شعار سال: تابستان امسال با فاجعه سیل خسارت‌بار در آستارا به پایان رسید. سیلی که قابل پیشگیری اگر نبود، قابل پیش‌بینی بود. بین ۶ تا ۱۲ ساعت در شب ۲۷۰ تا ۳۲۰ میلی‌متر یکجا باران بارید. پل‌های شهر را یکی پس از دیگری از بین برد و به جای آنکه در دره‌ها و رودخانه‌ها جاری شود، سر از زمین‌ها و پارکینگ‌های مردم درآورد. بارشی که به اندازه تمام میانگین بارش یک‌ساله تمام پهنه سرزمین ایران رخ داده است.

آن‌طور که از برآیند واکنش‌های مسوولان استان گیلان می‌توان برداشت کرد مثل همیشه و شبیه به دیگر تجربه‌های مناطق مختلف کشور غافلگیری در وقوع این حجم از سیل را می‌توان مشاهده کرد. آن‌طور که منابع متعدد  می‌گویند، ستاد بحران استان گیلان هفته پیش از وقوع سیل تشکیل شده و براساس هشدار‌های رنگی سازمان هواشناسی پیش‌بینی شده که سیلاب قطعی است. اما آن‌طور که بررسی‌های ما نشان می‌دهد، تصور مسوولان استانی این حجم از بارش در چند ساعت کوتاه نبوده، بنابراین به‌رغم اینکه سیلاب در لحظه وقوع غیرقابل کنترل است، اما آمادگی لازم برای مواجهه با تبعات سنگین این حجم از آب نیز وجود نداشته است. اگرچه این سیل تلفات جانی نداشته، اما نزدیک به ۶۰۰ میلیارد تومان خسارت به زیرساخت‌های شهری و روستایی و اموال مردم وارد شده که برای شهری مثل آستارا بسیار زیاد است. آستارا شهری در شمال استان گیلان و هم‌مرز با کشور جمهوری آذربایجان است. این شهر از لحاظ اقتصادی در سطح استان و کشور نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. آستارا از لحاظ اقامت مسافر در سطح استان گیلان دارای رتبه نخست است و در کشور رتبه‌ای بین ۲۰ تا ۳۰ در گردش‌پذیری ایران با جذب سالانه شش میلیون مسافر داخلی و ۸۰۰ هزار مسافر خارجی دارد.

تاریخچه وقوع سیلاب در گیلان

وقوع سیل در استان گیلان بی‌سابقه نبوده است. آمار‌های ثبت‌شده نشان می‌دهد که تعداد سیل‌های مخرب در ۵۰ سال اخیر در استان گیلان به‌طور فزاینده‌ای رو‌به افزایش است. شاید بتوان علاوه بر تخریب و تصرف طبیعت و جنگل و مرتع و فرسایش خاک، به تغییرات اقلیمی به صورت تدریجی در وقوع و شدت سیلاب در ایران و گیلان اشاره کرد. اطلاعات جمع‌آوری‌شده از سوی کارشناسان منابع طبیعی استان گیلان، از سال ۱۳۳۳ تا دهه ۸۰ و بعد دهه ۹۰ نشان می‌دهد که در این مدت، تعداد سیل‌های دارای تخریب به‌طور فزاینده‌ای در حال افزایش بوده است. براساس داده‌های منابع طبیعی گیلان، از سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۸۳ در طول یک دهه، ۱۳۷ مورد سیل در استان گیلان گزارش شده است در حالی که تعداد سیل‌های ثبت‌شده در دهه قبل از سال ۱۳۳۳ چهار مورد بوده است.

سیل ۱۳۷۷ ماسوله گیلان

۹ مردادماه ۱۳۷۷ زمین‌لرزه‌ای در دره رودخانه ماسوله در استان گیلان روی داد. در این حادثه سیل بر اثر زمین‌لغزش اتفاق افتاد و بر اثر آن ۳۰ نفر کشته، ۹۰ نفر مصدوم و ۲۰ نفر مفقود شدند. نیرو‌های امدادی ۵۰ خودرو را از میان گل‌ولای ناشی از سیل بیرون کشیدند و ۷۰ میلیارد تومان برآورد خسارات این سیل انجام شد.

مطالعه تاریخی سیل در ایران

وقوع سیل در چند سال اخیر در سراسر ایران بیش از گذشته ثبت شده است. مطالعات بر اثر تغییر اقلیم صحه می‌گذارد. اما مطالعه موردی استان‌ها از جمله استان گیلان در طول چند دهه اخیر نشانگر روند افزایشی سیل است. بعد از وقوع سیل دهشتبار بهار سال ۱۳۹۸ که بخش‌های مهمی از کشور به‌خصوص زاگرس مرکزی را درگیر خود کرد، مطالعات زیادی از تاریخچه وقوع سیل در ایران منتشر شد تا نشان دهد روند‌ها می‌توانند در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای مقامات تاثیرگذار باشند. موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی در گردآوری داده‌های متنوع از منابع مختلف در گزارشی با عنوان «تاریخچه سیل‌های ویرانگر در ایران» توضیح داده است: در ایران به گواه شواهد موجود و آمار‌های ارائه‌شده پس از چند دهه خشکسالی، احتمال وقوع سیل در سال‌های آتی شدت گرفته است. سیل اگرچه در زمره سوانح طبیعی دسته‌بندی می‌شود، اما در ایران بیشتر سیل‌های رخ‌داده بیش از آنکه منشأ آن طبیعی باشد، حاصل دخالت‌های ناصواب انسانی است که سیل ۱۳۸۸ در شهر قم تنها نمونه کوچکی از آن بود چرا که بستر رودخانه خشکیده قمرود به‌وسیله شهرداری به پارکینگ تبدیل شد و نهایتاً وقتی بعد از چند سال کاهش بارندگی، باران کمی بیش از حد تصور مسوولان بارید و در رودخانه جاری شد، به جای بستر شن و ماسه‌ای به صد‌ها نفر از مردم و خودرو‌های پارک‌شده برخورد کرد و همه را با خود برد. تخریب جنگل‌ها و مراتع، چرای بی‌رویه دام در بالادست سد‌ها و مسدود کردن غالب رودخانه‌های کشور با دیواره‌های بتونی نیز از دیگر دلایل تشدید سیل در کشور است. بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، از ۴۲۱ مورد سیل اتفاق‌افتاده از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۰ نزدیک به ۷۴ درصد آن تنها مربوط به سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ می‌شود. یعنی در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ میزان سیل ۲۰ برابر شده در حالی که تغییرات زیادی در بارندگی‌های منطقه جز چند مورد استثنایی وجود نداشته است. البته از این زمان به بعد نیز آمار دیگری ارائه نشده است! براساس داده‌های بانک اطلاعاتی خسارات سیل معاونت آبخیزداری سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور طی چند دهه گذشته به‌طور متوسط خسارات ناشی از سیل بالغ بر ۱۰ هزار میلیارد ریال در سال بوده است و از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۳ باعث کشته شدن ۱۱ هزار و ۷۳۹ نفر و مفقودالاثر شدن ۲۳۸۱ نفر دیگر شده است. دو میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار از مزارع کشور در همین بازه زمانی آسیب دیده و یک میلیون و ۵۸۰ هزار رأس دام تلف شده است. اما خسارات وارده به کشور از این سال به بعد، هنوز به‌صورت مدون ارائه نشده است.

دلایل اصلی وقوع سیل آستارا

به نظر می‌رسد شباهت بسیاری میان سیل در آستارا با سیل‌های دیگری که در استان گیلان و البته استان‌های مازندران و گلستان رخ داده وجود دارد. اما هربار بدون اینکه ریشه‌های مشترک این حوادث بررسی و برای آن‌ها راهکاری اندیشیده شود تا دوباره تکرار نشوند، باز هم حادثه مشابه آنچه قبلاً رخ داده بود رخ می‌دهد و دوباره خسارت‌های مالی و جانی گریبان مردم را می‌گیرد و ساخت مدیریتی کشور را با چالش تازه روبه‌رو می‌کند. دلایل اصلی افزایش وقوع این‌گونه سیل‌ها تجاوز به حریم رودخانه‌ها، افزایش روند تخریبی حوضه‌های آبخیز از جمله جنگل‌ها و ساخت‌وساز‌های غیراصولی از یک طرف و البته روند‌های تهاجمی بارش ناگهانی ناشی از تغییرات اقلیمی از سوی دیگر ارزیابی می‌شود. استان گیلان ۵۲ رودخانه کوچک و بزرگ (حوزه آبخیز) بحران‌زا دارد که بیش از ۵۰ درصد این رودخانه‌ها سیل‌خیز هستند. به استثنای شهرستان‌های آستانه اشرفیه، بندرانزلی، لاهیجان، سیاهکل و رشت بقیه شهر‌های استان گیلان در معرض خطر سیل قرار دارند. وقوع سیل در آستارا اتفاق غیرقابل پیش‌بینی نبوده است. ساعت چهار صبح روز دوشنبه ۲۷ شهریور بارش شدید و سیل‌آسای باران در گیلان و شهرستان آستارا آغاز شد و در مدت زمان ۳۰ ساعت چیزی در حدود ۳۲۳ میلی‌متر باران در این شهر شروع به باریدن کرد. ۲۷۱ میلی‌متر باران در آستارا در مدت زمان شش ساعت در طول شب بارید که این حجم آب عامل اصلی ناکامی و غافلگیری عنوان شده و البته حجم بارش در مدت زمان کوتاه آنقدر زیاد است که سازمان‌های متولی معتقدند در ۱۰۰ سال اخیر سابقه نداشته است. امیر مرادی با اشاره به تداوم بارش باران در شهرستان‌ها و وضعیت آستارا و وخیم شدن شرایط آبگرفتگی و سیلاب، اظهار کرد: براساس آخرین گزارش‌ها، ۲۷۱ میلی‌متر باران در آستارا باریده که در ۱۰۰ سال اخیر سابقه نداشته است. حجم آب موجود در رودخانه‌ها و معابر بعد از بارش بی‌سابقه، به جای تخلیه شدن، بیشتر شده چرا که آستارا شهرستان ساحلی است و فشار آب دریا مانع از تخلیه حجم آب شده است. آب رودخانه سرریز کرده و به داخل کمربندی و داخل شهر، رفته است. اتفاقی که سبب شده قایق‌های هلال‌احمر مردم را جابه‌جا کنند و البته آب و برق برخی از مناطق شهرستان‌ها به دلیل سیلاب دچار مشکل شده است.

واکنش‌های خبری به وقوع سیل در آستارا

واکنش‌های خبری به وقوع سیل در آستارا از سوی مقامات البته ترکیبی از واقعیت عینی و سیاستگذاری ساختاری برای توجیه حادثه است. گویی همه چیز در کنترل بوده، اما بارش باران چند میلی‌متر بیشتر همه برنامه‌ریزی‌ها را از بین برده است. فرماندار آستارا بعد از وقوع سیلاب گفته است: در اثر سیلاب و بارش رگباری و شدید باران، زیرساخت‌های شهری و روستایی در این شهرستان دچار خسارت شد که براساس اعلام کارشناسان میزان اولیه این خسارت‌ها ۶۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است. محمدرضا شهاب‌زاده با بیان اینکه طی ۱۲ ساعت این حجم باران در آستارا بارید و بی‌سابقه بود، اظهار کرد: حجم بارندگی زیاد بود و آبگرفتگی شهری و به ویژه در روستا‌ها مانع امدادرسانی شد و خوشبختانه در روستا‌ها تلفات جانی نداشتیم. شهاب‌زاده با بیان اینکه ما مشکلات زیرساختی داریم و بارش‌ها هم بسیار زیاد بود، گفت: با فروکش کردن سیلاب در هشت نقطه از شهر آستارا منزل‌به‌منزل آمارگیری و کمک‌رسانی آغاز شده است. در سیل اخیر تصفیه‌خانه بهارستان آستارا به علت طغیان رودخانه غیرفعال شد. مقامات محلی در برآورد‌های اولیه معتقد هستند که ۶۰۰ میلیارد تومان پیش‌بینی اولیه خسارات به منازل مردم و زیرساخت‌های شهری و روستایی آستاراست. به گفته مدیرکل ستاد مدیریت بحران استانداری گیلان در جریان بارندگی‌های سنگین در آستارا به چهار هزار واحد مسکونی خسارت واردشده که میزان این خسارت از پنج تا ۳۰ درصد متفاوت است. بارش باران در آستارا به حدی زیاد بود که باعث بروز سیل، آب‌گرفتگی شدید معابر، شکستن پل سیبلی آستارا، قطع شدن چندین راه روستایی و قطع شدن برق شش منطقه شهری و روستایی آستارا شد. اگرچه سیل آستارا خسارت جانی نداشته، ولی منازل و فروشگاه‌های بسیاری در این شهر تخریب و معابر زیادی با آبگرفتگی مواجه شدند و همین امر سبب شد تا ۱۶ تیم امدادرسانی از گیلان و ۱۲ تیم امداد و نجات از استان‌های تهران و اردبیل به آستارا آمده و با تمامی تجهیزات از جمله قایق موتوری به امدادرسانی مردم مشغول شوند. روزنامه گیلان امروز به نقل از رئیس سازمان امداد و نجات هلال‌احمر این استان نوشته است: خسارت واردشده به خانه‌ها و مغازه‌ها در آستارا به دلیل بی‌توجهی به نکات ایمنی در ساخت‌وساز‌ها و عدم رعایت حریم رودخانه‌ها بوده است. بابک محمودی در حاشیه بازدید از مناطق سیل‌زده آستارا اظهار کرد: با اطلاع‌رسانی به‌موقعی که از سوی سازمان هواشناسی صورت گرفت و اقدامات به‌موقعی که در استان شکل گرفت آمادگی‌هایی که از قبل انجام و به نوعی پیش‌بینی‌هایی شده بود، و لایروبی‌های بسیار خوبی از سطح رودخانه‌ها انجام شده بود، حادثه‌ای که می‌توانست شدیدتر باشد کنترل شد.

خانه‌ها و مغازه‌های خسارت‌دیده متاسفانه در حاشیه رودخانه‌ها و در کنار بستر رودخانه بنا شده بود و این آسیبی هم که امروز وارد شده عمدتاً ناشی از عدم رعایت حریم رودخانه‌ها بوده که امیدواریم از این پس شاهد این موضوعات نباشیم.

راهکار مقابله با وقوع سیلاب خسارت‌بار

مرور وضعیت منابع طبیعی و محیط زیست در استان گیلان و به‌طور کلی وضعیت تخریب طبیعت در شمال ایران، سیمای بهتری از علل بروز مشکل و البته راهکار پیشگیری از حادثه به دست می‌دهد. بررسی و تحلیل محتوای خبر‌های مرتبط با منابع طبیعی و محیط زیست در استان گیلان و منطقه آستارا نشان می‌دهد؛ حجم تخریب و زمین‌خواری و تصرف اراضی جنگلی و مرتعی اینقدر بالاست که شاید بتوان این وضعیت را به نوعی به بی‌دولتی تشبیه کرد. اینکه هیچ نهاد نظارتی پیش از تصرف و تخریب وجود ندارد تا مانع این حجم از خسارت‌ها شود و بعد از اینکه تخریب و تصرف اتفاق می‌افتد پرونده‌ای به جریان می‌افتد و نهاد‌ها پیگیر می‌شوند، اما آب رفته به جوی برنمی‌گردد و هربار با یک تنش آب‌وهوایی و اقلیمی و وقوع سیلاب و دیگر حوادث غیرمترقبه حجم چند صدبرابر خسارت بر توده‌های مردم آوار می‌شود. تصرفات خانوادگی و البته دولتی اراضی ملی و جنگل‌های شمال اینقدر زیاد است که شاید بتوان یکی از شلوغ‌ترین مراکز قضایی ایران را به این فاجعه اختصاص داد. در کنار تصرفات برای تغییر کاربری اراضی و در نتیجه تخریب و فرسودگی خاک باید به قطع درختان جنگل هم اشاره کرد. عاملی که در نهایت موجب فرسایش خاک و تشدید اثر سیلاب در آینده خواهد شد. از جمله خبر‌های قابل بررسی در سواحل شمالی کشور، کشف و تخریب کوره‌های غیرمجاز زغال در ارتفاعات است.

تعرض به حریم رودخانه‌ها

از جمله مهم‌ترین اتفاقات در حوزه منابع طبیعی و محیط زیست در گیلان تعرض به حریم رودخانه‌هاست. اتفاقی که از قضا در سیل اخیر به شدت موثر بوده و در سیل‌های گذشته نیز نقش تعیین‌کننده داشته است. تجاوز به حریم رودخانه‌ها در استان گیلان به صورت غیرقانونی انجام می‌شود. شدت این فاجعه چنان است که مقامات دولتی در سفر هیات دولت به استان گیلان پیشنهاد‌هایی برای رفع این مشکل ارائه و تصویب کرده‌اند. بررسی‌های نهاد‌های متولی نشان می‌دهد؛ در استان گیلان به دلیل بالا بودن تراکم رودخانه‌ها، محدودیت زمین و تراکم بالای جمعیت، میل به تجاوز به حریم رودخانه‌ها زیاد است. کوتاه بودن فاصله دریا تا ارتفاعات و شیب تند رودخانه‌ها در زمان بارندگی‌های شدید موجب بروز سیل در استان می‌شود. برداشت مصالح شن و ماسه از رودخانه‌ها که به صورت غیرقانونی انجام می‌شود از عوامل بروز سیل است. با وجود اینکه دستگاه‌های متولی مانند دفتر فنی استانداری، محیط زیست، منابع طبیعی و جهاد کشاورزی باید از برداشت بی‌رویه شن و ماسه از رودخانه‌های استان جلوگیری کنند، اما روند برداشت شن و ماسه روزبه‌روز در حال توسعه است. وقوع سیل در آستارا به نظر می‌رسد در کنار تخریب بالادست از یک طرف و بارش ناگهانی حجم زیادی از باران، با تخریب بستر رودخانه‌ها تشدید شده است. از طرفی به‌رغم احداث سد‌های متعدد در سراسر کشور و حتی مناطق خشک ایران، سد قابل توجهی در آستارا وجود ندارد که بتواند حجم وسیعی از آب جاری در رگبار‌های سیلابی را مهار کند. این تناقض نشان می‌دهد که بیش از آنکه سازندگان سد در ایران در فکر مدیریت آب‌های جاری و کنترل سیلاب‌ها باشند، اهداف دیگری در سر می‌پرورانند که به انتفاع آن‌ها در ساخت سازه‌های بزرگ و پولساز مربوط است.

سیل در گیلان سابقه دارد

مهندس تورج سفرکار، کارشناس ارشد منابع طبیعی، در این گزارش به تجربه وقوع سیل در گیلان و آستارا اشاره می‌کند و معتقد است؛ پیش از وقوع سیل نشست‌های ستاد بحران تشکیل شده و آمادگی برای وقوع سیل در دستگاه‌های اجرایی وجود داشته، اما غافلگیری زمانی اتفاق افتاده که حجم بارش بیشتر از پیش‌بینی‌ها رخ داده است. در یک شب بین ۲۷۰ تا ۳۱۰ میلی‌متر بارش رخ داده که از میانگین سالانه سراسر کشور بسیار بیشتر است. باید تاکید کرد که سیل در استان گیلان سابقه دارد و سیل آستارا نه اولین رخداد و نه آخرین آن است. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ چند سیل مشابه آنچه رخ داده و حتی بزرگ‌تر نیز رخ داده است. این سیل البته فراگیرتر بود. اتفاقی که در این سیل بیش از دیگر رخداد‌ها قابل توجه است به ساخت‌وساز‌های بیش از حد در آستارا مربوط است. فاضلاب‌هایی که با افزایش ساخت‌وساز در سطح زمین تشدید شده به جلوگیری از نفوذ آب باران و روان‌آب‌ها منجر شده است. این کار باعث شده زه‌کشی خیلی ضعیف انجام شود. لایروبی رودخانه‌های درون شهر نیز به‌موقع و باکیفیت انجام نمی‌شود. اگر هم انجام شود به تنهایی کافی نیست. چرا که به نظر می‌رسد در آستارا آن تخلیه‌ای که باید از طریق رودخانه صورت می‌گرفته، انجام نشده است.

نکته قابل تامل در تحلیل رخداد سیل ساماندهی مهندسی رودخانه است که البته کار تخصصی است و در تخصص من نیست، اما من به عنوان یک شهروند چیزی که در سطح شهر مشاهده می‌کنم و برداشت خودم را این‌طور بیان می‌کنم که زه‌کشی جوابگوی این حجم از بارندگی که در آستارا اتفاق افتاده نبوده است. این بارش در صد سال گذشته و در یک زمان کوتاه بی‌سابقه بوده است و بخشی از غافلگیری و افزایش خسارت را باید به این مساله مربوط دانست. بارندگی در ساعت ۹ شب آغاز شد و مردم عملاً غافلگیر شدند. صبح که بیدار شدند با حجم آبی مواجه شدند که قابل تصور نبود و مثلاً پارکینگ و زیرزمین‌ها پر از آب بود.

منابع طبیعی یکی از عوامل اصلی کنترل فرسایش است. جنگل و مرتع با گرفتن شدت بارندگی و هدایت آب باران به لایه‌های زیرین زمین باعث ذخیره آب می‌شوند و آن روان‌آب را به نحوی کنترل کرده و کاهش می‌دهند. خاک جنگل اگر دچار آب‌شویی نشده باشد، لایه‌ای متخلخل و نفوذپذیر دارد که می‌تواند آب را در خود جذب کند و شاید بتوان گفت نیمی از آب باران به این شکل مدیریت می‌شود. در جا‌هایی که تخریب منابع طبیعی صورت گرفته وضعیت باید وخیم‌تر باشد. واقعیت این است که تخریب منابع طبیعی همیشه رخ می‌دهد و روند مستمری دارد. دخالت‌های انسانی و عوامل طبیعی مثل بارندگی زیاد که باعث رانش و فرسایش خاک می‌شوند در تخریب طبیعت و در نتیجه شدت وقوع سیل موثر هستند.

تغییر حریم کمی و کیفی سیلاب

از سوی دیگر وقتی حریم کمی و کیفی رودخانه‌ها دچار تغییر می‌شود و عملاً رودخانه‌ها کوچک‌تر می‌شوند و بستر آن‌ها دچار تغییر کاربری می‌شود، سیلاب با خسارت بیشتری خود را نشان می‌دهد و این دست دخالت‌ها نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی برای کنترل را بیشتر می‌کند. برای بهبود مدیریت سیلاب، ساخت‌وساز‌ها باید کنترل شود و مهندسی رودخانه باید اتفاق بیفتد. از سویی باید کار آبخیزداری با شدت و کیفیت بیشتری انجام شود تا جلوی حرکت مداوم و شدت حرکت آب گرفته شود. سد‌های کوچک در سطح عملیات آبخیزداری باید احداث شود تا با جمیع این اتفاقات سرعت آب گرفته شود و آب درون زمین نفوذ داده شود. با کاهش شدت آب حجم روان‌آب خسارت کمتری وارد می‌کند و از طرفی این ظرفیت آبی به بهترین نحو درون زمین نفوذ داده می‌شود و سطح آب‌های زیرزمینی افزایش پیدا می‌کند. در نهایت آب زلال و با گل‌و‌لای کمتری وارد رودخانه‌ها می‌شود و با زنده شدن رودخانه‌ها محیط زیست سالم‌تری را شاهد هستیم و همه این عوامل در سلامت زیست انسانی موثر است. اگر مهندسی رودخانه به درستی انجام شود، جلوی سیلاب گرفته می‌شود و به نوعی ترمزی جلوی سیلاب محسوب می‌شود. اگر مسیر رودخانه‌ها درست باشد و دچار تغییر و تخریب نشده باشد، اگر جنگل و مرتع و خاک تخریب و فرسوده نشده باشد آب باران به‌طور طبیعی و بعد با برنامه‌ریزی قابل مدیریت است و می‌توان جلوی خسارت بیشتر را گرفت. در واقعیت عملیات آبخیزداری برای نفوذ آب به لایه‌های زیرین زمین و ذخیره آب است. «زمان تجمع» اصطلاحی است که در آبخیزداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. آب سیلاب در حوضه آبخیز، در آبراهه‌های مختلف وارد مسیر اصلی می‌شود و این زمان تجمع در واقع برای خریدن وقت است. این کار باعث افزایش قدرت مانور انسان بر شدت سیلابی است که جاری می‌شود. هر‌چه زمان بیشتری در اختیار داشته باشیم، قدرت مانور بیشتری برای مدیریت آب داریم و آبخیزداری در واقع علاوه بر ذخیره آب و کمک به جذب در زیر زمین، سرعت آب سیل را می‌گیرد و اجازه مدیریت بیشتر به ما می‌دهد. تخریب منابع طبیعی چیزی نیست که به دست یک نهاد یا فرد انجام شود بلکه مجموعه‌ای از عوامل از جمله نهاد‌ها و افراد در تخریب منابع طبیعی دخیل هستند. با اجرای درست قوانین و نکات فنی در مدیریت منابع طبیعی می‌توان سرعت تخریب در سیلاب را کنترل کرد.

اثر تغییر اقلیم بر سیلاب

اثر تغییر اقلیم بر وقوع سیلاب‌ها کاملاً در تشدید و استمرار سیلاب‌های اخیر مشهود است. اگرچه پیشینه وقوع سیلاب همیشه وجود داشته است. سیل اخیر هم به واسطه چنین نگاه‌هایی با مطالعه نقشه‌های هواشناسی پیش‌بینی شده بود و حتی ستاد بحران استان گیلان و فرمانداری و شهرداری آستارا جلساتی برای مدیریت بهتر سیل تشکیل داده بودند، اما حجم آبی که در لحظه فرو ریخته سبب شده همه برنامه‌ریزی‌ها بی‌نتیجه باشد. هشدار‌های زرد و نارنجی سازمان هواشناسی به دستگاه‌ها اعلام شده بود و به نوعی ذهنیت وقوع سیل وجود داشت، اما به دلایلی که توضیح داده شد، غافلگیری ایجاد شد. سیل چیزی نیست که بتوان به صورت اورژانسی در مقابل آن ایستاد. بلایای طبیعی عمدتاً چنین هستند. ولی در سیلاب می‌توان با برنامه‌ریزی و کار زمینه‌ای و ایجاد زیرساخت، اثر تخریبی آن را کاهش داد. این کار هم درون شهر‌ها قابل بررسی و اجراست و هم در مسیر رودخانه‌ها و هم در مناطق بالادست و جنگل‌ها و مراتع و منابع طبیعی و محیط زیست قابل برنامه‌ریزی و اقدام است. خسارتی که در سیل اخیر به وجود آمده طوری است که در نگاه اول تصور نمی‌کنید این آب باران بوده که چنین خسارتی ایجاد کرده است. اما واقعیت این است که وقتی بالادست تخریب می‌شود، سیلی که از کوهستان سرازیر می‌شود و در طول مسیر رودخانه‌ها و دره‌ها و مناطق مختلف را طی می‌کند، طوری به روستا‌ها و اموال مردم خسارت زده که باورکردنی نیست. مجموعه عوامل در مدیریت و البته وقوع سیل خسارت‌بار تاثیر دارد. مدیریت جنگل و مرتع، پوشش گیاهی، مهندسی رودخانه و تمهیداتی که در صلاحیت نهاد‌هایی مثل آب منطقه‌ای و سازمان فاضلاب شهری و شهرداری‌ها و... است در کنار هم می‌تواند خسارت سیلاب را کنترل کند. اما واقعیت این است که وقتی به عنوان یک شهروند نگاه می‌کنیم می‌بینیم زیرساخت کافی برای مقابله با چنین سیلی و کاهش خسارات آن در شهر‌هایی مثل آستارا وجود ندارد.

در هیچ کشوری نمی‌توانید زیرساخت‌هایی را مشاهده کنید که برای ظرفیتی صدساله طراحی شده باشند. معمولاً سازه‌ها و زیرساخت‌ها برای ۲۰ تا ۲۵ سال برنامه‌ریزی می‌شوند و در نهایت این سازه‌ها بازسازی می‌شوند؛ بنابراین سیاستگذاری توسعه خود را بر اساس واقعیت‌های طبیعی استوار می‌کند و اکنون با بحث تغییر اقلیم و افزایش تنش‌های آب‌وهوایی نیاز است زیرساخت‌ها متناسب با واقعیت‌های اقلیمی کشور در شهر‌های مختلف از جمله در شهر‌های استان گیلان طراحی و اجرا شود؛ بنابراین سد‌ها و آب‌بند‌هایی که در مسیر رودخانه‌ها ساخته می‌شوند می‌توانند در کنترل سیلاب‌ها موفق عمل کنند، اما اگر سیاستگذاری برای صد سال باشد مطمئناً در شرایط بحرانی و حوادث ناگهانی مثل وقوع سیلاب‌ها ممکن است ناموفق عمل کند و آن کارکرد واقعی را نداشته باشد. البته در آستارا سدی برای کنترل سیلاب وجود ندارد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت حکایت گیلان، تاریخ انتشار: ۱۶ مهر ۱۴۰۲، کدخبر: ۱۶۵۸۲، hekayatgilan.ir