شعار سال: رساله‌های دانشجویی مهم‌ترین خروجی حضور دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌ها به‌شمار می‌روند. مقالاتی که می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد جریان علمی داشته و با ارائه راهکار‌های فنی، در رفع چالش‌های بخش‌های مختلف کشور اثرگذار باشد. در این میان، اما بیشتر انرژی دانشگاه‌های کشور صرف نگارش رساله‌هایی می‌شوند که در عمل هیچ آورده علمی قابل‌اجرایی برای رفع نیاز‌های داخل ندارند و تنها به‌عنوان پله‌ای برای ارتقای اساتید و فارغ‌التحصیلان دانشجویان تلقی می‌شود. دلیل این مساله هم آن است که بیشتر مقالات چاپ‌شده، در عمل نگاهی به مشکلات داخلی ندارند که بخواهند برای رفع آن راهکار علمی و عملی ارائه دهند. در اصل پارسا‌ها (پایان‌نامه و رساله‌های دکتری) که توسط اعضای هیات‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی به نگارش درمی‌آیند، اگر جزء پارسا‌های تقاضامحور باشند، به نسبت دیگر پایان‌نامه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار هستند؛ چراکه آن‌ها از بیرون دانشگاه تامین مالی شده و طبیعی است که به‌دنبال ارائه راه‌حل علمی و عملی برای رفع مشکل مربوطه هستند، مولفه‌ای که گمشده عموم پارسا‌های دانشگاهی تلقی می‌شود. طبیعتا هرچه میزان پارسا‌های تقاضامحور در حوزه‌های مختلف افزایش پیدا کند، امید‌ها برای رفع چالش‌های موجود نیز به‌مراتب بیشتر خواهد شد.

کدام پایان‌نامه‌ها تقاضامحور محسوب می‌شوند؟

پارسا‌های تقاضامحور در تعریف علمی‌شان به پایان‌نامه و رساله‌هایی گفته می‌شود که از خارج دانشگاه تامین مالی شده و توسط سازمان تامین کننده اعتبار پژوهشی، برای پاسخ به یک درخواست و یا برآورده کردن یک نیاز تهیه می‌شود. روند انجام آن هم طی قراردادی مشخص با سازمان تامین کننده اعتبار و مجری دنبال خواهد شد و در اصل نه‌تن‌ها برای دانشگاه آورده مالی دارد، بلکه باعث رفع نیاز دستگاه مربوطه از طریق مباحث علمی و به‌روز خواهد شد. نکته قابل‌توجه درباره این پایان‌نامه‌ها آن است که دانشجوی دارای پارسای تقاضامحور می‌تواند حقوق دریافت کند، البته این پرداخت منوط به ارائه گزارش ماهیانه و تایید پیشرفت کار توسط استاد راهنما انجام می‌گیرد؛ اما می‌توان از آن به‌عنوان یک مولفه محرک برای فعالیت دانشجویان در این حوزه نام برد.

تقاضامحورها؛ یک تیر و چند نشان برای دانشگاه‌ها

البته این‌گونه پارسا‌ها درکنار آورده مالی برای دانشگاه‌ها، اثرات دیگری هم دارند که ازجمله آن می‌توان به افزایش سقف پذیرش دانشجوی دکتری اشاره کرد؛ چراکه افزایش ظرفیت پذیرش دانشجوی تحصیلات تکمیلی افزون‌بر سقف مجاز اعلام‌شده فقط براساس پارسا‌های تقاضامحوری که با اعتبارات پژوهشی از منابع دیگر تعریف و اجرا شوند، صورت می‌گیرد و این مهم برای افزایش اعتبار علمی دانشگاه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نقش جذب این‌گونه پارسا‌ها در ارتقای اعضای هیات‌علمی هم دیگر از مسائلی است که می‌توان مدنظر قرار بگیرد، به‌طوری‌که اعضای هیات‌علمی مجری این پارسا‌ها از امتیاز‌های ویژه در آیین‌نامه ارتقا برخوردار می‌شوند؛ ازاین‌رو دانشگاه‌ها باید مشوق‌هایی را برای جلب این‌گونه پارسا‌ها اعمال کنند.

البته مشوق‌هایی توسط دانشگاه‌ها درنظر گرفته‌شده، اما به‌نظر می‌رسد موانع سر راه از مشوق‌ها قوی‌تر هستند. افزایش ۱.۵ برابری حق‌التدریس استادان راهنما و مشاور برای پارسا‌های تقاضامحور کامل و ۱.۲ برابر برای تقاضامحور محدود، اعمال ۸ و ۴ امتیاز به ازای هر رساله دکتری تقاضامحور کامل و محدود و در نظر گرفتن ۴ و ۲ امتیاز برای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد کامل و محدود مازاد بر سقف گرنت اعضای هیات‌علمی ازجمله این مشوق‌ها به‌شمار می‌رود.

سهم پارسا‌های تقاضامحور؛ کمتر از ۲ درصد

علی‌رغم اینکه پارسا‌های تقاضامحور می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در رفع مشکلات کشور توسط دانشگاه‌ها ایفا کنند، اما طبق آمار منتشرشده توسط ایرانداک در تیر امسال از سال ۹۵ تا ۹۹، روند قابل‌قبولی در این حوزه وجود ندارد. طبق اطلاعات ثبت‌شده طی این بازه زمانی از ۲۵۱ هزار و ۲۸۰ پایان‌نامه و رساله ثبت‌شده، دوهزار و ۷۱۴ پارسا معادل ۱.۰۸ درصد و از ۱۵۵ هزار و ۲۰۱ پیشنهاده، ۹۱۹ پیشنهاده (۰.۵۹ درصد) تقاضامحور بوده‌اند که این مهم نشان‌دهنده درصد اندک پارسا‌های تقاضامحور در کشور است.

میزان پارسا‌های ثبت‌شده در سال ۹۵، ۲۰ هزار و ۶۲۷ عدد بود که از این میان تنها ۰.۳۴ درصد آن‌ها تقاضامحور بودند، درحالی‌که در سال ۹۹، علی‌رغم اینکه ۵۸ هزار و ۸۸۹ پارسا به ثبت رسیده، میزان پارسا‌های تقاضامحور تنها ۱.۸ درصد یعنی ۱۰۶۰ پارسا بوده که این وضعیت برای پیشنهاده‌های ثبت‌شده بدتر هم بوده است. در سال ۹۵، از میان ۱۲ هزار و ۱۱۵ پیشنهاده ثبت‌شده، تنها ۳۳ پیشنهاده تقاضامحور بودند که این تعداد با رشدی اندک در سال ۹۹ از میان ۳۷ هزار و ۹۴۹ پیشنهاده ثبت‌شده به ۲۶۹ پیشنهاده تقاضامحور رسیده، یعنی تنها ۰.۷۱ درصد از آن‌ها قرار بود از بیرون حامی مالی داشته باشند.

رشد لاک‌پشتی پارسا‌های تقاضامحور کشور طی ۵ سال

علی‌رغم اینکه وضعیت پارسا‌های تقاضامحور در جامعه آکادمیک کشور شرایط مناسبی ندارد، طبق اعلام ایرانداک این حوزه طی سال‌های گذشته در تمام زیرنظام‌ها رشد داشته است. به‌طوری‌که در سال ۹۵، دانشگاه‌های وزارت علوم تنها ۰.۴۲ درصد پارسای تقاضامحور داشتند، اما این میزان در سال ۹۹ به ۲.۳۵ درصد رسیده است. این میزان در دانشگاه پیام‌نور از ۰.۱۱ درصد به ۱.۳۷ درصد رسیده است. وضعیت، اما در دانشگاه جامع علمی-کاربردی متفاوت است؛ چراکه سهم ۵۰ درصدی پارسا‌های تقاضامحور در سال ۹۵ به صفر درصد در سال گذشته رسیده است. دانشگاه فرهنگیان برخلاف علمی- کاربردی از سهم صفر درصدی در سال ۹۵ به ۳.۱۳ درصدی رسیده است. وزارت بهداشتی‌ها هم که در سال ۹۵، حتی یک مورد از پارسای تقاضامحور نداشتند، توانستند در سال ۹۹، سهم ۲/۲ درصدی را در این زمینه به‌دست آورند. شرایط در دانشگاه آزاد اسلامی هم شکل متفاوتی به‌خود گرفته و سهم این دانشگاه از ۰.۱۷ درصد در سال ۹۵ به ۰.۶۸ درصد در سال گذشته رسیده است. درمجموع سال ۹۵ تنها ۰.۳۴ درصد پارسا‌های ثبت‌شده در ایرانداک تقاضامحور بودند که این میزان در سال ۹۹ به ۱.۸ درصد رسیده است. برپایه داده‌هایی که در سه‌ماهه نخست سال ۱۴۰۰ در این سامانه وارد شده‌اند، از ۱۵ هزار و ۵۶۵ پایان‌نامه و رساله ثبت‌شده ۲۷۰ پارسا یعنی معادل ۱.۷۳ درصد آن‌ها و از ۱۲ هزار و ۵۲۸ پیشنهاده ثبت‌شده، ۹۳ پیشنهاده یعنی ۰.۷۴ درصد آن‌ها تقاضامحور بوده‌اند که در این میان باز هم علوم انسانی با ۹۷ پارسای تقاضامحور و سهم ۳۵.۹۳ درصدی در جایگاه اول قرار دارد. بعد از آن فنی و مهندسی با سهم ۳۵.۵۶ درصدی، علوم پایه با ۱۳.۳۳ درصد، کشاورزی با ۹.۲۶ درصد، هنر با ۴.۴۴ درصد و علوم پزشکی با ۱.۴۸ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. در این میان هیچ پارسای تقاضامحوری در رشته دامپزشکی به‌ثبت نرسیده است. از نکاتی که نمی‌توان نادیده گرفت، این است که تمام پارسا‌هایی که در دانشگاه‌های کشور تولید می‌شود، در سامانه ایرانداک به‌ثبت نمی‌رسد، از این‌رو باید این مساله را مدنظر قرار دارد که آمار منتشرشده توسط این پژوهشگاه را نمی‌توان به‌عنوان آمار قطعی به‌شمار آورد.

علوم انسانی مقصد اصلی تقاضا‌های پژوهشی

نکته قابل‌توجه درباره پارسا‌های تقاضامحور این است که برخلاف تصور، گروه آزمایشی علوم انسانی توانسته بیشترین آمار پارسا‌های تقاضامحور را به‌خود اختصاص دهد؛ مساله‌ای که با توجه به ماهیت این‌گونه پارساها، به‌نظر می‌رسید بیشتر باید در گروه فنی و مهندسی شاهد آن باشیم تا علوم انسانی. از آبان ۹۵ تا پایان سال ۹۹، در گروه علوم انسانی ۳۷.۴۰ درصد، گروه علوم پایه ۱۲.۷۱ درصد، فنی و مهندسی ۳۰.۲۱ درصد، علوم پزشکی ۱.۵۱ درصد، هنر ۶.۳۰ درصد، کشاورزی ۱۱.۵۳ درصد و دامپزشکی ۰.۳۳ درصد پارسا‌ها تقاضامحور بوده‌اند. وضعیت پیشنهاده‌های تقاضامحور هم در گروه علوم انسانی به‌مراتب بیشتر از دیگر گروه‌های آزمایشی است. در همین بازه زمانی شمار پیشنهاده‌های تقاضامحور در گروه علوم انسانی ۳۶۹ بوده، این میزان در علوم پایه ۱۱۴، فنی و مهندسی ۲۴۵، علوم پزشکی ۷، هنر ۷۴، کشاورزی ۱۰۵ و دامپزشکی ۵ بوده است.

 

یک و دو دهم رساله‌های وزارت‌علومی‌ها تقاضامحورند

نکته جالب، اما سهم زیر نظام‌های آموزش عالی از جذب پارسا‌های تقاضامحور است. طبق آمار منتشرشده توسط ایرانداک از آبان ۹۵ تا پایان سال ۹۹، دانشگاه‌های مرتبط با وزارت علوم از میان ۱۴۷ هزار و ۱۹۷ پارسای ثبت‌شده، هزار و ۸۵۹ پارسای تقاضامحور داشته که سهم ۱.۲۶ درصدی را از کل پارسا‌ها شامل می‌شود. وزارت علومی‌ها حتی در پیشنهاده‌های ثبت‌شده هم دست برتر را دارند، به‌طوری‌که ۰.۶۴ درصد آن‌ها جزء پیشنهاده‌های تقاضامحور محسوب می‌شود. دانشگاه پیام‌نور با ۱۴۰ پارسای تقاضامحور از میان ۱۵ هزار و ۷۹۸ پارسای ثبت‌شده، توانسته ۰.۸۹ درصد از پارساهایش را تقاضامحور کند. در بحث پیشنهاده‌های تقاضامحور هم ۰.۵۹ درصد از پیشنهاده‌های مرتبط به این دانشگاه تقاضامحورند. در این میان دانشگاه جامع علمی - کاربردی هم در رده سوم قرار دارد؛ چراکه از میان ۱۰۷ پارسای ثبت‌شده، ۱۵ پارسا تقاضامحور بوده که نشان از سهم ۱۴.۰۲ درصدی می‌شود، اما از میان ۲۷ پیشنهاده ثبت‌شده هم ۳ پیشنهاده تقاضامحور بوده که نشان از سهم ۱۱/۱۱ درصدی دارد. دانشگاه فرهنگیان نیز از میان ۳۸۵ پارسای ثبت‌شده، ۶ پارسای تقاضامحور داشته که سهم ۱.۵۶ درصدی را نشان می‌هد. وضعیت در میان پیشنهاده‌های تقاضامحور این دانشگاه، اما متفاوت است؛ چراکه تنها ۰.۸۳ درصد از پیشنهاده‌های آن تقاضامحور بوده است. دانشگاه‌های وزارت بهداشت، اما جایگاه خوبی در این میان ندارد، زیرا از میان دوهزار و ۱۰۸ پارسای ثبت‌شده، تنها ۲۱ پارسای آن تقاضامحور بوده‌اند که نشان هم سهم ۱‌درصدی دارد، وضعیت این دانشگاه در پیشنهاده‌های ثبت‌شده هم چندان جالب نیست و از میان ۴۳۸ پیشنهاده ثبت‌شده، تنها دو پیشنهاده تقاضامحور وجود داشته که ۰.۴۶ درصد را شامل می‌شود. دانشگاه آزاد اسلامی از ۳۳ هزار و ۹۷۱ پارسای به‌ثبت رسیده، ۱۵۰ پارسای تقاضامحور داشته که درمجموع سهم پارسای تقاضامحور آن ۰.۴۴ درصد است، درباره پیشنهاده‌های ثبت‌شده هم از میان ۱۱ هزار و ۷۴۸ پیشنهاده، تنها ۳۴ مورد آن تقاضامحور بوده‌اند، یعنی سهم ۰.۲۹ درصدی.

 

جای خالی پژوهشگاه‌ها در ماجرای پارسا‌های تقاضامحور

نکته قابل توجه در پارسا‌های تقاضامحور نقش هر کدام از دانشگاه‌ها و به‌خصوص پژوهشگاه‌های فعال در کشور است. با نگاهی به آمار منتشرشده توسط ایرانداک باید گفت که پژوهشگاه‌ها کم‌کارکردترین بازوی علمی کشور در این زمینه به‌شمار می‌روند. به‌طوری که پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در همین بازه زمانی از میان ۱۰۶ پارسای ثبت‌شده، تنها یک پارسای تقاضامحور داشته است. وضعیت در پژوهشگاهی مانند شیمی و مهندسی شیمی ایران، اما بدتر هم بوده و از ۱۷۴ پارسای به ثبت رسیده، حتی یک مورد هم تقاضامحور نبوده است. در این میان پژوهشگاه مواد و انرژی توانسته در صدر جدول قرار بگیرد؛ چراکه از میان ۲۹۲ پارسای ثبتی، ۹ پارسای تقاضا‌محور داشته است، بعد از آن پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران وجود دارد که از بین ۱۰ پارسای ثبتی، ۸ پارسای تقاضامحور داشته، یعنی ۸۰ درصد پارسا‌های ثبت شده‌اش تقاضامحور بوده است. جالب اینجاست که پژوهشکده پولی و بانکی حتی یک پارسای ثبت‌شده و تقاضامحور هم نداشته است.

وضعیت دانشگاه‌های مادر چندان تعریفی نیست!

در این میان دانشگاه‌های مادر کشور هم حال و روز خوبی ندارند، به‌طوری که دانشگاه تربیت مدرس از میان ۷۰۰۴ پارسای ثبتی، تنها ۸۳ مورد تقاضامحوری را به خود اختصاص داده، یعنی ۱.۱۸ درصد از مقالاتش. دانشگاه خوارزمی، اما از میان ۴ هزار و ۵۶۷ پارسا، توانسته ۶۶ پارسای تقاضامحور داشته باشد، یعنی حدود ۱.۴۴ درصد از پارساهایش، تقاضامحور بوده‌اند. شرایط در دانشگاهی مانند شهیدبهشتی هم، اما به نسبت دیگر دانشگاه‌ها قابل قبول است؛ چراکه تنها ۷۶ پارسای تقاضامحور از میان ۳۳۸۵ پارسا داشته که ۲/۲ درصد می‌شود. شاید بد نباشد در این میان به دانشگاه‌های صنعتی هم نگاهی داشته باشیم، دانشگاهی مانند صنعتی شریف از میان ۴۲۱۰ پارسای ثبت‌شده، توانسته ۵۹ پارسای تقاضامحور داشته باشد، یعنی ۱.۴۰ درصد از پارساهایش، حامی بیرونی داشته‌اند. دانشگاه علم و صنعت هم از میان ۲۰۳۹ پارسا، تنها ۵۵ پارسای تقاضامحور داشته که ۲.۶۹ درصد می‌شود، شاید بتوان گفت به نسبت دیگر دانشگاه‌های صنعتی، وضعیت دانشگاه علم و صنعت بهتر است.

واحد‌های پرکار دانشگاه آزاد در تحقیقات تقاضامحور

برخی واحد‌های دانشگاه آزاد اسلامی هم توانستند نقش قابل توجهی را در این زمینه داشته باشند. اگرچه رئیس دبیرخانه پایش دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است همه واحد‌های دانشگاه آزاد در ثبت پایان‌نامه‌ها در ایرانداک کوشا نیستند، اما برمبنای گزارش ایرانداک واحد علوم و تحقیقات از ۴۳۳ پارسای ثبتی، ۱۱ پارسای تقاضامحور داشته که نشان از سهم ۲.۵ درصدی از فعالیت‌های پژوهشی این واحد دانشگاهی است. دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران هم از میان ۱۶۱۵ پارسای ثبتی، ۲۶ پارسای تقاضامحور داشته که نشان از سهم ۱.۶۰ درصدی دارد. دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرقدس نیز ۱۳ پارسای تقاضامحور داشته که با توجه به ۲۰۴۸ پارسای ثبتی، نشان از سهم ۰.۶۳ درصدی دارد. در این میان واحد اردبیل هم از میان ۱۱۲۸ پارسای ثبتی، ۱۳ پارسای تقاضامحور داشته که سهم ۱.۱۵ درصدی دارد.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه فرهیختگان، تاریخ انتشار:۱۴ شهریور ۱۴۰۰، کدخبر: ۵۹۷۶۸، farhikhtegandaily.com