چهارشنبه ۰۵ ارديبهشت ۱۴۰۳ - 2024 April 24 
* مسأله معتادان کارتن‌خواب مدت‌هاست که از تیتر های اصلی اخبار است. هر چند مسئولان طرح‌هایی برای ساماندهی معتادان کارتن‌خواب به اجرا می‌گذارند اما اتفاق جدی در این زمینه رخ نمی‌دهد. تعداد این افراد در گوشه و کنار خیابان‌های شهر رو به افزایش است. امروز اگر فردی مصرف‌کننده مواد باشد کمتر از 5 سال بعد معتاد کارتن‌خواب می‌شود اما به نظر می‌رسد در گذشته فاصله اعتیاد تا کارتن‌خوابی کوتاه نبود. این ارزیابی را تأیید می‌کنید که بازه زمانی بی‌خانمانی و کارتن‌خوابی معتادان در یکی دو دهه اخیر کاهش یافته است؟
در حوزه اعتیاد هر چند سال یکبار آمار «شیوع شناسی اعتیاد»انجام می‌گیرد. آنچه آمارهای شیوع‌شناسی ارائه می‌کند، درباره تعداد و وضعیت معتادان در سطح جامعه است. نمی‌خواهیم در مورد شیوع‌شناسی اعتیاد بحث کنیم. چیزی که مهم است و ما در کشور به آن نیاز داریم، نرخ بروز اعتیاد است. نرخ بروز اعتیاد تعداد افزایش سالانه یا ماهیانه اعتیاد را بر حسب زمان نشان می‌دهد که متأسفانه در کشور مطالعات و کار گسترده‌ای در این زمینه انجام نشده است.
هر چند پژوهش‌های زیادی در مورد دلایل کارتن‌خواب شدن افراد و اعتیاد وجود دارد که متدولوژی هر یک از این پژوهش‌ها را می‌توان بحث و نقد کرد. مشاهدات میدانی‌مان در چند سال گذشته نشان می‌دهد با افزایش تعداد معتادان کارتن‌خواب و پرخطر به مرکز درمانی مواجه هستیم. در آن دوران چند اتفاق در کنار هم رخ داده بود؛ از یک سو شیوع مصرف شیشه در کشور گسترده‌تر شده بود و از سوی دیگر وضعیت و تغییرات اقتصادی که همزمان با تحریم‌ها و یارانه‌ها در کشور حاکم شده بود برخی موضوعات را در جامعه تغییر داد که کسی به آن توجهی نکرد.
بر همین اساس چند سال قبل کارمان را شروع کردیم تا ببینیم وضعیت تغییر الگوی مصرف مواد مخدر یعنی شیفت کردن مصرف‌کننده مواد مخدر از مواد کم خطر به سمت مواد پر خطر چگونه اتفاق می‌افتد و دلایل آن چیست؟ در آن دوره متوجه شدیم، تحریم‌های اقتصادی تأثیر مهمی روی تغییر الگوهای مصرف مواد مخدرگذاشته‌اند. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌داد، تحریم‌ها به دلایل اقتصادی باعث شده الگوی مصرف مواد مخدر از سمت مواد کم‌خطر به سمت مواد پرخطر سوق پیدا کند. البته دلایل اقتصادی و اجتماعی هم وجود داشت که درباره‌اش صحبت می‌کنیم.
* وضعیت اعتیاد در جامعه چه تغییراتی کرده است و معمولاً فاصله نخستین بار مصرف و کارتن خواب شدن فرد چقدر طول می‌کشد؟
فردی که برای نخستین بار ماده مخدری را در یک زمان مصرف می‌کند بعد از مصرف اتفاقات مختلفی برایش می‌افتد. مثلاً ممکن است دیگر مواد مصرف نکند، ممکن است دچار اعتیاد شود، مواد را ترک کند یا ترک نکند و در نهایت بمیرد؛ اما برخی از افراد که نخستین بار مواد مصرف می‌کنند نهایتاً تبدیل به کارتن‌خواب می‌شوند. یعنی به عنوان یک معتاد از خانه بیرون می‌آیند، تمام حمایت‌های اجتماعی را از دست می‌دهند و تبدیل به کارتن خواب می‌شوند. بنابراین زمانی که نخستین بار مصرف رخ می‌دهد تا زمانی که این فرد کارتن خواب می‌شود، شاخص مهمی در تحقیقات است. این زمان مهم تحلیل‌های متفاوتی را از وضعیت اعتیاد در سطح جامعه ارائه می‌دهد.
باید بدانیم این زمان چقدر طول می‌کشد، فاصله آن چند سال است و در طول چند سالی که فرد وارد مصرف می‌شود آیا فرصت آن را داریم که مداخلات و برنامه‌هایی را اجرا کنیم که وی کارتن‌خواب نشود یا کارتن خوابی‌اش به تأخیر بیفتد و در زمان دیرتری کارتن‌خواب شود؟ هر چه بتوانیم زمان و فاصله طولانی‌تری را برای نخستین بار مصرف ایجاد کنیم و وضعیت را مدیریت کنیم، پاسخی که به جامعه می‌دهد روند کارتن‌خواب شدن فرد به تعویق می‌افتد.
به دنبال آن هزینه‌ها و مشکلات آسیب‌های اجتماعی کاهش پیدا می‌کند. یعنی این احتمال وجود دارد که از کارتن‌خواب شدن فرد جلوگیری کنیم. بر همین اساس تعداد معتادان موجود که کارتن‌خواب می‌شوند، کمتر می‌شود.
* شما به تأثیر تحریم‌های اقتصادی در تغییر الگوی مصرف مواد مخدر از سمت مواد کم خطر به سمت مواد پر خطر اشاره کردید .چه اتفاقی در زمان تحریم‌های اقتصادی افتاد که موجب تغییر الگوی مصرف مواد و افزایش تعداد معتادان متجاهر شد؟
بر اساس داده‌هایی که در یک بازه زمانی جمع‌آوری کردیم، متوجه شدیم در 30 سال اخیر بویژه در دوره تحریم‌های اقتصادی الگوی مصرف مواد تغییر پیدا کرده و این بازه بتدریج کاهش پیدا کرد. معنای این جمله این است، معتادانی که نخستین بار مصرف را انجام داده‌اند خیلی سریع‌تر کارتن‌خواب شده‌اند و به همین دلیل هم تعداد معتادان متجاهر و کارتن‌خواب در سطح جامعه افزایش پیدا کرده است. اگر یک نفر امروز از من سؤال کند که وضعیت موجود چگونه است؟ می‌گویم:«مشکلات زیادی بروز نکرده، نترسید، وضعیت خیلی ترسناک نیست.» اینکه ما تعداد زیادی معتاد متجاهر و کارتن‌خواب در سطح شهر می‌بینیم، فقط به این خاطر است که شدت اعتیاد افزایش پیدا کرده است. کاهش بازه زمانی موجب شده تعداد زیادی معتاد متجاهر و کارتن خواب داشته باشیم و بر اساس همین موضوع ترسیدیم. رسانه‌ها و جامعه هم دقیقاً به خاطر ترس از واقعیت به آن پرداخته‌اند و مسئولان هم دقیقاً با نگرانی شدید درباره معتادان کارتن‌خواب تصمیم می‌گیرند و مسأله را به نوع دیگری حل می‌کنند در حالی که اگر مسأله را درست فهمیده باشیم برای حل آن راه‌حل‌های دیگری را می‌توانیم انتخاب کنیم.
* چه راه حل‌هایی می‌تواند گره‌گشا باشد؟
رسانه‌ها در یک لحظه به این موضوع دامن زدند که تعداد زیادی معتاد کارتن‌خواب متجاهر در شهرها حضور دارند و همه وحشت کردند بدون اینکه بدانیم چه چیزی باعث شد که این اتفاق بیفتد و ما باید چه کار می‌کردیم که نکردیم و الان باید چه کاری انجام دهیم؟ دوم اینکه به جای اینکه عجله کنیم و بخواهیم انواع مختلف مداخلات را همزمان طراحی کنیم باید خونسردانه و عاقلانه و کارشناسی با موضوع معتاد متجاهر مواجه شویم. افراد زیادی می‌گویند که سن اعتیاد کاهش پیدا کرده و میانگین سن معتادها پایین آمده که همه این عددها به نظرم غلط است و هیچ‌کدام از این برداشت ها درست نیست ما در خصوص موضوع اعتیاد فقط با یک مسأله آن هم شدت اعتیاد مواجه هستیم.
* برای کاهش نرخ بروز کارتن‌خوابی و افزایش فاصله بین نخستین بار مصرف تا زمان کارتن‌خواب شدن فرد باید چه‌کار کرد؟
ما با موضوع شدت اعتیاد مواجه هستیم و برای مهندسی کردن موضوع می‌بایست ابتدا برای کاهش نرخ بروز کارتن‌خوابی برنامه‌ریزی کنیم این باید قدم اول باشد. یعنی باید تلاش کنیم افرادی که نخستین بار مصرف مواد مخدر داشته‌اند تبدیل به کارتن خواب‌نشوند برای این کار باید یک برنامه منسجم که شامل برنامه رفاهی، اقتصادی و بهداشتی است، طراحی شود. ارتباط معنادار بالایی بین کارتن‌خواب شدن یک معتاد و کارتن خواب‌نشدن‌اش وجود دارد. وقتی معتاد چه در اثر افزایش قیمت مواد و چه در اثر کاهش درآمدش فقیرتر می‌شود، الگوی مصرف‌اش تغییر می‌کند و رفتارهایش به سمت رفتارهای پر خطر و الگوی مصرف‌اش به سمت مصرف پر خطرتر پیش می‌رود و احتمال کارتن خواب‌شدن این فرد افزایش پیدا می‌کند. به این نکته باید توجه کرد که برنامه اجتماعی و اقتصادی می‌تواند از این پدیده پیشگیری کند. نکته دوم این است، هر چه بتوانیم فاصله نخستین بار مصرف را در نوجوان و جوان به تأخیر بیندازیم، احتمال کارتن خواب‌شدن آنها کاهش پیدا می‌کند. نکته سوم؛ هر اندازه فرد در سن بالاتری کارتن‌خواب شود احتمال هزینه‌های آسیب‌های اجتماعی فرد کاهش پیدا می‌کند. ما انتظار داریم پژوهشگران روی این موضوع بیشتر کار کنند و داده‌های بیشتری را برای تجزیه و تحلیل ارائه کنند تا بتوانیم راه‌های بهتری برای کارتن‌خواب نشدن معتادان پیدا کنیم.
* فرض کنید ما با معتادی مواجه هستیم که هروئین مصرف می‌کند و هر روز هم به واسطه هزینه تهیه موادش خانواده را فقیرتر می‌کند چه راه حلی وجود دارد که نگذاریم معتاد به هروئین کارتن‌خواب شود؟
چند راه حل داریم. یک راه حل بهداشتی این است که متادون در اختیارش بگذاریم. چون متادون قیمت ارزان‌تری دارد و باعث می‌شود فرد فقیرتر نشود. با این مداخله از کارتن‌خواب شدن او جلوگیری می‌کنیم اما موضوع اصلی سیستم حمایتی است. در بند 7 سیاست‌های کلی نظام در عرصه مبارزه با مواد مخدر بند حمایت‌های اجتماعی از معتادان و خانواده معتادان وجود دارد. در این بند گفته نشده که منظور از حمایت اجتماعی خانواده معتاد مصرف‌کننده یا معتاد پاک شده‌است بلکه با کل خانواده معتادان سر و کار داریم. اگر تمرکز و برنامه های‌مان را روی خانواده‌های بی‌بضاعت بگذاریم و نظام رفاه اجتماعی حمایت‌های هدفمندی را از خانواده معتاد برقرار کند، در این صورت می‌توانیم کنترل و مدیریت بروز کارتن‌خوابی را در چند سال بتدریج در دست بگیریم. با این هدف که خانواده در اثر فشارهای زیادی که فرد معتاد در خانواده برایش ایجاد می‌کند، قصد دارد معتادش را از خانه بیرون بیندازد و چون خانواده را فقیرتر می‌کند تمرکزمان باید روی خانواده معتادان بی‌بضاعت باشد. آنهایی که اموال و پول و درآمدشان توسط مافیای مواد مخدر جذب شده و آنها را ثروتمند کرده است. یعنی بخشی از ثروتی که مافیای مواد مخدر جذب کردهاند در اثر فقیرتر شدن خانواده معتاد بوده و چنانچه ثروت مافیای مواد مخدر ضبط می‌شود باید بخشی از آن صرف این خانواده‌ها شود. ثروت مافیای مواد مخدر و قاچاقچی مواد مخدر متعلق به خانواده بی‌بضاعت است و حق این خانواده‌هاست که بخشی از اموال‌شان صرف حمایت‌های اجتماعی شود. 80درصد معتادان کارتن‌خواب قبلاً شاغل بودند و شغل صنعتی داشتند. در زمانی که عرصه توسعه اقتصادی در حرکت بود این گروه از افراد فعالیت داشتند.
* به نظرتان توسعه صنعتی و رونق اقتصادی می‌تواند در شدت اعتیاد تأثیرگذار باشد؟
توسعه صنعتی بدون پیوست اجتماعی یکی از دلایل تولید اعتیاد و شدت اعتیاد است. وقتی که صنعت قصد دارد در منطقه بزرگ نفتی مثل عسلویه با سرعت زیاد کارخانه‌ها و پتروشیمی و پالایشگاه راه‌اندازی کند با توجه به شرایط محیطی که در این مناطق وجود دارد و هیچ برنامه رفاه و پیوست اجتماعی در آن طراحی نکردیم، چه اتفاقی می‌افتد؟ کارگر و کارمند وارد منطقه می‌شود تا ارزش افزوده برای صنعت تولید کند چیزی که به کارگر و صنعت کمک می‌کند، ارزش افزوده تولید کند، ماده مخدر است. ماده مخدر مصرف می‌کند تا کار کند. کار می‌کند تا ماده مخدر مصرف کند و بتدریج مواد بیشتری را مصرف می‌کند تا بتواند بیشتر کار کند و ارزش افزوده بیشتری را تولید کند و بعد ازمدتی این فرد انرژی، توان و قدرت تولید ارزش افزوده را از دست می‌دهد و توسط سرمایه‌دار از کار اخراج می‌شود و تبدیل به کارتن خواب امروز می‌شود.
عده‌ای از این کارتن‌خواب‌هایی که امروز تولید شده‌اند نتیجه ارزش افزوده‌ای است که برای سرمایه و صنعت تولید شده‌است. نمی‌خواهم کسی را محکوم کنم به هر حال توسعه صنعتی قربانی دارد. نگرانی من در دوران پساتحریم و در دورانی است که قرار است توسعه صنعتی ما رشد پیدا کند. در آن دوران قربانیانی خواهیم داشت به اسم قربانیان توسعه صنعتی که معتادان متجاهر و کارتن‌خواب آینده‌مان هستند.
* آیا فقط دولت برای رفع این مشکل باید هزینه کند؟ پس کسانی که معتاد متجاهر را تولید کردهاند سهم‌شان را چگونه و کجا باید بپردازند؟
اولاً باید به این نکته توجه داشت که برنامه رفاه اجتماعی و پیوست‌های اجتماعی را باید برای صنعت تعریف کنند. خصوصاً مهندسان صنایع کشور که امروز با دانش آکادمیک روز مجهز هستند باید به فکر باشند و برنامه‌های اجتماعی را در صنایع تلفیق کند و بر اساس آموزش‌هایی که در علم منابع انسانی آن را آموخته‌اند نرخ رشد شدت اعتیاد را کمی مهار کنند. اما نکته دوم این است، صنایعی که ارزش افزوده از این معتادان متجاهر به دست آورده‌اند باید سهم‌شان را چه در مدل‌های خیریه و چه در مدل‌های دیگر به خانواده معتاد متجاهر که امروز در گوشه و کنار خیابان‌های تهران و شهرهای دیگر هستند، پرداخت کنند. کسانی که معتاد متجاهر را تولید کردهاند و شدت اعتیاد را افزایش داده‌اند باید سهم‌شان را ادا کنند.
* رفاه و پیوست‌های اجتماعی در صنعت مدل غربی و مدل ایرانی چه تفاوت‌هایی باهم دارند؟
اگر در یکی از کشورهای اروپایی کارخانه‌ای راه‌اندازی شود که قرار است کارگرانی از نقاط مختلف شهرهای دیگر برای اداره و کار کردن در آن کارخانه بیایند دولت کارخانه دار را موظف می‌کند برای کارگر سیستم رفاه اجتماعی را قبل از هر چیزی فراهم کنند.حتی وقتی فردی از شهری به شهر دیگر کوچ می‌کند، مشاورانی هستند که این فرد را برای پذیرش شرایط جدید آماده می‌کنند تا مشکلی برای سلامت روانش ایجاد نشود. در مدل‌های غربی برای مدیریت انرژی کارگران برنامه دارند اما ما در منطقه گرم جنوب کارخانه ایجاد می‌کنیم بدون هیچ یک از برنامه‌های رفاه اجتماعی. البته اگر بخواهیم همان مدل را در کشورمان پیاده کنیم قیمت تمام شده‌اش زیاد می‌شود اما نباید فراموش کنیم این ثروت تولید شده قربانی داشته و این قربانی امروز باید از طرف صنعت حمایت شود.
* آیا کمبود مراکز درمانی و کاهش آسیب هم در کاهش بازه زمانی تجاهر در اعتیاد مؤثر بوده‌است؟
در چند سال گذشته با مشکل در سیستم کاهش آسیب مواجه بودیم. برنامه‌های کاهش آسیب در سال‌های اخیر به خاطر کاهش بودجه لطمه‌های زیادی خورد. ما نه در سطح کیفی و نه در سطح کمی نتوانستیم برنامه کاهش آسیب را افزایش دهیم. گسترش برنامه‌ها و مدل‌های کاهش آسیب می‌توانست از افزایش نرخ کارتن‌خوابی پیشگیری کند یا تعادل بخشد که این هم در اثر بی‌توجهی که طی حداقل 7 سال اخیر وجود داشته باعث شده معتاد متجاهرافزایش پیدا کند اما مراکز درمانی خوب عمل کردهاند.
* برای ساماندهی معتادان متجاهر چه‌کار باید کرد؟
ما در موضوع معتاد متجاهر با یک موضوع مواجه هستیم.« نترسید». باید با واقعیت مواجه باشیم. ما با تعداد زیادی معتادان مصرف‌کننده کارتن‌خواب در سطح شهر مواجه هستیم. از یک طرف مطالبات مردمی وجود دارد مبنی بر اینکه این افراد نباید در سطح محلات و گوشه و کنار شهر باشند که منطقی است دولت برای پاسخ دادن به این پاسخ منطقی از بودجه خودش برای رفع این کار هزینه می‌کند. برای مردم وضعیت رفتاری فرد مصرف‌کننده مهم است. پس باید برای این نیاز مردم پاسخ داد. دولت برای ساماندهی کارتن‌خواب‌ها پول می‌دهد. چرا دولت باید پول بدهد مگر نه اینکه توسعه صعنتی باعث به وجود آمدن معتاد متجاهر شده است پس آنها هم نقش داشته‌اند که حالا باید برایش هزینه کنند.
* مردم در مواجهه با کارتن‌خواب‌ها بیشتر با ظاهر معتادان متجاهر مشکل دارند اینکه بخواهیم چهره کارتن‌خوابی را در سطح شهر تغییر دهیم نیازمند چه برنامه‌هایی است؟
ما در قانون برنامه ماده 15 و سیاست‌های کلی نظام را داریم آیا نمی‌توانیم در مناطق آلوده مراکز کاهش آسیب 24ساعته و پناهگاه ها(شلتر) شبانه روزی را گسترش دهیم و شکل و وضعیت معتادان متجاهر و کارتن‌خواب را تغییر دهیم؟ آیا نمی‌توانیم داروهای نگهدارنده در اختیارشان قرار دهیم. مطمئنم با در اختیار قرار دادن دارو، استحمام و پوشاک و پای کار آوردن مردم برای انجام کارهای خیریه، شکل و ماهیت کار عوض می‌شود و لازم نیست دولت با طرح‌های جمع‌آوری کارتن‌خواب‌ها هزینه‌های زیادی صرف کند.
بااندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه ایران، صفحه 11، تاریخ انتشار: شنبه 24 مهر 1395، شماره: 6333 .
