شعار سال: کشاورزی همواره در طول تاریخ و از ابتدای خلقت بشر تأمین‌کننده غذای آنان بوده و باعث تحول در زندگی انسان‌ها شده است. کشاورزی می‌تواند در فرآیند توسعه اقتصادی جوامع مختلف نیز نقش بی‎‌نظیری داشته باشد، به‌همین دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و تنوع آب و هوایی ایران برای کاشت محصولات مختلف بخش کشاورزی، وجود نیروی کار مناسب در روستاها و مراکز تولید عاملی برای کشت محصولات مختلف و در فصول مختلف سال شده است. بررسی روند تاریخی توسعه اقتصادی کشورها نشان می‎دهد که عمده کشورهای توسعه‌یافته دنیای امروز، کشاورزی را به‌عنوان بخش زیربنایی توسعه اقتصادی خود انتخاب کرده و با استفاده از ظرفیت‎های فراوان این بخش توانسته‎اند علاوه‌بر تأمین نهاده‎های مناسب برای رشد سایر بخش‌ها، به توسعه سایر بخش‎ها نیز دست یابند. کشاورزی در روند رشد و توسعه اقتصادی بخش‌های مختلف کشورها نقش‎های متعددی برعهده دارد که ازجمله مهم‎ترین آن‎ها می‎توان تأمین مواد خام و اولیه مورد نیاز صنایع بالادستی، تأمین نهاده‎هایی مانند نیروی کار، مصرف تولیدات سایر بخش‌های صنعتی ازقبیل کودها و سموم شیمیایی و ماشین‌آلات کشاورزی، ارزآوری برای کشور و تأمین مالی سایر بخش‎های زیربنایی را یاد کرد.

علاوه‌بر نقش‎های ذکر شده، سلامت و امنیت غذایی یک کشور مستقیماً به تولیدات بخش کشاورزی وابسته است و هرگونه اختلالی در روند تولید این بخش می‎تواند به‌طور مستقیم امنیت غذایی و حتی سیاسی آن کشور را تهدید کند. تأثیر بخش کشاورزی در اقتصاد کشور به قدری اهمیت دارد که سالانه هزینه زیادی بابت واردات برخی از محصولات، بذر محصولات و نهاده‌های مربوطه صرف می‌شود؛ درحالی‌که اگر این محصولات در داخل تولید شوند نه‌تنها در بهبود اقتصاد کشور نقش دارند، بلکه می‌توانند به‌عنوان صادر‌کننده نیز ارزآوری مناسبی را برای کشور داشته باشند. با وجود تأثیری که کشاورزی در امنیت غذایی و حیات کشور دارد نتوانسته جایگاه خود را در بازارهای جهانی به‌صورت ثابت کسب کند و در داخل نیز کشاورزان با توجه به مشکلات مختلف و هزینه‌های سربار و بهره‌وری پایین روزبه‌روز میل خود را به ادامه کار از دست داده و اراضی خود را تغییر کاربری می‌دهند. برای بررسی وضعیت موجود و دلایل آن با چند تن از کارشناسان این بخش گفت‌وگو کردیم.

بخشی از محصولات فقط با نگرش تأمین نیاز داخل تولید می‌شود

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان البرز با بیان این‌که بخشی از تولیدات کشاورزی فقط با نگرش تأمین نیاز داخل صورت می‌گیرد، گفت: تولید این محصولات رویکرد صادرات‌محور ندارد. سیدمجید موسوی درباره وضعیت تولیدات کشاورزی افزود: اقلام کشاورزی اعم از محصولات زراعی، باغی، دامی و فرآورده‌های آن از گذشته تاکنون با نوسانات زیاد جزو اقلام صادراتی کشور محسوب می‌شوند که از مهم‌ترین این اقلام محصولات زراعی شامل سبزی، صیفی و محصولات جالیزی و برخی گیاهان دارویی و زعفران است. وی همچنین با اشاره به تولید محصولات باغی در داخل کشور شامل پسته، خرما، سیب، انار، کشمش و محصولات دامی شامل روده و سالامبور و در مواقعی مرغ و تخم‌مرغ و دام سبک اظهار داشت: باید شرایطی را فراهم کرد که جایگاه کشورمان در صادرات محصولات کشاورزی نسبت به گذشته بهتر شود. وی به مشکلات پیش‌روی صادرات اشاره کرد و گفت: یکی از الزامات صادرات محصولات کشاورزی توجه به کیفیت و استانداردهای بین‌المللی، بازاریابی، برند‌سازی و تأمین مستمر سفارشات است. موسوی بیان داشت: از طرفی تولیدکننده خوب به‌طور حتم صادر‌کننده خوب محسوب نمی‌شود و نیاز داریم که شرکت‌های صادراتی که به دانش روز مجهز باشند در این زمینه فعالیت کنند. وی گفت: محصولات کشاورزی با توجه به ماهیت فساد‌پذیری جهت صادرات نیازمند کیفیت و بسته‌بندی مناسب، شبکه حمل و نقل سریع، ارزان و مطمئن است؛ لذا ضروری است شرایطی فراهم شود که بتوان با اعطای مشوق‌های لازم از این بخش مهم و استراتژیک حمایت کرد. رئیس جهاد کشاورزی البرز درباره مشکلات موجود در فرآوری محصولات کشاورزی، عنوان کرد: فرآوری محصولات کشاورزی، مهم‌ترین راهکار جهت کاهش ضایعات محصولات، افزایش ارزش افزوده و صادرات مطمئن است. وی ادامه داد: قدم‌های خوبی برای افزایش فرآوری و جلوگیری از خام‌فروشی محصولات برداشته شده که تکمیل زنجیره تولید و زنجیره ارزش در سایه افزایش باکیفیت فرآوری محصولات کشاورزی است. موسوی گفت: به همین منظور بایستی در ابتدا سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی افزایش یابد و پس از آن به‌دنبال ایده‌های نو در محصولات باشیم. وی اضافه کرد: همچنین نوسازی صنایع تبدیلی و تکمیلی، بازاریابی، برند‌سازی و استقرار صنایع در قطب‌های تولید کشاورزی و سهولت در صدور مجوزهای مرتبط و حذف عوارض غیرمتعارف از سرمایه‌گذاران از مواردی است که باید بیش‌تر به آن توجه کنیم. وی افزود: در زمینه صادرات قوانین و مقررات باید به‌نفع صادرکنندگان و درجهت تسهیل و تشویق صادرات باشد و موضوع زمینه‌یابی صادرات محصولات کشاورزی باید از اولویت‌های سفرای جمهوری اسلامی در خارج کشور قرار گیرد و مناسبات اقتصادی مناسب شکل گیرد. موسوی بیان داشت: همچنین ناوگان صادراتی کشور نیازمند بروز رسانی و چابک‌سازی است و به‌خصوص در عرصه صادرات هوایی و دریایی باید تجهیز شویم و در کنار این مسائل باید به مقوله بسته‌بندی و داشتن علم بازرگانی نوین و توجه به ایجاد پایانه‌های صادراتی توجه ویژه کرد. رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان البرز درباره مشکلات موجود کشاورزان و دلایل تمایل برخی به تغییر کاربری اراضی کشاورزی اظهار داشت: شکی نیست که فعالیت کشاورزی نسبت به سایر فعالیت‌ها ریسک و زحمت بیش‌تری دارد و درآمد آن نسبت به فعالیت‌های واسطه‌گری و دلالی قابل مقایسه نیست. وی گفت: تغییرات اقلیمی، مشکل آب و شرایط اقتصادی ناپایدار شرایط دشواری را برای کشاورزان به‌وجود آورده است و در کنار این مسائل شاهدیم که در برخی استان‌های مهاجرپذیر در سایه توسعه حریم شهرها، قیمت اراضی کشاورزی جهت تبدیل به پدیده باغ‌ویلا به‌شدت رشد کرده است و این موضوع کشاورز را ترغیب به فروش اراضی و تغییر کاربری می‌کند. موسوی اضافه کرد: همچنین قوانین ارث در کشور موجب کوچک‌تر شدن سطح اراضی و غیراقتصادی شدن تولید در این اراضی می‌شود و تمام این عوامل دست در دست هم داده تا با چالش بزرگ تغییر کاربری اراضی روبه‌رو شویم هر چند که هنوز کشاورزان واقعی رنج کار پر مشقت کشاورزی را به درآمد کم زحمت تغییر کاربری ترجیح داده‌اند.

کوچک بودن اراضی مهم‌ترین دلیل بهره‌وری پایین

رئیس انجمن اقتصاد کشاورزی ایران نیز یکی از مشکلات عمده در کشاورزی کشورمان را که دلیلی بر پایین بودن بهره‌وری است کوچک بودن اراضی کشاورزی عنوان کرد و گفت: مقیاس مزارع باعث شده تا مزارع کشورمان اقتصادی نباشد. حبیب‌الله سلامی افزود: در تحقیقات انجام شده مشخص شده که اگر اندازه مزارع گندم را اقتصادی کنیم 20 درصد امکان کاهش قیمت وجود دارد؛ یعنی اگر یکپارچه‌سازی اراضی صورت بگیرد تمام مکانیزاسیون و کارهای کشاورزی مقرون به‌صرفه است که به‌عنوان مقیاس بهینه زمین از آن یاد می‌شود.

وی با بیان این‌که این تحقیقات بر روی محصولات مختلف انجام شده، اظهار داشت: اگر فقط با بزرگ کردن میزان اراضی 20 درصد کاهش هزینه داشته باشیم به اقتصادی کردن کشاورزی کمک زیادی می‌کند که یکی از نتایج آن پایین آمدن قیمت تمام شده محصول است. وی با اشاره به این‌که در دستگاه اجرا چه مشکلی وجود دارد که چنین اتفاقی نمی‌افتد، گفت: رشد بهره‌وری در سال‌های مختلف چقدر است و در تکالیف قانونی چند درصد از رشد تولید باید در قالب افزایش بهره‌وری باشد و چه میزان آن را محقق کرده‌ایم و دلایل تحقق نیافتن آن چیست؟ سلامی افزود: اگر این قوانین به‌درستی انجام شود به‌شدت تولید کشاورزی را اقتصادی خواهیم کرد و در این میان کشاورز برخلاف آنچه اکنون هست، سود زیادی خواهد برد. وی یکی دیگر از دلایل زیان‌دهی بخش کشاورزی را بازار آشفته محصولات کشاورزی و همچنین واسطه‌گری‌های بی‌حد و حصر در این بخش عنوان کرد و بیان داشت: این بازار آشفته موجب ضایعات بسیار زیادی در این بخش شده است. وی با اشاره به وجود واسطه‌ها و دلالان در بخش کشاورزی و حضور آنان از سر مزرعه تا سفره مردم، گفت: پولی که به‌دست تولید‌کننده می‌رسد درصد بسیار پایینی از پولی است که مصرف‌کننده می‌پردازد که در مواردی عدد به قدری پایین است که برای کشاورز ارزش برداشت به‌ویژه در محصولات باغی وجود ندارد و در مناطق مختلف بعضاً شاهد بوده‌ایم که کشاورز محصولش را برداشت می‌کند؛ ولی با مشاهده این وضعیت از عصبانیت محصول را بر روی زمین باقی می‌گذارد یا در جایی دپو می‌کند و به دور می‌ریزد تا بپوسد. سلامی به نبود مدیریت مناسب در کشت نیز اشاره کرد و افزود: چرا یک‌سال به قدر زیادی سیب‌زمینی داریم و یک‌سال کم داریم یا در محصولات دیگر هم همین‌طور که در اقتصاد معنایش این است که اطلاع‌رسانی به موقع انجام نمی‌شود. وی با بیان این‌که کشاورزان در عرضه محصولاتشان به مردم نقشی ندارند، اضافه کرد: از گذشته میدان‌های میوه و تره‌بار را برای قطع کردن دست دلالان در چرخه عرضه محصولات ایجاد کردند؛ درحالی‌که غرفه‌های این بازارها نیز اجاره داده شد و کشاورز نیز دوباره از میدان به در شد. وی گفت: بسیاری از کشاورزان به‌ویژه خرده‌پایانی که بیش‌ترین فشار بر روی آن‌هاست چنین توانایی را ندارند که حتی محصولات خود را به‌صورت مستقیم عرضه کنند. وی با تأکید بر این‌که آیا دستگاه‌های اجرایی برای این مشکل فکری کرده‌اند، افزود: روزی اتحادیه تعاون روستایی ایجاد کردند برای این‌که به همین افراد خدمت‌رسانی کنند که متأسفانه موفق نبوده‌اند؛ بنابراین زارع با آن مشخصات همچنان تنها مانده است. رئیس انجمن اقتصاد کشاورزی ایران با بیان این‌که که مشکل بازاریابی داریم، مشکل بازاررسانی داریم، مشکل اندازه مزرعه داریم، مسأله بهره‌وری داریم و مسأله پایین بودن سطح سواد در سطح مزارع را نیز داریم، اظهار داشت: اکنون جوانان ما از روستاها بیرون آمده‌اند؛ در حالی‌که که کشاورزی امروز همچون کشاورزی 100 سال پیش نیست و کشاورزی دانش می‌خواهد و نباید توقع داشته باشیم این دانش را یک فرد مسن بتواند به مزرعه خودش منتقل کند. باید یک جوان تحصیل کرده در رشته تخصصی به مزارع برود؛ ولی جوانان به مزارع نمی‌روند زیرا شرایطی که برای زندگی مناسب باشد باید برایش در منطقه ایجاد شود؛ در حالی‌که نتوانسته‌ایم این شرایط را ایجاد کنیم. وی تأکید کرد: این موارد مجموعه مسائل به هم پیچیده‌ای است که اگر حل شود حتماً مشکل کشور درباره محصولات کشاورزی بر طرف می‌شود.

پایین بودن بهره‌وری مهم مشکل در بخش کشاورزی

عضو هیئت علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تهران نیز با بیان این‌که مهم‌ترین مشکل بخش کشاورزی پایین بودن بهره‌وری است، افزود: از نظر علمی بهره‌وری سه‌عامل را تکنولوژی، مقیاس و کارآیی را شامل می‌شود که اگر هر کدام از آن‌ها پایین باشند بهره‌وری پایین می‌آید. وحیده انصاری گفت: بهره‌وری از نظر علمی یعنی میزان تولیدی که از یک مقدار معین نهاده می‌گیریم و هرچه تولید بیش‌تر باشد، نهاده کم‌تر و بهره‌وری بالاتری داریم که نشان از موفقیت است. وی با بیان این‌که برای تقویت این بهره‌وری ما به چه چیزی نیاز داریم، اظهار داشت: برای تقویت بهره‌وری باید استفاده بهینه از تمام نهاده‌ها انجام شود؛ یعنی به‌طور مثال اگر قرار است چهار هزار کیلوگرم از یک هکتار زمین به دست بیاوریم سه هزار کیلوگرم به دست نیاوریم. وی یگی دیگر از عوامل بالا بردن بهره‌وری را نقش تکنولوژی دانست و گفت: زمانی که تکنولوژی در اراضی کشاورزی پیشرفته نباشد، بهره‌وری پایین می‌آید که به استفاده بیش‌تر از نهاده‌ها و پایین آمدن میزان تولید با قیمت تمام شده بالا منجر می‌شود. انصاری افزود: زمانی‌که هزینه بالا می‌رود رقابت‌پذیری پایین می‌آید که نه مردم رغبتی به خرید دارند و نه کشورهای خارجی که باعث ناامیدی کشاورز می‌شود. این عضو هیئت علمی گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تهران با بیان این‌که مقیاس‌های کشاورزی نیز خوب نیست و بسیار کوچک است، تصریح کرد: در تحقیقات انجام شده، به‌طور مثال در زنبورداری مقیاس بهینه این است که حداقل 500 کندو وجود داشته باشد؛ در حالی‌که بسیار کم‌تر از این تعداد است که منجر به پایین آمدن بهره‌وری می‌شود. وی با اشاره به این‌که یکپارچه‌سازی اراضی موجب پایین آمدن هزینه تمام شده می‌شود، گفت: بعضی مواقع زارع به‌جای این‌که یک زمین بزرگ داشته باشد سه قطعه کوچک به‌صورت پراکنده دارد که هزینه‌های کاشت، داشت و برداشت را تا حد زیادی افزایش می‌دهد.

کشاورزی بستر زندگی و حیات است

رئیس موسسه تحقیقاتی تهیه، تولید و اصلاح نهال و بذر کشور نیز گفت: ایران در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و میزان تولید محصولات در کشور ما با میزان تولید در کشوری که بارندگی زیادی دارد برابری نمی‌کند. گودرز نجفیان بذر را به‌عنوان یکی از نهاده‌های بسیار مهم در فرآیند تولید عنوان کرد و افزود: بذر به‌عنوان یک تکنولوژی است و یکی از دروازه‌های مقابله با خشکی، شوری آب و خاک و مشکلاتی که در اقلیم نهفته است، مثل بیماری‌ها و آفات بذر است؛ یعنی از طریق بذرهای اصلاح شده و استفاده از پتانسیل دانش ژنتیک و اصلاح نباتات برای مقابله با این چالش‌ها می‌توان وارد شد. وی اظهار داشت: در موسسه در قالب تولید ارقام اصلاح شده و فعالیت‌های به‌نژادی به‌رفع چالش‌های تولید کمک می‌کنیم و سعی می‌کنیم بذرهایی اصلاح کنیم و به کشاورزان بدهیم تا در شرایط سخت و مشکلاتی که هست در تنگناهای اقلیمی و آبی بتوانند امنیت غذایی کشور را تضمین کنند و تولید کافی و پایدار داشته باشند. وی گفت: به‌طور مثال ارقام گندمی را اصلاح کردیم و به کشاورزان دادیم که با یک یا دو آب کم‌تر می‌توانند محصولی معقول، منطقی و خوبی تا 5-6 تن در هکتار برای کشاورز تضمین کرده و برداشت کنند؛ یعنی استفاده از پتانسیل ژنتیک و نهاده بذر برای مقابله با اقلیم و کم‌آبی و قدم زدن و حرکت در جهت امنیت غذایی کشور را داریم. نجفیان افزود: بنابراین اگر در اشل کلان و در دنیا هم نگاه کنیم تجارت جهانی بذر در حدود 50 میلیارد دلار در سال است که شرکت‌های بسیار بزرگی در دنیا این فعالیت را داشته و سهم عمده‌ای از این تجارت را دارند؛ به‌طوری‌که تجارت بذر یکی از تجارت‌های سودآور و مهم در دنیاست.

این محقق بیان داشت: گوناگونی و تناوبی که خداوند به‌صورت خیره‌کننده در ذات محصولات مختلف گذاشته می‌تواند به بشر کمک کند تا از این پتانسیل استفاده کند، برای این‌که بتواند مشکلاتش را حل کند و در شرایط متفاوت آب و هوایی در جایی که آفات و بیماری‌های مختلف است با تولید ارقام اصلاح شده زودرس، متحمل به کم‌آبی، شوری و مقاوم به بیماری‌ها و آفات بتواند کشاورزی را نگهدارد. وی با اشاره به این‌که بذر یکی از نهاده‌های مهم و مطرح حتی در اقتصاد کشاورزی کشور است، گفت: کشاورزی هم خودش در اقتصاد کلان کشور به‌ویژه برای کشور ما نقش اساسی دارد و در دنیا هم همین طور است؛ زیرا کشاورزی بستر زندگی و حیات است و اگر کشاورزی چراغش خاموش شود زندگی معنا نخواهد داشت. رئیس موسسه تحقیقاتی اصلاح، تهیه و تولید نهال و بذر کشور ادامه داد: بنابراین تولیدات کشاورزی هم باعث اشتغال شده و هم نقش اساسی در تأمین امنیت غذایی کشور که قطعاً به‌عهده بخش کشاورزی است، دارد و به همان نسبت هم نقش اساسی در اقتصاد کشور دارد. وی افزود: همان‌طور که دولتمردان اعلام کرده‌اند در سال‌های اخیر بخش کشاورزی یکی از بخش‌هایی بوده که رشد مثبت داشته است؛ یعنی در راستای کاهش تراز منفی مالی کشور با وجود این‌که با بحران‌های کم‌آبی و تنگناهای اقلیمی مواجه بوده‌ایم، قدم‌های اساسی برداشته شده است. نجفیان با بیان این‌که وزارت جهاد کشاورزی طرح‌های خوبی برای خوداتکایی در بخش کشاورزی دارد، اظهار داشت: هفت‌ تا هشت طرح خوداتکایی فقط در محصولات زراعی داریم و در بحث انرژی، پروتئین گوشت، مرغ، شیر، تخم‌مرغ و... برنامه‌های خوبی دارند که همه از بطن کشاورزی برمی‌آید که به اقتصاد کشور کمک می‌کند. وی یادآور شد: در حال حاضر ما نیز تلاش می‌کنیم در حوزه محصولات زراعی سالانه حداقل 15 بذر جدید یا 15 رقم جدید به کشاورزان معرفی کنیم که در محصولات مختلف مثل گندم، جو، کلزا، گلرنگ، سورگوم، ذرت، حبوبات، لوبیاهای مختلف، سبزی و صیفی صورت می‌گیرد. با معرفی این ارقام تلاش می‌کنیم کشاورزی کشور را رو به اقتصادی شدن پیش ببریم. نجفیان تأکید کرد: اقتصاد کشاورزی مهم است و بحث اشتغال در این بخش برای ما بسیار مطرح است و تمام دولت‌ها سرمایه‌گذاری در بحث کشاورزی را در سرلوحه کار خود دارند؛ به‌طوری‌که سوبسیدهای بسیار خوب به بخش کشاورزی می‌دهند و ایران هم حمایت خوبی از آن می‌کند

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار -، شماره: 43931