لزوم نگاهی مقایسه‌ای از میزان آسیب‌هایی که هر نوع عمل به این بناهای تاریخی وارد می‌کند، تأکید می‌کند: باید دید نگاهِ مدیریتی نسبت به حضور یک گروه موسیقی در بنایی تاریخی چگونه است، آیا اصلاً دستگاه‌هایی برای بررسی میزان لرزش و تشدید ایجادشده ناشی از اسپیکرهایی که در فضای تاریخی گذاشته می‌شود، وجود دارد؛ دستگاه‌هایی که وزن افراد و لرزش‌ها هنگام اجرای زنده در فضا را بسنجند.
او بررسی میزان لرزش ناشی از حرکت ماشین از خیابان استانداری را نیز در همین بررسی‌ها می‌گنجاند و ادامه می‌دهد: امواج حرکت مترو که ممکن است از نزدیکی بنا عبور کند نیز باید سنجیده شود و در نهایت دید که میزان سود و ضرری که این اتفاق به عالی‌قاپو وارد می‌کند، چه اندازه است.
اجرای موسیقی در گذشته در سردر قیصریه و نقاره‌خانه میدان انجام می‌شده
این مدرس دانشگاه معتقد است که حتی می‌توان نگاه ساده‌تری هم به این اتفاق داشت؛ «اگر برگ‌های سفرنامه‌های تاریخی به اصفهان را قدری بررسی کنیم، یک پاسخ ارزشمند به‌دنبال دارد و آن نشان می‌دهد که در میدان نقش جهان مراسم‌هایی با صداها و آواهای موسیقی حتما همراه بوده است. اما این آواها عمدتاً در سردر قیصریه و قسمت بالایی آن یعنی نقاره‌خانه انجام می‌شد.»
وی با اشاره به فضای تالار موسیقی عالی‌قاپو و کارکردی که تزیینات تنگ‌بری‌ها در این فضا به‌واسطه ساختار کلاسیک خود داشته‌اند، می‌گوید: عملکرد آن فضای توخالی، درست مانند فضای خالی پشت تار و گیتار است که تشدید صدای موسیقی را به همراه دارد، بنابراین در این شرایط نیاز به بررسی زمانِ نواختن قطعه موسیقی در این فضا یا فضاهای معمولی دیگر وجود دارد که استفاده کردن از آمپلی‌فایر یا بلندگو یا اصلاً اجرایی بدون هیچ تشدیدکننده صدا، هر کدام چه اثری روی بنا دارد.
او با تأکید بر لزوم مشخص کردن مکان با کیفیت مشخص و ویژگی‌های آن، ادامه می‌دهد: خوشبختانه امروز در عرصه تکنولوژی آن‌قدر پیشرفت کرده‌ایم که اگر قرار است به مخاطب نشان دهیم در جایی مانند کاخ عالی‌قاپو، موسیقی نواخته می‌شده، دست‌کم بلندگوها را در فاصله‌ای دورتر از فضای کاخ و حتی خارج از آن قرار دهیم.
ولی‌بیگ تأکید می‌کند: ایجاد لرزش و تشدید امواج صوتی بلندگوها از یک سو و بار زنده‌ای که به‌عنوان مخاطب به‌طور دائم از این بنا دیدن می‌کند و حتی بار مرده ناشی از وزن قطعات اشیای ایستا در کاخ، هر کدام به‌مرور به این بنای تاریخی با قدمت زیاد آسیب وارد می‌کند. به همین دلیل قبل از انجام هر اقدامی در چنین فضایی نیازمند بررسی‌های کارشناسانه هستیم.
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 14 اردیبهشت 1399 ، شماره خبر: 1121 ، www.sabzineh.org
برگزیده ها