صادراتی که کمتر از پول آب محصول هست!

بررسی میزان صادرات هندوانه و خربزه کشور نیز نشان می‌دهد در سال گذشته درمجموع ۷۰۳ هزار تن هندوانه و ۲۰۹ هزار تن خربزه از کشور به ارزش ۱۹۴ میلیون دلار صادر شده است. به عبارتی، ارزآوری هر کیلو از این دو محصول برای کشور کمتر از ۲۲ سنت است که برخی کارشناسان حتی می‌گویند این مقدار حتی پول آب مورد استفاده برای کاشت دو محصول هم نمی‌شود و اگر کشورمان آب هم صادر کند، ارزآوری آن بیش از صادرات هندوانه و خربزه است.

شعار سال: در چندماه اخیر علاوه‌بر افزایش شدید قیمت برخی کالا‌های اساسی کشور و اقلام اصلی سفره خانوار، دسترسی به برخی اقلام همچون گوشت، مرغ و روغن خوراکی برای بسیاری از ایرانیان دشوار بوده و صف‌های طولانی نیز برای خرید این اقلام تشکیل شده است. اولین سوال درخصوص چگونگی رخداد این موضوع، از دیدگاه تولیدکنندگان مربوط به عدم دسترسی برخی تولیدکنندگان محصولات پروتئینی و لبنیات به خوراک دام و طیور به نرخ دولتی بوده است. آن‌طور که تولیدکنندگان می‌گویند، ۷۰ درصد هزینه تمام‌شده تولید گوشت مرغ و گوشت دام سبک و سنگین مربوط به خوراک است. به اعتقاد تولیدکنندگان، عدم دسترسی برخی واحد‌های تولیدی به خوراک دام و طیوری که به نرخ دولتی (ارز ۴۲۰۰ تومانی) عرضه می‌شود، موجب شده هزینه تولید به‌شدت افزایش یابد. تولیدکنندگان مشکل را از سیستم عرضه دولتی و انحراف جدی آن می‌دانند، اما درسوی دیگر، دولتی‌ها دلالان را عامل افزایش قیمت و کمبود اقلام سفره خانوار ذکر می‌کنند؛ بنابراین خلاصه کلام تولیدکنندگان این است که عرضه خوراک به نرخ دولتی با انحراف جدی در سیستم توزیع، مشکلاتی را برای مردم و بخش تولید به وجود آورده است.

از فرافکنی دولت در عدم قبول مسئولیت این نابسامانی در سیستم توزیع خوراک که بگذریم، نکته‌ای که کمتر به آن اشاره می‌شود این است که اگر بخش قابل‌توجهی از واردات خوراک دام و طیور و کالا‌های اساسی همچون روغن و دانه‌های روغنی در کشور خودمان تولید می‌شد، آیا بازهم با این سطح از مشکل مواجه بودیم. به‌عبارتی، اگر نه ارز دولتی توزیع می‌شد و نه رانتی به وجود می‌آمد و دولت نیز محصولات را به نرخ تضمینی از کشاورزان داخلی می‌خرید، آیا بازهم مشکل تا این حد جدی می‌شد؟ آمار‌ها نشان می‌دهد در سال گذشته ازمجموع بیش از ۳۸ میلیارد دلار واردات کشور نزدیک به ۱۱ میلیارد دلار آن مربوط به بخش کشاورزی بوده و جالب‌تر اینکه، حدود ۶ میلیارد دلار آن صرفا مربوط به روغن، دانه‌های روغنی، کنجاله سویا، ذرت و جو دامی بوده است؛ یعنی بیش از ۶۰ درصد از واردات بخش کشاورزی ایران مربوط به ۵ محصول استراتژیک است. اینکه این نهاده‌ها با ارز دولتی وارد می‌شوند و ارزبری بالایی هم دارند و اتفاقا انحراف جدی در توزیع آن‌ها وجود دارد و همچنین کمبود گوشت و روغن و... حسابی مردم را عصبانی می‌کند، یک مساله است و مساله دیگر اینکه به‌رغم تکالیف برنامه آمایش سرزمینی و به‌رغم تاکید ویژه مسئولان عالی نظام، هنوز تصمیم و برنامه جدی برای بهره گرفتن از ظرفیت‌های داخلی درجهت تعدیل میزان واردات کالا‌های استراتژیک انجام نشده است. نمونه قابل‌تاملی که در این گزارش از آن به‌عنوان آیینه تمام‌عیار بی‌برنامگی یادشده، تبدیل‌شدن ایران به سومین تولیدکننده هندوانه در جهان پس از چین و ترکیه است. به‌عبارتی، طی چند دهه اخیر علاوه‌بر فقدان «الگوی کشت»، کشاورزی و امنیت غذایی ایران از فقدان «نقشه تجاری» نیز رنج می‌برد.

میانگین بارش جهان ۳ برابر ایران

اقلیم‌شناسان با استناد به آمار‌های مختلف اعم‌از بارش، رطوبت، گرما و... ایران را در ردیف کشور‌های واقع در ناحیه خشک جهانی تقسیم‌بندی می‌کنند. طبق آمار‌ها میانگین بلندمدت بارش سالانه در ایران حدود ۲۵۰‬میلیمتر است. حدود ‪ ۲۵‬درصد از خاک ایران در مناطق فراخشک، ‪ ۴۰‬درصد در مناطق خشک و ۲۵‬درصد در مناطق نیمه‌خشک قرار دارد. طبق آمارها، برای درک بهتر این موضوع که چرا مساله آب و خشکی در ایران مهم است، باید یادآوری کنیم درحالی میانگین سالانه بارندگی در ایران حدود ۲۵۰ میلمتر است که این میزان در سطح جهان حدود ۸۶۰ میلی‌متر و در کشور‌های پربارش همچون مالزی ۳۱۹۴ میلی‌متر، اندونزی ۲۹۲۹ میلی‌متر، کاستاریکا ۲۸۶۵ میلی‌متر، فیلیپین ۲۶۴۰ میلی‌متر، شیلی ۲۴۸۳ میلی‌متر و در کشوری همچون هند نیز ۱۵۰۲ میلی‌متر است. البته اعداد و ارقام بارندگی ایران مربوط به دوره بلندمدت ۵۲ ساله است و چنانکه نگاهی به آمار سال زراعی امسال (مهر ۹۹ تاکنون) بیندازیم، وضعیت از این‌هم بدتر خواهد شد، چراکه براساس گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران (زیرمجموعه وزارت نیرو) میزان بارندگی مهرماه ۹۹ تا ۲۸ فروردین امسال حدود ۱۲۶ میلی‌متر بوده که این میزان کاهش ۵۴ درصدی را نسبت‌به مدت مشابه پارسال و کاهش ۳۷ درصدی را نسبت‌به دوره بلندمدت ۵۲ ساله نشان می‌دهد.

مصرف آب کشاورزی ۳ برابر کشور‌های توسعه‌یافته

این موارد به ما تذکر می‌دهد که باید حسابی حواس‌مان به همان مقدار آب کم کشورمان باشد. شاید به همین دلیل است که در تاریخ جهان، ایرانیان به‌عنوان مهندسان و مبتکران «قنات» شناخته می‌شوند. با درک محدودیت‌های طبیعی کشورمان، منطقی است اقتصاد ایران نیز به‌جای جنگیدن با این موانع، راه سازگاری با طبیعت را انتخاب کند تا ماندگاری ما دچار خدشه نشود. اما سازگاری با این محدودیت‌ها چگونه ممکن است؟ نگاهی به الگوی مصرف آب در کشور نشان می‌دهد حدود ۹۰ درصد آب مصرفی ایران در بخش کشاورزی، ۸ درصد مربوط به شرب (روستایی و شهری) و ۲ درصد نیز مربوط به صنعت و معدن است. این وضعیت درحالی است که طبق مطالعات وزارت نیرو، در کشور‌های توسعه‌یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹ درصد است.

درخصوص سهم بالای بخش کشاورزی در مصرف موضوع این نیست که تولیدات کشاورزی را کاهش دهیم، بلکه دقیقا برعکس، موضوع از این قرار است که طبق آمار‌های معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، تنها ۲۴ درصد از مصرف آب بخش کشاورزی ایران به‌صورت غیرغرق‌آبی بوده و ۷۶ درصد از مصرف آب در این بخش به‌صورت سنتی و غرق‌آبی است. این آمار‌ها از این منظر دارای اهمیت است که طبق مطالعات کارشناسان آب، درحالی راندمان کل آبیاری در کشور بین ۳۵ تا ۴۰ درصد است که راندمان آبیاری بارانی ۷۰ درصد و آبیاری قطره‌ای ۹۵ درصد است. به‌عبارتی، استفاده از روش رایج آبیاری غرق‌آبی، باعث هدررفت ۷۰ درصدی آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران می‌شود. گرچه در سال‌های اخیر منابع نسبتا خوبی درقالب تسهیلات صندوق توسعه ملی و ... صرف توسعه آبیاری نوین در ایران شده، اما هنوز هم این وضعیت کارنامه قابل‌قبولی برای کشور نیست.

واردات ۱۰ میلیارد دلاری کشاورزی و فقدان الگوی کشت

یکی از مواردی که منجربه هدررفت آب می‌شود، کشت محصولات پرآب‌بر است. کارشناسان کشاورزی معتقدند اگر محصول پرآب‌بری جزء کالا‌های اساسی و استراتژیک نباشد، باتوجه به وضعیت منابع آبی ایران نباید در تولید آن محصول افراط کرد و باید تولید آن را به حداقل ممکن رساند. در این خصوص نگاهی به وضعیت کشور‌های جهان نشان می‌دهد حتی در کشور‌هایی که جزء مناطق پرباران و پرآب محسوب می‌شوند، تولید هرگونه محصول کشاورزی براساس برنامه منطقه‌بندی و الگوی کشت و زرع اجرا می‌شود. همچنین در کشور‌های مختلف الگوی کشت مبتنی‌بر تکالیف اسناد بالادستی همچون سند ملی آمایش سرزمین است. در ایران نیز گرچه سند ملی آمایش سرزمین در سال گذشته بار دیگر تدوین و به‌روزرسانی شد، اما از چندین دهه پیش موضوع الگوی کشت مطرح شده، با این‌حال همه مطالعات صرفا بر روی کاغذ مانده و اجرایی نشده است. یکی از این موارد، تولید و صادرات محصولاتی همانند هندوانه و خربزه است که به گواهی آمار و ارقام، ازجمله پرآب‌برترین محصولات کشاورزی هستند.

براساس آنچه در نمودار آمده، طبق آمار‌های سال ۱۳۹۸ (جدیدترین آمار) وزارت جهاد کشاورزی، در همان سال حدود ۱۸۳ هزار هکتار از اراضی زراعی کشور به زیر کشت هندوانه و خربزه رفته است که از این مقدار، حدود ۱۰۶ هزار هکتار مربوط به هندوانه و ۷۷ هزار هکتار نیز مربوط به خربزه است. برای تصور درشتی این رقم کافی است بدانیم سطح زیرکشت محصولاتی همچون گوجه‌فرنگی ۱۴۸ هزار هکتار، سیب‌زمینی ۱۴۳ هزار هکتار، ذرت دانه‌ای ۱۳۸ هزار هکتار، عدس ۱۱۲، لوبیا ۱۰۵، پنبه ۹۰، چغندرقند ۸۰، پیاز ۶۱، خیار ۵۲، کنجد ۵۲ و سویا ۲۹ هزار هکتار است.

در سال گذشته بیش از ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار صرف واردات ذرت، بیش از یک میلیارد دلار صرف واردات جو دامی، حدود ۱.۵ میلیارد دلار صرف واردات کنجاله سویا، حدود ۹۲۰ میلیون دلار برای واردات روغن و یک میلیارد دلار نیز برای واردات دانه‌های روغنی شده است. به‌عبارتی، پنج محصول وارداتی ایران در بخش کشاورزی نزدیک به ۶ میلیارد دلار ارزبری دارند که این مقدار معادل ۶۲ درصد از کل واردات سالانه بیش از ۱۰ میلیارد دلاری بخش کشاورزی و غذایی کشور است. گرچه خودکفایی در تولید برخی از این محصولات در کوتاه‌مدت غیرممکن است، اما واردات ۱۰ میلیارد دلاری بخش کشاورزی که سهم ۳۰ درصدی از کل واردات کشور را شامل می‌شود، نشان می‌دهد تا چه اندازه نداشتن الگوی کشت کشور را در استراتژیک‌ترین محصولات (عمدتا در بخش تولید دام و طیور و لبنیات) وابسته به خارج کرده است.

نمونه جالب‌توجه دیگر که نشان می‌دهد الگوی کشت در کشور رعایت نمی‌شود، افزایش ۶۸ درصدی واردات نخود و ۳۰ درصدی واردات عدس در سال ۹۹ است. طبق آمار‌های گمرک ایران واردات نخود در ۱۱ ماهه سال ۹۸ حدود ۳۶ هزار تن بوده که این میزان در ۱۱ ماهه ۹۹ به ۶۱ هزار تن و واردات عدس نیز در ۱۱ ماهه ۹۸ حدود ۷۵ هزار تن بوده که در ۱۱ ماهه ۹۹ به ۹۸ هزار تن رسیده است. جهش واردات در این بخش‌ها درحالی رخ می‌دهد که دولت روحانی از ابتدا وعده خودکفایی کامل در تولید حبوبات داده بود و کارشناسان اقتصادی نیز معتقدند تحقق این موضوع به‌راحتی امکان‌پذیر است.

ایران سومین تولیدکننده بزرگ هندوانه جهان!

در بخش‌های پیشین به این نکته اشاره شد که کشورمان در یک ناحیه خشک واقع شده و میانگین بلندمدت بارش سالانه آن حدود ۲۵۰‬میلی‌متر است، درحالی‌که در سطح جهان میانگین بارش سالانه حدود ۸۶۰ میلی‌متر و در کشور‌های پربارش بین ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ میلی‌متر است. همچنین به این نکته نیز اشاره شد که در سال زراعی جاری (از مهرماه ۹۹ تاکنون) میزان بارش‌ها در کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش ۵۴ درصدی و نسبت به دوره تاریخی بلندمدت ۵۲ ساله کاهش ۳۷ درصدی را نشان می‌دهد. همچنین گفته شد میانگین راندمان آبیاری در بخش کشاورزی ۳۵ تا ۴۰ درصد و بیش از ۷۰ درصد آبیاری کشور جزء شیوه‌های سنتی ازجمله غرقابی است. اما همه این‌ها باعث نشده الگوی کشت کشوری که در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده، تغییر کند. نمونه این وضعیت نیز رتبه جهانی کشورمان در کاشت هندوانه است.

براساس آمار‌های جهانی؛ ایران در سال ۲۰۱۹ با تولید ۳ میلیون و ۷۶۴ هزار تن هندوانه سومین تولیدکننده بزرگ این محصول پس از کشور‌های چین و ترکیه بوده است. طبق این آمارها، چینی‌ها با تولید ۷۹ میلیون تن و ترکیه با تولید ۳.۸ میلیون تن هندوانه به ترتیب اول و دوم جهان هستند. پس از ایران، برزیل با تولید ۲ میلیون تن، ازبکستان با تولید ۱.۹ میلیون تن، الجزایر ۱.۹ میلیون تن، آمریکا ۱.۸، روسیه ۱.۷، مصر ۱.۶ و مکزیک با ۱.۲ میلیون تن در رتبه‌های چهارم تا دهم جهان قرار گرفته‌اند.

لازم به ذکر است اگر رقم تولید سالانه ۱.۹ میلیون تن خربزه را نیز به رقم مذکور اضافه کنیم، ایران پس از چین، بزرگ‌ترین تولیدکننده هندوانه و خربزه خواهد بود. به هرحال ایران درحالی سومین (فقط هندوانه) و به‌عبارتی دومین تولیدکننده هندوانه و خربزه است که میانگین بارش سالانه کشورمان در دوره تاریخی بلندمدت ۳۳ و ۵۲ ساله حدود ۲۵۰ میلی‌متر بوده است. این میزان از این منظر قابل‌تامل است که میانگین بارش سالانه چین حدود ۶۷۳ میلی‌متر و برای ترکیه نیز ۵۹۳ میلی‌متر است. البته در ۱۶ استان کشور چین میانگین بارش سالانه بین ۱۰۰۰ تا ۲۱۰۰ میلی‌متر و در ترکیه نیز در ۱۰ استان میانگین بارش سالانه بیش از ۱۰۰۰ میلی‌متر است.

صادرات ۲۲۸ میلیارد لیتر آب مجازی

هفته دوم تیرماه ۹۹ بود که تصاویر تلخی از امحای هندوانه‌های صادرشده ایرانی توسط دولت ترکیه در رسانه‌های کشور حسابی خبرساز شد. آن‌طور که یکی از صادرکنندگان کشور به رسانه‌ها می‌گوید، موضوع از این قرار است که پس از حمل ۶ هزار و ۵۰۰ تن هندوانه از ایران به ترکیه، وزارت امورخارجه ترکیه به‌صورت شبانه و در یک اقدام عجیب، تعرفه واردات این محصول را از ۷۵ به ۳۰۰ دلار افزایش می‌دهد. همین موضوع سبب می‌شود هندوانه‌های صادراتی در مرز ترکیه پس از چند روز بلاتکلیفی، سرانجام فاسد و معدوم شوند. به جزء، امحای این مقدار هندوانه، هزینه‌های هنگفتی هم از طریق حمل‌ونقل و... به صادرکنندگان کشور تحمیل شد.

اما این فقط یک بخش از ماجراست، بررسی میزان صادرات هندوانه و خربزه کشور نیز نشان می‌دهد در سال گذشته درمجموع ۷۰۳ هزار تن هندوانه و ۲۰۹ هزار تن خربزه از کشور به ارزش ۱۹۴ میلیون دلار (۱۵۶ میلیون دلار هندوانه و ۳۸ میلیون دلار خربزه) صادر شده است. به‌عبارتی، ارزآوری هر کیلو از این دو محصول برای کشور کمتر از ۲۲ سنت است که برخی کارشناسان حتی می‌گویند این مقدار حتی پول آب مورد استفاده برای کاشت دو محصول هم نمی‌شود و اگر کشورمان آب هم صادر کند، ارزآوری آن بیش از صادرات هندوانه و خربزه است.

درخصوص صادرات هندوانه و خربزه و صادرات برخی اقلام آب‌بر، کارشناسان با هشدار به دولت از واژه صادرات «آب مجازی» استفاده می‌کنند. آب مجازی، میزان آبی است که از شروع فرآیند تولید تا مصرف یک کالا یا محصول مورد استفاده قرار می‌گیرد.

درخصوص میزان مصرف هندوانه آمار و ارقام بسیار متفاوت ذکر است. برای مثال وزارت جهاد کشاورزی در سال‌های گذشته طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد درنتیجه برنامه‌های افزایش بهره‌وری، آب موردنیاز برای تولید یک کیلوگرم هندوانه از ۴۵۵ لیتر در سال ۱۳۹۱ به ۲۸۶ لیتر در سال ۱۳۹۵ معادل ۳۷درصد کاهش یافت. مسئولان دیگر نیز ارقام بسیار متفاوت‌تری بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ لیتر ذکر کرده‌اند؛ اما یکی دیگر از آمار‌های قابل‌استناد، نتایج مطالعه اندیشکده تدبیر آب ایران بوده که در پاییز ۱۳۹۵ در استان کرمان انجام گرفته است. این پژوهش که با عنوان: «ارزیابی معیار‌های الگوی کشت از منظر بهره‌وری آب» انجام شده، نشان می‌دهد برای تولید هر کیلو هندوانه کمتر از ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌شود.

حال اگر برگردیم به مقدار صادرات هندوانه و خربزه، معلوم می‌شود که صادرات نزدیک به ۹۱۳ هزار تن هندوانه و خربزه در سال گذشته معادل ۲۲۸ میلیارد لیتر آب مصرف کرده است. به‌عبارتی طی سال گذشته ۲۲۸ میلیارد لیتر آب مجازی از ایران صادر شده است. این مقدار معادل ۲۲۸ میلیون مترمکعب آب مصرفی است.