شعار سال: در مسیر جریان‌شناسی هنر معاصر، جنبش هنر انقلاب و بویژه نقاشی‌ها و دیوارنگاره‌های باقیمانده از این مقطع تاریخی در ایران، در زمره مهم‌ترین آثار «هنر اجتماعی» به شمار می‌آیند. مطالعه هنر اعتراضی در پیش از انقلاب را می‌توان از منظر طبقه‌بندی تاریخی و بنیان‌های هنر انتقادی، سیاسی و کنشگرانه بازشناسی کرد.

با آغاز دهه پنجاه رویکرد اعتراضی و انتقادی، بیش از هر زمان مورد توجه هنرمندان عرصه‌های تجسمی، نویسندگان، شاعران و فیلمسازان قرار گرفت. درآن دوران گرایش‌های اجتماعی در هنر، راهی برای پرورش تفکر انتقادی و جست‌وجوی کنش رهایی‌بخش بود. در این میان برخی نقاشان با حساسیت بیشتر نسبت به شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار آثاری را خلق کردند که علاوه بر دلالت‌های اجتماعی، کارکردی انتقادی نیز داشت؛ تا پیش از پیروزی انقلاب هنرمندی، چون اردشیر محصص با نگاهی طنزآمیز و کنشگرانه (در قالب طراحی و کاریکاتور) به نقد شرایط حاکم پرداخت و برخی دیگر از نقاشان همچون بهمن محصص، علیرضا اسپهبد، هوشنگ پزشک‌نیا، هانیبال الخاص، مسعود سعدالدین، نصرت‌الله مسلمیان، نیلوفر قادری‌نژاد، ثمیلا امیر ابراهیمی، پرویز حبیب‌پور، منوچهر صفرزاده، حسین ماهر و... هر کدام از چشم‌اندازی متفاوت و روشنگرایانه، شرایط اجتماعی وسیاسی آن روزگار را بازتاب داده و به نقد کشیدند. با به‌ثمر رسیدن انقلاب اسلامی گرایش به هنر اعتراضی در سال ۵۷، به ساحت «هنر انقلابی» به نظام معنایی تازه‌ای تغییر وضعیت داد.

بیشتر آثار نقاشی آن دوران بازتاب مستقیم رویداد‌های اجتماعی بوده‌اند که از نظر شکل، فیگوراتیو و بازنمایانه‌اند و موضوع یا محتوای مشترک این آثار را مردم، مقاومت و مبارزه آنان تشکیل می‌دهند. در همین راستا آثار ارائه شده در نمایشگاه «آیینه در آیینه» موزه هنر‌های معاصر تهران، منتخبی از شاخص‌ترین آثار نقاشی هنرمندان نوگرای ایران است که در این دوره تاریخی (۱۳۶۳- ۱۳۵۳) با ایده مردمی و اجتماعی کردن هنر، نوعی اکسپرسیونیسم روایی را با مضامین ملی و گاه اسطوره‌ای و مذهبی درهم آمیختند؛ که علاوه بر شیوه بیان و تکنیک اجرایی، نوعی بهره‌برداری هدفمندانه از «سنت» در آن اهمیت یافت.

 

جنبش هنر انقلابی در سال‌های آغازین، با ارجاع به طبقه کارگران و مستضعفین جامعه، دلالت بر بازنمایی نابرابری و بی‌عدالتی در دوران پهلوی داشت. پس از پیروزی انقلاب، نقاشان با تأکید بر وحدت‌گرایی و هنجارمندی فرهنگی، تجربه‌های متنوع و تازه‌ای را در نقاشی فیگوراتیو و ژانر «هنر انقلابی» به شکوفایی رساندند. نقاشی انقلاب از نظر موضوع یک موتیف اصلی و مشترک دارد و آن «مردم» هستند، اما نباید فراموش کنیم که الگوی ترکیب‌بندی و سازماندهی نقوش و فیگور‌ها در برخی از این نقاشی‌ها، بازتولیدی از دیوارنگاره‌های انقلابی و سوسیالیستی مکاتب دیگر کشور‌ها نیز بود که مصادیق آن در اینجا، نوع خوانش ما را نسبت به این پدیده تکمیل می‌کند.

آثار و نتایج تلاش خلاقانه هنرمندان این دوران، در سایه اندیشه و بینش عمیق نقاش نسبت به مفهوم جامعه، تعهد به مبارزه و اهمیت جایگاه رهبر (به مثابه قهرمان ملی) در پی ثبت وقایعی بود که تأثیرات عمیق تاریخی را بر حافظه جمعی ما ایرانیان به جای گذاشت. به همین خاطر، دغدغه اصلی در نمایشگاه حاضر، چگونگی شکل‌گیری هنر انقلاب به مثابه «امر جمعی» و بازتاب تحولات اجتماعی ایران، با هدف نشان دادن عقاید اجتماعی- سیاسی هنرمندان و بازخوانی مبارزات اجتماعی و دینی مردم است. یکی از بخش‌های جذاب نمایشگاه حاضر، مجموعه نقاشی‌های بسیار بزرگ انقلابی است که توسط هانیبال الخاص و شاگردانش در سال ۵۸ اجرا شده و در نخستین نمایشگاه بازگشایی موزه هنر‌های معاصر تهران (آبان ماه ۵۸) به نمایش عموم درآمدند. این مجموعه بعد از چهار دهه برای نخستین بار در نمایشگاه آیینه در آیینه به نمایش درآمده است.

روند چیدمان این نمایشگاه براساس سیر تاریخی و در سه بخش اصلی طبقه‌بندی شده است. بخش نخست شکل‌گیری هنر اعتراضی و انتقادی تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است. بخش دوم جنبش هنر انقلابی و تحولات تصویری هنر ایران تحت تأثیر رویداد بزرگ انقلاب و تأثیر رهبری است. بخش سوم تبدیل گفتمان هنر انقلاب به هنر جنگ است که با نمایش آثار شاخصی از هنرمندان حوزه هنری پایان بخش این نمایشگاه است.
با آغاز جنگ تحمیلی، گفتمان هنر انقلابی وارد مسیر تازه‌ای شد و موضوع دفاع مقدس و دفاع ملی دغدغه اصلی وفصل مشترک نقاشی‌های دهه شصت شد. در این میان، مفهوم «شهادت» و اهمیت آن در راه مبارزه و رسیدن به پیروزی انقلاب جای خود را به روایتی دینی و حماسی از جایگاه شهید در راه دفاع از میهن داد. نقاشان در این دوره نقطه طلایی در ترکیب بندی آثارشان را به نمایش تصویر شهید به گونه‌ای نمادین و درعین حال رمانتیک اختصاص دادند.

شایان ذکر است آنگونه که یونگ در تکمیل نظریه روانشناسی فروید، به بعد تاریخی در ضمیر ناخودآگاه قومی اشاره دارد، شهادت به‌عنوان هسته اصلی در اندیشه و تفکر ضمیر ناخودآگاه ملت ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. در همین راستا نقاشان در این دوران با گرایش‌های متفاوت، از رئالیسم گرفته تا رئالیسم اکسپرسیونیستی، مسأله شهادت را به عنوان یک کنش در برابر ستم دژخیمان در آثارشان بازتاب دادند.



شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران، تاریخ انتشار: ۱۰ بهمن ۱۴۰۰، کد خبر:۶۰۰۶۰۷، www.irannewspaper.ir