شعارسال: از چند دهه پیش بر ضایعات محصولات کشاورزی تأکید میشود بهگونهای که عدد ضایعات محصولات کشاورزی در اسناد و مراجع رسمی ایران حدود 30 درصد (36 میلیون تن معادل 24 میلیارد دلار) بیان میشود و همواره بر راهکارهایی مانند افزایش قیمت محصولات کشاورزی، تنظیم کمباینها و ارتقای فناوریهای تبدیل محصولات کشاورزی و ... تأکید شده است اما در گذر زمان نهتنها ضایعات کاهش پیدا نکرده است بلکه افزایش نیز داشته است. در این رابطه سؤالهای متعددی مطرح است: اول، ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی چیست؟ دوم، میزان واقعی ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی چقدر است؟ سوم، اثر ضایعات بر جامعه هدف چه میباشد؟ چهارم، چرا راهکارهای پیشنهادشده و حتی عملیاتی شده در طول چند دهه گذشته نتوانسته است میزان ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی را کاهش دهد؟ پنجم، آیا میتوان با مجموعهای از اقدامها میزان ضایعات را کاهش داد؟ ششم، الزامهای موردنیاز برای دستیابی به هدف کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی با استفاده از این اقدامها چه میباشند؟
در ارتباط با ضایعات محصولات کشاورزی دیدگاههای مختلفی وجود دارد که تعریف آن را تحت تأثیر قرار میدهد. بسیاری اعتقاد دارند ضایعات به مفهوم دورریز و درواقع مقدار فیزیکی محصولات کشاورزی و مواد غذایی است که از حوزه مصرف انسانی خارج میشود. در مقابل، گروه دیگر بر این باورند که میزان محصولات کشاورزی تولیدی که به هر دلیل طبیعی و غیرطبیعی از فرایند مصرف خارج شود، ضایعات محسوب میشود. فائو و برنامه محیطزیست سازمان ملل ضایعات محصولات کشاورزی را به شکل زیر تعریف میکند: " هرگونه تغییر در کیفیت که منجر به غیرقابلدسترس شدن و عدم ایمنی محصول شود و درنهایت محصول را برای انسان غیرقابلمصرف کند، ضایعات محصولات کشاورزی است". اگرچه این تعریف بُعد جدیدی از ضایعات محصولات کشاورزی را ارائه میدهد اما با توجه به مجموعه تعاریف بیانشده میتوان اینگونه قضاوت داشت که ضایعات محصولات کشاورزی دارای دو بُعد فیزیکی یا کمّی (دورریزها و هدررفتهای محصولات کشاورزی و مواد غذایی ناشی از عوامل انسانی و غیرانسانی) و غیر فیزیکی یا کیفی (تغییر کیفیت محصولات کشاورزی و مواد غذایی ناشی از عوامل تغییر شیمیایی، محیطی و یا زمانی) است. علاوه بر این نباید در تعریف ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی تنها به محصول نهایی توجه داشت و از زاویه دیگر باید بهنوعی بر نهادههای موردنیاز برای تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی تأکید داشت که در گروه ضایعات تعریف میشوند. بهبیاندیگر، مجموعهای از نهادهها شامل آب، انرژی، نیروی کار، سرمایه، سم، کود، بذر، خوراک دام و طیور و ... مصرف میشوند تا محصولات کشاورزی و مواد غذایی تولید شوند اما درنهایت این محصولات از فرایند مصرف انسانی خارج میشوند. بهعنوانمثال، وقتی در 5 روز اول جوجهریزی در مرغداریها، 288 میلیون جوجه تلف میشوند از زاویه دیگر مفهوم آن این است که (1) 288 میلیون عدد تخممرغ از فرایند مصرف خارج میشود که خود دارای ارزش ریالی بالایی است و بهنوعی بخشی از سرمایه از بین رفته است، (2) هدررفت هزاران تن خوراک طیور اتفاق میافتد که مصرفشده است تا این تعداد تخممرغ تولید شود، (3) نهادههای بسیاری از بین رفته است مانند انرژی، آب، برق و ... تا این تعداد تخممرغ تولید شوند و درواقع بخش قابلتوجهی از منابع تولید تلفشده است زیرا جوجهها تبدیل به مرغ قابلمصرف نشدهاند. همچنین در صورت تغییر ضریب تبدیل از 1.8 به 1.6، 500 گرم در طول دوره رشد مرغ کاهش مصرف خوراک اتفاق میافتد که از نگاهی دیگر به مفهوم کاهش هدررفت مواد خوراکی و ارتقای بهرهوری تولید است. تنها با تغییر ضریب تبدیل و 10 درصد کاهش نرخ تلفات جوجه در 10 روز اول، حدود 1796 هزار تن از ضایعات و هدررفت خوراک به ارزش 1200 میلیارد تومان جلوگیری خواهد شد؛ بنابراین، ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی در دو بازار نهاده و ستاده قابلتعریف میباشند. به همین دلیل مشاهده میشود که دایره شمولیت ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی بسیار گسترده است. به همین دلیل اعداد و ارقام گزارششده در ارتباط با ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی نمیتواند صحیح باشد و به اعتقاد نویسنده میزان آن حداقل 15-10 درصد بیش از رقم 30 درصد گزارششده است.
ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی به اشکال مختلف هدررفت، کاهش کیفیت و ریزش و دورریز دارای اثرات مختلفی در زنجیره تأمین کشاورزی است. این ضایعات از یک طرف موجبات کاهش درآمد کشاورزی و بهنوعی تزریق فقر و کاهش انگیزه تولید کشاورزی را به جامعه تولیدکنندگان کشاورزی فراهم میآورد. همچنین باعث افزایش قیمت محصولات کشاورزی میشود که خود باعث افزایش قیمت مصرفکننده نهایی محصولات کشاورزی و مواد غذایی خواهد شد. از طرف دیگر سبب اتلاف منابع پایه خواهد شد؛ بنابراین ضایعات محصولات کشاورزی اگر جه شاید از یک نگاه بسیار ساده و کمارزش جلوه کند اما اندکی دقت و تأمل مشخص میشود که پدیدهای بسیار مهم بوده و باید برای مدیریت آن برنامهریزی کرد. نتیجه نهایی ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی کاهش رفاه تولیدکنندگان و مصرفکنندگان از یکسوی و از دیگر سوی، سایر فعالان زنجیره تأمین کشاورزی و درنهایت اتلاف منابع پایه کشاورزی است که باید برای تأمین امنیت غذایی مردم مدیریت شود.
اما یکی از سؤالهای مهم این است که چرا در عمل با همه تأکیدات پراکنده، ضایعات محصولات کشاورزی روندی روبه افزایش دارد؟ در پاسخ به این سؤال باید به این نکته اشاره شود که بسیاری معتقدند که موضوع ضایعات محصولات کشاورزی بخشی به عوامل مدیریتی و بخشی به عوامل غیرمدیریتی ارتباط پیدا میکند اما با یک بررسی ساده در ارتباط با عوامل مؤثر بر شکلگیری ضایعات محصولات کشاورزی، مشخص میشود که ضایعات محصولات کشاورزی مسئلهای کاملاً مدیریتی است و برای برونرفت از این فضا و کاهش ضایعات باید بعد مدیریتی ضایعات محصولات کشاورزی موردتوجه قرار گیرد. برخی از مهمترین عوامل شکلگیری ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی عبارتاند از:
بررسی این موارد پانزدهگانه و موارد دیگری که میتوان بدان اضافه کرد نشان میدهد که در مجموع همه این موارد ریشه در مدیریت بخش کشاورزی دارند. بهبیاندیگر، ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی مسئلهای مدیریتی است و با مدیریت بر فرایندها قابلیت کاهش جدی خواهد داشت. به همین دلیل باید به حوزه مدیریت کشاورزی از ابعاد مختلف توجه جدی داشت که در این راستا میتوان به ساختارمند کردن نظام برنامهریزی و تصمیم کشاورزی و اتخاذ سیاستهای درست برای هدایت و نظاممند کردن مدیریت در سطح نهادهای بخش کشاورزی برای نقش بازی درست و مطلوب در حوزه تولید و بازار کشاورزی از یکسوی و آموزش و انتقال دانش و فناوری به سطح مزرعه و پس از آن در طول زنجیره تأمین کشاورزی و درنهایت نظاممند شدن و ارتقای کارایی مدیریت تولید در سطح مزرعه اشاره کرد که خود نیازمند تحول در ساختارها، سیاستها و مدیریت بخش کشاورزی در سطح کلان است.
با توجه به مطالب پیشگفته عملیاتیسازی حسابداری محصولات کشاورزی و مواد غذایی و نیز مرکز کنترل هوشمند زنجیره تأمین کشاورزی میتواند علاوه بر تنظیم بازار محصولات کشاورزی و مواد غذایی، در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی نقش ویژهای داشته باشد و میزان ضایعات محصولات کشاورزی را به زیر 10 درصد کاهش دهد. شرط اساسی برای عملیاتیسازی این دو راهکار کلیدی و نیز برونرفت از مواد سیزدهگانه فهرست بالا، مدیریت درست، بهموقع و کارآمد به همراه نظام پشتیبانی قوی از آن است که امید میرود در دستور کار قرار گیرد. این مهنم میتواند ظرفیتهای جدید تأمین امنیت غذایی را در سطح ملی در حوزه کشاورزی احیا کند و فضای جدید را در بخش کشاورزی رقم بزند.
امید اینکه مسئولین ارشد وزارت جهادکشاورزی اهمیت مدیریت و برنامهریزی کشاورزی را در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی مورد توجه قرار داده و به جد آن را در دستور کار قرار دهند تا با مجموعه ستادی- صف وزارت جهاد کشاورزی و نهادهای خصوصی کشاورزی بتوانند در یک دوره کوتاهمدت زمینههای عملیاتی کاهش ضایعات کمی و کیفی را در طول زنجیره تأمین کشاورزی فراهم آورند.
یادداشت محمد قربانی
منبع:پایگاه تحلیلی خبری شعار سال برگرفته از فضای مجازی