شعار سال : بارش های سنگین و مستمر در اواخر اسفند ۱۳۹۷ و فروردین ۱۳۹۸ به بروز سیلاب های شدید در بخش های وسیعی از کشور منجر شد که با خسارتهای مالی و جانی بسیاری همراه بود. سه سامانه بارشی منجر به سیل ظهور کردند. سامانه اول از ۲۶ اسفند تا ۲ فروردین، مناطق شمال شرقی، به ویژه غرب استان گلستان و شرق استان مازندران را در معرض سیل گرفتگی طولانی قرار داد. سامانه دوم از ۴ تا ۶ فروردین، اغلب، محدوده جنوب غرب شامل استان های لرستان و خوزستان را در بر گرفت. موج سوم بارش های سنگین از ۱۱ تا ۱۳ فروردین به وقوع پیوست و باز هم مناطق جنوب غرب را تحت تأثیر سیل های رودخانه ای قرار داد. افزون بر سیل های رودخانه ای بزرگ در محدوده های ذکر شده، مناطق دیگری نیز با سیل های ناگهانی مواجه بودند. از جمله شهر شیراز در ۵ فروردین ۱۳۹۸ دچار طغیان یک مسیل محلی شد که سرریز حاصل از مازاد ظرفیت دهانه آبگذر انتقال رواناب، محدوده دروازه قرآن را به شدت در هم کوبید و سبب فوت شماری از مردم شد.
بنا بر گزارش سازمان مدیریت بحران کشور، در سال ۱۳۹۸، ۲۵ استان کشور شامل ۲۰۰ شهر و ۴۳۰۴ روستا تحت تأثیر سیلاب و طغیان رودخانه ها قرار گرفتند. از جمله بیش از ۶۰ هزار واحد شهری و روستایی تخریب شدند و بیش از ۷۵ هزار واحد مسکونی شهری و روستایی آسیب دیدند. در این حوادث، ۳۲۸۵ نفر مصدوم و بیمار به مراکز و واحدهای درمانی مراجعه کردند که از این شمار، ۱۴۱۱ نفر به مراکز درمانی انتقال یافتند و ۱۸۷۴ نفر در محل حادثه درمان شدند. همچنین ۸۶ نفر از هموطنانمان در آستانه سال جدید و نخستین روزهای بهار ۱۳۹۸ جان خود را از دست دادند.
در بهار سال ۱۳۹۸ این خوشبختی به من روی آورد که به همراه تیمهای کارشناسی در فاصله کمی پس از وقوع سیل از مناطق سیلزده استان گلستان، فارس، لرستان و خوزستان بازدید نمایم. در سالگرد وقوع سیلهای سال ۱۳۹۸، در سلسله گزارشهای تحلیلی که ارائه میشوند، مروری از سیلهای رخداده با هدف انجام تحلیلی کلی از هریک از آنها بر اساس واقعیتهای گزارششده و مشاهدات صورتگرفته ارائه میشوند.
روایت سیل استان گلستان
حوضه رودخانههای قره سو و گرگانرود در آخرین روزهای سال ۱۳۹۷ با بارش شدیدی روبه رو شدند، به طوری که بر اساس داده های هواشناسی، در نقاط مختلف استان از ۷۴ تا ۳۵۴ میلی متر باران در مدت پنج روز بارید. از ساعت ۶:۳۰ صبح روز ۲۷ اسفندماه تا ساعت ۶:۳۰ صبح روز جمعه ۲/۱/۱۳۹۸ مقدار بارش در پربارشترین ایستگاهبارانسنجی، ایستگاه توسکاچال مینودشت به ۳۵۴ میلیمتر رسید. همچنین میزان بارش اندازهگیریشده برابر بود با ۳۸% میانگین کل بارش سال آبی استان که در ۵ روز بهوقع پیوست. در مقایسه، رقم بارندگی سیلآسای استان گلستان معادل ۱۲۲ برابر مقدار میانگین ۵۰ساله بارش استان بوده است. بحرانسازترین وجه سیل گلستان، آبگرفتگی شهر آققلا بود که زندگی ساکنین آنجا را بهشدت تحت تأثیر قرار داد.
حجم و مساحت سیلابگرفتگی
در مسیر حرکت سیلاب شیب متوسط مسیر بین ۲/۰ تا ۳/۰ درصد و بیشترین شیب ۶/۱ تا ۲ درصد بوده است. وجود چنین شیب کم در مسیر آبراههها و سیلابروها باعث شد آب سیلاب در مساحت زیادی پخش شده و مراکز جمعیتی بیشتری با جریان سیل غوطهور شوند. مساحت پخش سیلاب براساس نگارههای ماهوارهای ۴۰۰ کیلومترمربع بوده است. بادرنظر گرفتن طول تقریبی ۱۵۰ کیلومتر مسیل سیلاب، پهنای تقریبی و متوسط سیلاب ۷/۲ کیلومتر ارزیابی میشود. متوسط بارندگی از ۲۷ اسفند تا ۷ فروردین ۱۳۸۸ حدود ۱۷۸ میلی متر برای کل استان برآورد شده است. این رقم برای حوضه گرگان رود ۱۹۰ میلی متر و در زیرحوضه های جنوب شرقی متوسط بارندگی ۲۲۰ میلی متر بود.
حجم کل بارش در منطقه موردنظر در طی ۵ روز ۲/۲ میلیارد مترمکعب بود که در اثر آن ۳۲۷ میلیون مترمکعب سیلاب ایجاد شد. در استان گلستان سه سد اصلی بوستان، گلستان و وشمگیر با حجم کل مخازن ۱۱۸ میلیونمتر مکعب وجود دارند. با این حساب حجم سیلاب در حدود ۵/۲ برابر ظرفیت سدها براورد شد که با توجه به آب موجود در آنها در قبل از بارندگی توانستند به ترتیب ۱۰، ۸ و ۱۴ میلیون مترمکعب و در مجموع تنها ۳۲میلیون مترمکعب از حجم پیشگفته را مهار کنند. در نتیجه از ۳۲۷ میلیون مترمکعب سیلاب، حدود ۲۹۵ میلیون مترمکعب (۲۹۵ = ۳۲-۳۲۷) حجم سیلاب به شهرها، دشتها، باغات و رودخانههای استان جاری شد. در محدوده شهر گنبد، دبی اوج سیلاب ۵۴۵ متر مکعب در ثانیه و در شهر آق قلا ۶۶۶ متر مکعب در ثانیه برآورد شد که با توجه به ظرفیت عبوری ایمن، مازاد ۲۷۲ متر مکعب در ثانیه در گنبد، و ۵۴۶ متر مکعب در ثانیه در آق قلا موجب آب گرفتگی دشت سیلابی در این دو منطقه شد. آب های ناشی از بارندگی ممتد و شدید حدود ۳۵ ساعته، در مساحت ۸۵۰۰ کیلومتر مربعی در دو جهت شیب جنوب به شمال و شرق به غرب بسوی مسیر آبراههای گرگانرود و رودخانه های متصل به آن گسیل شده و در نواری از شرق (گنبدکاووس) به غرب (آق قلا) سیلاب قدرتمندی را تشکیل داده که در ادامه از آق قلا تا مجاورت شرقی دریای مازندران (روستای خواجه نفس در ۲۰ کیلومتری غرب آق قلا) نیز امتداد یافته و مراکز جمعیتی سر راه خود را تحت تاثیر قرار داد.
این حجم سیلاب ۱۱ شهر و تعداد زیادی روستاهای منطقه را با جمعیتی حدود ۰۰۰و۶۹۵ نفر بهطور مستقیم و غیرمستقیم تحت تأثیر قرار داد و خسارت های زیادی به بار آورد. مناطق سیل زده اصلی استان گلستان در فروردین ۱۳۹۸ بیشتر شهرستان های گمیشان، آق قلا، کردکوی، ترکمن و گنبد بودند. حوضه بارش در وسعتی به مساحت ۸۵۰۰ کیلومتر مربع، حدود ۴۰ درصد مساحت کل استان گلستان به طول تقریبی ۱۷۰ کیلومتر و عرض ۵۰ کیلومتر را پوشش داد. شهرهای آققلا و گنبد با توجه به شیب ساختگاه و موقعیت خاص خود بیشترین تآثیر را از نظر آبگرفتگی و تخریب و تخلیه اضطراری گرفتند.
پیشبینی و هشدار هواشناسی
اگر چه سازمان هواشناسی نخستین بار در ۲۴/ ۱۲/ ۹۷ پیش بینی کرده بود که سامانه بارشی از سمت شمال غرب و غرب وارد کشور می شود، ولی پیش بینی و اخطارهای سازمان در عمل بسیار کمتر و ضعیف تر از آنچه بود که در عمل اتفاق افتاد.
خسارت ها و تلفات ناشی از سیلاب گلستان
طبق برآورد استانداری گلستان (تا تاریخ ۱۵/۱/۱۳۸۸) هزینه کلی خسارت بالغ بر ۰۰۰و۶۸ میلیارد ریال تخمین زده شده است. مساحت اثر سیلاب و آبگرفتگی مساحتی در حدود ۰۰۰و۴۰ هکتار برآورد می شود که حدود ۰۰۰و۳۵ هکتار اراضی کشاورزی زیر آب رفتهاند. بر اثر سیل، به ایستگاه های هیدور متری آب منطقه ای و سازه و تاسیسات متعلق به این شرکت، به تجهیزات سازمان هواشناسی و فرودگاه گرگان و بسیاری دیگر از دارائی های ملی و شخصی خسارت وارد آمد. حدود ۱۰۰۰ کیلومتر از راه های استان، ۷۸۵ دستگاه ابنیه راهی، ۱۸۰۰۰ واحد مسکونی در این سیلاب آسیب دیدند. ۱۷ مرکز جمعیتی شهری و روستائی دچار آبگرفتگی و ۲۷ روستا دچار زمین لغزش شدند.
آبگرفتگی شهرها؛ شهر آققلا در کانون تجمع روانابهای حوضه گرگانرود و شاخههای جنوبی آبراهههای مشرف به آن قرار دارد. میزان آبگرفتگی در شهر آققلا بهحدی بود که ارتفاع آن در محدودههای شمالی آن به بیش از ۲ متر هم رسید. دلیل اصلی وارد شدن خسارت، ماندن آب سیل در نواحی شهری و روستایی با کاربریهای مختلف مسکونی، راه و ابنیه، کشاورزی و غیره بود. در مورد ابنیه، ماند آب باعث کاهش مقاومت سازهها بر اثر نمناکی و سپس فروریزش آنها شد. بهعلاوه، بروز چنین حالتی، حتی اگر به تخریب کامل ساختمانها نینجامد سبب کاهش مقاومت سازهها در صورت وقوع زلزله میشود. دلایل اصلی ماندن آب در محدوده سیلگرفته، شیب کم منطقه و نفوذپذیری کم و درنتجه تخلیه نشدن سیل به سمت خارج از محدوده سیلگرفته بوده است.
با برش خطآهن و جادههای سمت شرقی، ریان سیلاب به سمت غرب آققلا و منطقه گمیشان ادامه پیدا کرد. بهاین ترتیب، منطقه گمیشان، گمیشتپه، سیمینشهر، روستای خواجهنفس و چند روستای دیگر دچار آبگرفتگی شدند. در انتهای این مسیر، گمیشتپه، با اجرای کانال و تخلیه جریان سیلابی از طریق آن تاحد زیادی از خطر آبگرفتگی و سیلاب مصون ماند.
طبق اظهارنظرهای کارشناسی، برش راهآهن در محور گرگان-آققلا کارشناسانه نبوده و سبب شد به خاطر ابگرفتگیف به فرودگاه گرگان خسارت وارد شود. خسارتهای وارد شده به فرودگاه عبارت بودند از خسارت به ساختمانها، برج مراقبت، سایت و تأسیسات آن. همچنین انتهای باند فرودگاه در اثر تخریب جاده دچار آبگرفتگی شد. در اثر آبگرفتگی؛ سامانه DVOR/DME(که فاصله دقیق هواپیما تا ایستگاه زمینی را در اختیار خلبان قرار میدهد) و چراغهای تقرب پرواز دچار آسیب شدند. همچنین ساختمان اداره کل هواشناسی و تجهیزات هواشناسی دچار خسارت شدند.
علاوه بر شهرهای آق قلا، گنبد کاووس و گمیشان، ۱۷ آبادی دیگر استان نیز به دلایل دبی بالای جریان، لایروبی نشدن و نبود دایک و سازههای محافظت کننده دچار سیلاب شدند. بهعلاوه، ۲۷ آبادی استان با جمعیت ۳۰۴و۱۵ نفر نیز به دلیل بارندگی ممتد و شدید دچار زمین لغزش شدند. علت زمین لغزشها، شیب دامنه، اشباع شدگی خاک و برخوردار نبودن از تمهیدات پایدارسازی دامنهها بوده است.
خسارت به واحدهای مسکونی: در مناطق شهری سیلگرفته، حدود ۰۰۰و۵۷ واحد مسکونی در معرض سیل قرارگرفتند که ۰۰۰و۳۲ واحد از آنها(۵۶%) از نوع ساختمانهای بنایی و بدون اسکلت بودند. واحدهای مسکونی آبادیهای مختلف واقع در معرض سیل ۰۰۰و۲۵ واحد بودند که ۸۴% از آنها واحدهای بنایی بدون اسکلت بودند. واحدهای روستائی با توجه به نوع مصالح آنها در مقابل بار سیلاب و اثر رطوبت و آب گرفتگی و سیلاب، استحکام لازم را ندارند و بیشتر دچار استهلاک و تخریب میشوند. از بین ۱۴ شهر گرگان، کردکوی، بندرترکمن، بندرگز، رامیان، کلاله، مینودشت، علیآباد، آزادشهر، گمیشان، گنبد، مراوهتپه و آققلا چهار شهر آققلا، مراوهتپه، گنبد و گمیشان از بیشترین واحدهای مسکونی تخریبشده برخوردار بودند. در مجموع نیز به ۸۳۷و۱۷ واحد مسکونی خسارت شامل تخریب یا تعمیر وارد شد.
خسارت به راه و ابنیه؛ در مجموع، ۹۹۷کیلومتر از طول راههای استان گلستان شامل راههای اصلی، فرعی و بزرگراه و ۷۸۵ دستگاه ابنیه فنی دچار آسیب شدند. آسیبهای وارد شده بهدلیل آبشستگی، آببردگی، ریزش و لغزش ایجاد شدند.
تلفات جانی
بر اثر ریزش دیوار در روستای پل چشمه واقع در بخش پیشکمر کلاله، کودکی دو ساله مجروح شد که بلافاصله به بیمارستان کلاله منتقل شد اما متأسفانه جان باخت. همچنین بر اثر آوار شدن منزل مسکونی در روستای برنج وین شهرستان مینودشت سه نفر از اهالی منزل، پدر، مادر و فرزند زیر آوار ماندند. در این حادثه فرزند خانواده، در طول مسیر، جان خود را از دست داد. همچنین در جریان امداد رسانی و کمک، واژگونی قایق متاسفانه منجر به جان باختن ۶ نفر دیگر شد که جمع تلفات جانی حادثه سیل گلستان به ۸ نفر رسید.
جمع خسارتهای ریالی به استان گلستان
خسارت به ساختمانهای مسکونی:۳۵/۷۲۳۴، مدرسه ۰۹/۱۴۳، جسم راه: ۱۰/۲۲۷۲، ابنیه فنی(بهغیر از پل):۲۹/۱۲۲، پل:۷۱/۵۴، فرودگاه:۲، مراکز درمانی:۲۵/۲۶۱، آبوفاضلاب:۸۳/۶۷۱، برق:۰۵/۳۸۰، گاز:۷۴/۳۸، مخابرات:۷۴/۱۵۶، زیرساختهای کشاورزی:۶۰/۵۹۶۵ و شهرکهای صنعتی:۰۷/۷۰ میلیارد ریال
دلایل وقوع سیل استان گلستان، تشدید و بروز اثرات زیانبار ناشی از آن
دلایل وقوع سیلاب با شدت بالایی که به ایجاد خسارتها و تلفات بالایی انجامید از دو دیدگاه قابل بررسی است. بخش اول برمیگردد به عوامل طبیعی که پارامترهای هواشناسی و جغرافیایی که خارج از اراده بشری است را در بر میگیرند.
۱-دلیل اصلی وقوع سیلاب مسلماً مقدار و شدت بارندگی است. در واقع مقدار بارندگی در مدت زمان ۳۵ ساعت طی ۵ روز که معادل بود با ۳۸% بارش متوسط سال آبی استان گلستان. حجم بالای رواناب تولید شده از حجمی بالاتر از میزان نفوذ آب، حجم زهکشی توسط رودها و ظرفیت مهار سدها برخوردار بود و تبدیل به سیلابی با حجم بالا شد.
عوامل طبیعی
۲-ویژگیهای ریختشناسی حوضههای آبریز مهم (گرگانرود، قرهسو و خلیج) و شیب زمین به طوریکه روانابهای تولید شده با شیب زیاد به سمت مراکز جمعیتی هدایت شده سپس به دلیل تخت بود مناطق و ارتفاع کم آنها، بهآسانی در مناطق پخش شدهاند. مناطق گنبد، آققلا و گمیشان نقاط اصلی سیلزده بودند.
۳-جنس خاک در بیشتر مسیر سیلاب از جنس نفوذناپذیر(مصالح ریزدانه رسی) بود که خود باعث جذب کم آب در خاک و تبدیل شدن بارش به رواناب، ماندگاری آب سیلاب و پخششدگی آن در سطح زمین شد.(مانند کل مسیر بین گنبد تا آققلا)
۴-پدیده تغییر اقلیم: دمای کشور رو به افزایش است و افزایش بارشهای شدید و بینظمی در اقلیم ایران از تبعات مورد انتظار این تغییر بهشمار میآیند. بارش ۴۰% از بارش سالانه در ۱۰% از روزهای بارشی نتیجه مستقیم پدیده تغییر اقلیم است.
عوامل انسانساز
درکنار عوامل طبیعی وقوع و تشدید سیل، عوامل انسانساخت نقش مضاعفی در تشدید پدید سیلاب بازی کردهاند که شماری از آنها به طور مختصر بیان شدهاند؛
۱-لایروبی نشدن رودخانهها به طوری که از کل مجموع طول رودخانه های استان گلستان در حدود ۲۷۰۰ تا ۲۸۰۰ کیلومتر، و نیاز به لایروبی طول ۱۷۰۰ کیلومتر، در طول دهسال، تنها ۱۸۰ کیلومتر لایروبی شدهاند. این موضوع در محدوده غربی گنبد و شرق و غرب آققلا بیشتر نمایان بوده است. باید توجه داشت که لایروبی کردن رودخانهها باعث افزایش ظرفیت آبگذری آبراههها و درنتیجه کاهش حجم سیلاب میشود. همچنین ۲۰۰ کیلومتر از طول رودخانههای استان در محدوده مراکز جمعیتی نیازمند دیوارکشی بوده است. وجود این نواقص خود باعث افزایش ریسک سیلاب شده بودند.
۲-اجرا نشدن کامل طرح آبخیزداری در استان؛ طیسالهای گذشته (تنها ۳۴% از کل برنامه جامع آبخیزداری تحقق یافته است).عملیات آبخیزداری یکی از روشهای علمی برای کاهش آثار سیلاب و بار جامد آن است. بر اساس واقعیتهای ارائه شده در گزارش سیلاب سال ۹۸، ۷۵ میلیون متر مکعب از حجم آب سیلاب سال ۹۸، در پشت بندها و پروژههای آبخیزداری مدیریت شدند. یعنی کمتر از ۲۵% درصد حجم سیلاب. این درصد نشان میدهد که درصورت اجراشدن طرحهای برنامه آبخیزداری، حجم قابل توجهی از سیلاب قابلیت مهار و مدیریت دارد. تأثیر دیگر طرح آبخیزداری در نقاط پیاده شده کاهش سرعت جریان، نگهداشت آب و افزایش زمان تمرکز، تأخیر در جریان سیل و در نهایت کاهش پیک سیلابی بوده است.
۳-اثر سدها؛ سدها تاثیر بهسزایی در کاهش پیک و حجم سیلابها دارند. حجم سه سد بوستان، گلستان و وشمگیر که در مسیر سیلاب استان گلستان وجود داشتند. ظرفیت کل آنها ۱۱۸ میلیون مترمکعب بود که پیش از زمان وقوع سیلاب بهاندازه ۹۰% ظرفیتشان پر از آب بودند به طوری که ظرفیت خالی هر یک از آنها بهترتیب از اینقرار بود:۱۰، ۸ و ۱۴ میلیون مترمکعب و در مجموع توانستند تنها ۳۲ میلیون مترمکعب از حجم سیلاب را در خود جای دادند.
۴-پوشش گیاهی؛ پوشش گیاهی نقش بهسزایی در به تأخیر انداختن زمان تجمع سیلاب، افزایش زمان تمرکز و کاهش رواناب سیلاب میشود. هماکنون در حدود ۲۰% از مساحت استان گلستان جنگل است. نرخ تخریب پوشش گیاهی جنگلی و مرتع در استان گلستان نسبت به دو استان مازندران و گیلان از بیشترین مقدار برخوردار است. (۷۳/۰ درصد در سال به طوریکه از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۵ حدود ۰۰۰و۳۳ هکتار از جنگلهای استان تخریب شدهاند) تشدید سیلاب سال ۹۸ تحت تأثیر پدیده جنگلزدایی کاملا قابل مشاهده بود.
۵-تاثیر زیرساختها بر سیلاب؛ یکی از عواملیکه بهعنوان یک تجربه جدید در سیلاب گلستان باعث تشدید تجمع آب شد، عبور جاده و خطآهن از زمینهای پست بهخصوص در محدوده آققلا بود. در واقع آب در بین خطوط جاده و خطآهن که از تراز ارتفاعی بیشتری نسبت به زمین برخوردار بودند محصور شده بود و درنظر نگرفتن کالورت جهت هدایت شدن آب در جهت صحیح شیب و در موقعیتهای مناسب، باعث عملکرد بخشهایی از محور راه و خطآهن همچون سد و درنتیجه تجمع آب شد.
۶-احداث مستحدثات در حریم رودخانهها؛ نادیده انگاشتن سیلاب در مسیلهایی که بهلحاظ تاریخی مدتی از جریان سیلاب در امان بودهاند و به عبارتی تجاوز به حریم رودخانه و مسیلها و ساختوساز در حریم بستر آنها باعث وارد شدن خسارتهای زیادی بر آبادیها و مستحدثات انسانی شد.
۷-ضعف پیشبینی و هشدار محلی با توجه به کمبودهای فنی موجود در کشور، نبود سیستم بومی پیشبینی و ناهماهنگی موجود در صدور هشدار دقیق و بهموقع سبب شد اقدامات واکنش به سیلاب از جمله تخلیه اضطراری بهخوبی اجرا نشوند.
۸-مدیریت مخزن سد بهطور مستقیم تحت تأثیر پیشبینی جوی قراردارد. در این رابطه، ظرفیت خالی سه سد محدوده سیلزده در زمان وقوع سیلاب کمتر از ۲۵% بوده است درحالی که درصورت پیشبینی موثر بارش و وقوع سیلاب، حجم بیشتری از سیلاب میتوانست مهار شود.
نکات کلی در خصوص سیل استان گلستان
یکی از مهمترین واکنشهای صورتگرفته به سیل، کمک به تخلیه آب در مناطق آبگرفته با ایجاد شکاف در بدنه راه و خط آهن بود. این کار در ابتدا باعث پایین آمدن سطح آب در آققلا میشود اما در ادامه با تعادل یافتن سطح آب در دو طرف اثر آن از بین رفت. بنا به بررسی اینجانب از شماری از نقاط شکافته شده و صحبت با کارشناسان وقت اداره راه و شهرسازی استان گلستان، این اقدام جزو اقداماتی بوده است که نیاز به انجام بررسیهای کارشناسی بیشتری داشتهاند چرا که در شماری از نقاط، انجام این کار باعث تحمیل شدن خسارتهایی مضاعف بر ساختار شبکه حملونقل شد. مجموع تخریب و برشهای جادهای ۹۰ نقطه و ۷ نقطه در مسیر راهآهن. در بخشهایی از مسیر جادههای مخدوش شده، گسستگی ایجاد شده در مسیر بهخطر شکافهای ایجادشده با استفاده از پلهای خرپایی که دراختیار سپاه و ارتش جمهوری اسلامی بودند، بازسازی شدند.
شعار سال ، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از انصاف نیوز ، تاریخ انتشار 9 فروردین 1400 ، کد خبر : 288244 ، ensafnews.com