شعارسال: موزه آستان مقدس حضرت معصومه(س) یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های کشور به شمار می‌آید. این موزه در آبان‌ماه سال 1314 شمسی افتتاح شد و هم اکنون بیش از 80 سال از تأسیس آن می‌‌گذرد. این موزه به عنوان اولین و قدیمی‌ترین موزه عمومی وقفی در کشور از اهمیت خاصی برخوردار است .

در این موزه چندین هزار قلم اثر تاریخی نگهداری می‌شود. آثار موزه مشتمل بر بیش از 20 بخش است که از آن جمله می‌توان به بخش قرآن‌های خطی، بخش فلزکاری، مسکوکات، حجاری، نقاشی، سفالینه، بخش پارچه‌های دستباف، قالی‌های دستباف، بخش کاشی‌های متنوع مربوط به دوره‌های مختلف اسلامی و... اشاره کرد.

در میان مجموعه آثاری که در این مکان نگهداری می‌‌شود، بخش گنجینه قرآن‌های نفیس خطی، بسیار حائز اهمیت است. از میان دو هزار اثر قرآنی موجود در موزه، حدود 200 جلد از آنها قرآن کامل است که هر یک از حیث نفاست، قدمت و شیوه‌های متنوع کتاب‌آرایی از ویژگی‌های خاص برخوردار هستند.

بهزاد یوسف‌زاده، کارشناس موزه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) درباره نسخ خطی قرآنی موجود در این موزه اظهار کر: قرآن‌های موجود در این موزه از نظر ابعاد نیز قابل توجه هستند. کوچکترین قرآنی که در این موزه نگهداری می‌شود، دارای قطع جانمازی است. سایر قرآن‌ها دارای قطع رقعی، وزیری، رحلی کوچک، رحلی بزرگ و یک نمونه خاص نیز دارای قطع ویژه سلطانی است .

وی در ادامه ضمن معرفی بزرگترین قرآن موزه، افزود: بزرگترین قرآن موزه به وزن 120 کیلوگرم و به ابعاد 120 در 72 سانتی‌متر است که به دوره قاجار مربوط می‌شود و به خط نسخ نوشته شده است. این قرآن دارای ترجمه فارسی بوده و با توجه به ابعاد، وزن و دوره تاریخی که در آن کتابت شده است، در ایران بی‌نظیر است و با این خصوصیات به ویژه با توجه به زمان کتابت و قدمت آن مشابهی در کشور ندارد.

یوسف‌زاده یادآور شد: کوچکترین قرآنی که در موزه نگهداری می‌شود نیز به دوره قاجار تعلق دارد که ابعاد آن برابر 9 در 5.5 سانتی‌متر است که به خط نسخ نوشته شده که اخیراً به این موزه اهدا شده است.

این کارشناس در ادامه معرفی گنجینه قرآن‌های خطی این موزه عنوان کرد: نکته دیگر درباره مصاحف موجود در این مرکز، جنس اوراق قرآن‌هاست که بسیار متنوع است. جنس اوراق این قرآن‌ها از قبیل پوست دباغی شده، انواع کاغذ دست‌ساز، پارچه و... است. قدیمی‌ترین قرآن موجود در موزه به دوره خلفای عباسی باز می‌گردد که بر روی کاغذ و در سال 198هجری قمری کتابت شده و نام مامون خلیفه عباسی در ابتدای آن مشاهده می‌شود .

یوسف‌زاده همچنین به دیگر نمونه‌ قرآن‌های موجود در این موزه اشاره کرد و گفت: برخی از قرآن‌ها به قرن سوم، چهارم و پنجم تعلق دارند. از دیگر دوره‌ها می‌توان از قرآن‌های دوره سلجوقی، ایلخانی ، تیموری، صفوی و قاجاری و دوره معاصر نام برد. در این موزه 9 جلد قرآن کوفی نگهداری می‌شود که برخی از آنها روی پوست نوشته شده‌اند و به سده‌های آغازین اسلام تعلق دارند.

وی با اشاره به دیگر آثاری که در این موزه نگهداری می‌شود، گفت: یکی از این آثار، تابلوهای برنجی است که همه قرآن از ابتدا تا انتها با استفاده از قلم‌های مخصوص بر روی آن کنده‌کاری شده است. این تابلوها سه عدد بوده و هر تابلو دارای قطعات مربع شکل برنجی کوچک است که آیات قرآن با استفاده از ابزارهای خاص روی این فلز حک شده. این تابلو متعلق به دوره معاصر بوده و در سال‌های اخیر به موزه اهدا شده است.

یوسف‌زاده از طومارهایی که در این موزه نگهداری می‌شود یاد کرد و ادامه داد: در موزه تعداد قابل توجهی مکتوبات طوماری وجود دارد که از جنس کاغذ و پارچه هستند. معمولاً آنچه بر روی این طومارها نوشته می‌شود، شامل ادعیه، زیارت‌نامه‌ها و برخی سوره‌ها و آیات قرآن کریم است. برخی از این طومارها دارای تزئینات و تذهیب نیز هستند و جدول‌کشی زرین دارند و بین سطرهای آنها تزئینات است .

کارشناس موزه آستانه حضرت معصومه(س) توضیح داد: گاه طول این طومارها دو تا سه متر بوده، ولی عرض آنها ۱۰ تا ۱۲ سانتی‌متر بیشتر نیست؛ چون به شکل لوله‌ای باز و بسته می‌شوند، حجم آنها بسیار کوچک و به راحتی قابل حمل و نقل و استفاده است. از آنجا که حجم این آثار کوچک است، به شکل لول استفاده می‌شود که به عنوان ادعیه طوماری یا مکتوبات طوماری معروف هستند. این قرآن‌ها به صورت عام مورد استفاده قرار می‌گرفتند و گاه ابعاد آنها به دو تا سه متر می‌رسد و برای اینکه طولانی نشوند، آنها را لوله می‌کردند که به راحتی بتوان آنها را جمع کرد که فضای زیادی را اشغال نکند.

یوسف‌زاده با اشاره به زیارت عاشورا، زیارت حضرت فاطمه معصومه(س) و خطبه فدکیه به عنوان ادعیه نوشته شده بر روی این طومارها گفت: آلبوم‌هایی از نمونه‌های مرقع (مجموعه‌ای متصل به هم از قطعات مختلف هنری شامل انواع آثار خوشنویسی و نقاشی) که قطعات مختلف را کنار هم قرار می‌دادند و به شکل کتابت نبوده و از وسط باز و بسته می‌شد، نیز در این موزه نگهداری می‌شود. این مرقع‌ها به صورت آکاردئونی بوده و اگر باز شوند به حدود یک تا دو متر می‌رسد.

وی همچنین به اثری که با ناخن طراحی و خوشنویسی شده بود اشاره و عنوان کرد: این کار مربوط به قائانی شیرازی است که اشعاری در مدح حضرت فاطمه معصومه(س) را شامل می‌شود که خط نستعلیق را با استفاده از ناخن و فشاری که روی کاغذ وارد و برجستگی ایجاد کرده نوشته‌اند. این کار از نظر فنی که در آن به کار رفته است حائز اهمیت است و از هیچ قلمی در این کار استفاده نشده است. این مرقع دارای 81 قطعه است.

یوسف‌زاده از نمونه‌هایی از قرآن‌های کوفی یاد کرد و گفت: برخی از 9 نمونه این قرآن‌ها بر روی پوست و برخی دیگر روی کاغذ نوشته شده است. با توجه به اینکه کاغذ برخی از آنها دچار آسیب‌دیدگی شده بود، کاغذ به آن اضافه شد و در همین موزه مورد مرمت قرار گرفت تا از آسیب‌دیدگی بیشتر پیشگیری به عمل آید. مرمت جلدهای نسخ خطی نیز در کارگاه هنری این موزه صورت می‌گیرد. این قرآن مربوط به قرن پنجم است که در سال‌های دهه 80 بازسازی شده است.

کارشناس این موزه در ادامه توضیحات خود به مجموعه هفت جلدی قرآن کریم اشاره و اظهار کرد: این قرآن در هفت جلد و به خط نسخ نوشته شده است که صفحات آغازین آن دارای تذهیب و ترصیع است که تزئینات سراسری دارد و واقف آن فتحعلی‌شاه قاجار است. این قرآن از منظر کتاب‌آرایی و نوع خط ارزشمند به شمار می‌آید.

یوسف‌زاده به قرآن دیگری متعلق به دوره صفوی اشاره کرد و گفت: حواشی این قرآن که به خط نسخ و محقق نوشته شده، دارای تزئینات و شمسه‌های مذهّب در اطراف آن است. این مصحف دارای جدول‌کشی به رنگ‌های طلایی و لاجوردی است که توسط مادر شاه صفی در دوره صفوی و قرن یازدهم هجری قمری وقف شده است.

وی با بیان اینکه نخستین جلد این قرآن به نمایش درآمده است، ادامه داد: نمونه هفت جلدی دیگری در موزه است که از جمله قرآن‌های متعلق به دوره قاجار بوده و فیض‌الله لاهوری آن را کتابت کرده است. واقف این قرآن، ناصرالدین شاه قاجار است و از نظر نوع خط، تزئینات، جدول‌کشی و ساخت جلد دارای اهمیت است.

یوسف‌زاده از قرآن ارزشمند دیگری که کتاب‌آرایی آن نیز در دوره صفوی صورت گرفته است یاد کرد و افزود: این قرآن به صورت یک خط در میان با طلا نوشته شده است. به طوری که یک خط با مرکب مشکی و یک خط با طلا کتابت شده است. از تزئینات زیبای مکتب شیراز نیز در این مصحف استفاده شده است. همچنین تمامی اوراق آن زرافشان سازی شده است به این صورت که کاغذ خیس شده و با ذرات طلا به صورت لعاب تزئین شده است که جنبه تزئینی خاصی به کاغذ داده است.

وی، کاتب این قرآن را محمد خلیلی تبریزی معرفی کرد و ادامه داد: این قرآن متعلق به دوره صفوی است و از آثار شاخص آن دوره به شمار می‌آید. در ابتدای این قرآن و ذیل وقف‌نامه، دست‌خط مرحوم آیت‌الله علامه مجلسی مشاهده می‌شود. مادر شاه سلیمان صفوی این قرآن را به موزه اهدا کرده است.

کارشناس موزه آستانه حضرت معصومه(س) همچنین به نمونه دیگری از قرآن متعلق به دوره صفوی اشاره کرد و گفت: این قرآن از برخی وجوه، دارای آسیب‌دیدگی بود که کاغذهای حاشیه آن در دوره قاجار اصلاح شد. این قرآن به خط محقق نوشته شده است و با استفاده از رنگ‌های مختلف، زمینه سطربندی را رنگی کرده‌اند. همچنین از نظر نوع تذهیب، جلد و... دارای هنر زیبایی است که جلد سوخته معرق برای آن استفاده شده و نوع فاخر و ارزشمند قرآن‌های موزه از لحاظ نوع خط و تزئینات است.

وی به قرآن کم‌نظیر دیگری که به قرن ششم قمری اختصاص دارد اشاره کرد و گفت: این قرآن همزمان با دوره سلجوقی کتابت شده است که از معدود قرآن‌های دارای تزئینات است. همه صفحات آن حالت پرکار مذّهب دارد که طلای بسیار زیادی در آن استفاده شده است.

یوسف‌زاده اشاره کرد: این قرآن به خط محقق و نسخ کتابت شده و ترجمه فارسی دارد. نکته‌ای که درباره قرآن‌های موزه باید مطرح شود آن است که بخش قابل توجهی از قرآن‌های این مرکز دارای ترجمه فارسی است و برخی از قدیمی‌ترین نمونه‌های آن که مربوط به قرن پنجم و ششم است در این مرکز نگهداری می‌شود. سیر قرآن‌های این موزه تا دوره معاصر را شامل می‌شود.

وی افزود: همچنین سیر تحول زبان فارسی به کار رفته در ترجمه‌های قرآن در این مصاحف به خوبی قابل مشاهده است که در دوره سلجوقی طی قرن ششم به شکل فارسی استفاده می‌شد و در دوره‌های ایلخانی، تیموری، صفوی و... تغییراتی به همراه داشت.

یوسف‌زاده اظهار کرد: نمونه دیگری از قرآن کوفی را می‌توان در این موزه مشاهده کرد که روی پوست نوشته شده و متعلق به قرن سوم هجری قمری است. قطع آن بیاضی بوده و به امام حسن عسکری(ع) منسوب است. خط آن کوفی به شمار می‌آید.

همچنین این کارشناس درباره سنگ‌ مقابری که در موزه نگهداری می‌شود نیز چنین توضیح داد: در داخل حرم، تعداد قابل توجهی از مقابر سلاطین صفوی و قاجاری وجود دارد که چهار نفر از سلاطین صفوی و چند نفر از پادشاهان قاجاری را شامل می‌شود که محمدعلی‌ شاه، فتحعلی‌شاه و... از آن جمله هستند. این سنگ‌ها از نظر هنر حجاری حائز اهمیت هستند و به همین منظور به موزه منتقل شده‌اند. یکی از این سنگ‌ها متعلق به مادر ناصرالدین شاه قاجار است که کتیبه نستعلیق آن توسط میرزا غلامرضا از خوشنویسان بزرگ عصر قاجار نوشته شده است.

یوسف‌زاده به سنگ قبر فتحعلی‌شاه قاجار اشاره کرد و گفت: سنگ قبر وی کیفیت بسیار والایی دارد و تصویر برجسته فتحعلی شاه روی آن نقش بسته است که فرشتگان در بالای سر و کنار او حجاری شده‌اند. همچنین کتیبه‌هایی به خط نستعلیق در چهار طرف سنگ قابل مشاهده است. تنها مقبره‌ای که از شاهان صفوی به جا مانده، مربوط به شاه عباس دوم است. این مقبره فرش‌های بسیار نفیسی داشته که 13 قطعه از آنها در این موزه نگهداری می‌شود. این فرش‌ها بسیار ارزشمند هستند. اهمیت آنها در وهله نخست به نوع بافت و ظرافت آن که از جنس ابریشم است مربوط می‌شود. ضخامت این فرش‌ها برابر 2 میلی‌متر و شبیه به پارچه مخمل است.

یوسف‌زاده توضیح داد: این مقبره دو میان‌فرش داشت که به شکل دو نیم‌دایره بودند که یکی 12 ضلعی کامل بود که بعدها این دو تکه به هم بافته شده‌اند که حدود 50 متر مربع مساحت دارد. این فرش‌ها به عنوان یکی از عجایب هفت‌گانه دنیا مطرح هستند که در سال 1931 میلادی در نمایشگاه هنری ایران در لندن به نمایش درآمدند و شاهکار بشری محسوب می‌شوند.

به گفته این کارشناس، یکی از بخش‌های مهم آثار موزه را کاشی‌های مختلف تشکیل می‌دهد. انواع و اقسام کاشی‌ها از جمله کاشی‌های ستاره‌ای، کاشی‌های صلیبی، خشت کاشی، کاشی مزار که شامل شش قطعه بوده و متعلق به روی قبر بقعه‌ علی ابن جعفر(ع) در یکی از امامزاده‌های قم که از نوادگان امام صادق(ع) است، قدیمی‌ترین کاشی است که در موزه وجود دارد. این کاشی متعلق به دوره هشتم یعنی دوره ایلخانی است.

یوسف‌زاده اظهار کرد: قدیمی‌ترین کاشی که تاریخ آن مشخص است، متعلق به سال 602 قمری بوده و به عنوان قدیمی‌ترین کاشی زرین در کشور مطرح است؛ البته این کاشی‌ها بخشی از کاشی‌هایی است که روی مرقد حضرت معصومه(س) استفاده می‌شد و بعدها که تعمیرات انجام شد، یک مجموعه از این کاشی‌ها به موزه منتقل شد.

وی همچنین به یک قسمت از ضریح حضرت معصومه(س) اشاره کرد و گفت: این ضریح پیش از این در حرم جای داشت. همچنین دری در موزه جای دارد که قبل از قرارگیری در موزه، داخل پشت ضریح نقره‌ای فعلی نصب بود. این در متعلق به دوره قاجار است که سراسر روپوش آن از طلا استفاده شده است. برای تزئینات آن از هنر میناکاری استفاده شده و دارای کتیبه نستعلیق است. بعضی از زمینه‌های آن به رنگ فیروزه‌ای بوده و بعضی زمینه‌ها لاجوردی و بعضی‌ دیگر به رنگ سبز یشمی کار شده است. در مجموع یکی از آثار بسیار نفیس در بخش درهای تاریخی محسوب می‌شود.

شعارسال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری ایکنا ، تاریخ انتشار 15 شهریور96، کدخبر: 3639011، www.iqna.ir