شعار سال : اگرچه صادرات کالا‌های کشاورزی مقوله‎ای ساده و روان محسوب نمی‎شود و تابع متغیر‌های بسیاری از جمله درآمد کشور‌های تقاضاکننده، قوانین بهداشتی و استاندارد‌های غذایی کشور‌های مقصد، فاصله تا کشور‌های هدف صادراتی، ترجیحات مصرف‎کنندگان در کشور‌های مقصد صادراتی و بسیاری از متغیر‌های شناخته‌شده قابل لحاظ و بسیاری از متغیر‌های ناشناخته و متغیر‌های سیاسی تابع شرایط جهانی است، اما در همین فضا و با همین متغیرها، بسیاری از کالا‌های کشاورزی ایران می‎توانند به دلایل مختلف از جمله ویژگی‎های منحصربه‌فرد تولید، کیفیت تولید، تولید تقریباً انحصاری و ... در بازار‌های جهانی حضور قوی داشته باشند درحالی‌که در عمل این‎گونه نیست. به‌راستی چرا این اتفاق برای بسیاری از کالا‌های کشاورزی صادراتی رخ می‎دهد؟ آیا خطایی در گذشته رخ داده، ریل‎گذاری اشتباهی انجام‌شده و تاکنون نیز بر همان ریل حرکت صورت گرفته است؟ تجربه‎های جهانی به‌ویژه در کشور‌های موفق در صادرات کالا‌های کشاورزی چه ساختار و ریل‎گذاری را دیکته و پیشنهاد می‎کنند؟ آیا امکان بهره‎گیری از تجربه جهانی برای حضور قوی‎تر و پایدارتر در بازار جهانی کالا‌های صادراتی برای ایران وجود دارد؟ در صورت پاسخ مثبت، آیا با شرایط موجود بخش خصوصی و با رفتار‌های انفرادی موجود آن‎ها در این بازار، می‎توان ریل‎گذاری درستی داشت تا به اهداف صادراتی دست یافت؟ آیا نیاز به تغییر ساختار، اهداف و رفتار صادراتی وجود دارد؟ این تغییر ساختار و رفتار صادراتی به لحاظ عملیاتی و اجرایی امکان‎پذیر است؟ چگونه می‎توان در سیستم موجود تغییرات ساختاری و رفتاری را نهادینه کرد؟ الگوی صادراتی پیشنهادی چگونه باید باشد تا کارکرد‌های منفی و تهدید‌های موجود به حداقل ممکن تنزل یابد و بتوان از قابلیت‌ها، ظرفیت‎ها و فرصت‎های موجود حداکثر استفاده را برای دستیابی به اهداف داشت؟
برای پاسخ‎گویی به این سؤال‎ها لازم است ابتدا به دو سؤال‎ اول پاسخ داده شود. بررسی‎ها نشان می‎دهد که در سال‎های دور نگاه به صادرات کالا‌های کشاورزی، یک نگاه بلندمدت و پایدار نبوده، به همین دلیل بسیاری از بازار‌های بالقوه صادراتی در گذر زمان از دست رفت و بازسازی آن با هزینه‌‎های بالایی مواجه بود، اما با نقش‎بازی اتاق‎های بازرگانی، صادرات کالا‌های کشاورزی شکل دیگری یافت و به سوی یک حرکت پایدار هدایت شد؛ اما با این نهادسازی و رویکرد هنوز صادرات کالا‌های کشاورزی به دلایل مختلفی نتوانسته است بر روی یک ریل‎ پایدار و روان قرار گیرد تا جریان انتقال کالا‌های کشاورزی به یک فرایند پیوسته و مورد اعتماد تبدیل شود که علاوه بر استاندارد‌های جهانی به‌ویژه بهداشتی، نوسان‎های قیمت و ویژگی‎های کیفی کالا‌های کشاورزی صادراتی مبتنی بر ترجیحات مصرف‌کنندگان کشور‌های هدف، ناشی از رفتار‌های صادراتی به‎ویژه رفتار‌های انفرادی صادراتی در حوزه کالا‌های کشاورزی است. به‌بیان‌دیگر، بر خلاف تجربه بسیاری از کشور‌های توسعه‌یافته که اتحادیه‎ها و مجموعه‎های تخصصی در حوزه هر یک از کالا‌های کشاورزی در داستان صادرات در بازار‌های جهانی ورود دارند، در ایران رفتار‌های صادراتی کالا‌های کشاورزی به‌صورت انفرادی است و هر یک از صادرکنندگان با توجه به کارت‎های بازرگانی و صادراتی در اختیار و بسته به توانایی مالی و سطح ارتباطات بازرگانی با تجار بازار‌های هدف، کالا‌های کشاورزی را صادر می‎کنند. این رفتار علاوه بر تعدد و گوناگونی رفتار‌های صادراتی در حوزه بازرگانی یک کالای خاص کشاورزی در کشور‌های هدف و به‌اصطلاح بازار جهانی کالا‌های کشاورزی و کاهش امکان چانه‎زنی قیمتی، موجبات ناپایداری ارتباطات تجاری صادرکنندگان انفرادی با کشور‌های هدف خواهد شد و جایگزینی‎های متوالی و عدم پاسخگویی به تقاضا‌های شکل‌گرفته ناشی از ناپایداری تولید کالا‌های کشاورزی با هدف صادرات و نیز قوانین و مقررات داخلی، بر عمق این ناپایداری خواهد افزود.
با توجه به مطلب بالا، تجربه‎های جهانی به‌ویژه در کشور‌های موفق در صادرات کالا‌های کشاورزی نشان می‎دهد که باید از ساختار و ریل‎گذاری مبتنی بر رفتار‌های جمعی و اتحادیه‎ها باید استفاده کرد تا صادرات کالا‌های کشاورزی از یک‌سوی تبدیل به یک رویکرد پیام‎دهنده به بخش تولید داخلی برای برنامه‎ریزی پایدار به‎منظور تولید پایدار کالا‌های کشاورزی مبتنی بر ترجیحات مصرف‎کنندگان خارجی شود و از دیگر سوی امکان رایزنی‎های قوی‎تر و هماهنگ‎تر با طرف‎های خارجی را فراهم آورد. اگرچه از اهداف شکل‎گیری اتا‎ق‎های بازرگانی می‎توان به ایجاد نهادی خصوصی پاسخگو در حوزه‎ صادرات، رویه ثابت صادراتی، امکان دفاع از حقوق بازرگان‎ها و رایزنی با نهاد‌های مسئول صادرات به‎منظور برخورداری از یارانه‌‎های تشویقی صادراتی بوده، اما شاید بتوان مهم‎ترین اهداف چنین نهاد‌هایی را ایجاد"ائتلاف" بین بازرگان‎های داخلی به‎منظور کاهش هزینه‌‎های صادراتی، تلاش برای برندسازی و افزایش تبلیغات در مقیاس جهانی و استفاده از ظرفیت‎ سفارت‎خانه‎های ایران در کشور‌های مختلف برای ایجاد ارتباطات بازرگانی نام برد که در سال‎های گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته است و هر یک از بازرگان‎ها تلاش داشته‎اند در چارچوب رفتار‌های انفرادی در بازار‌های کشور‌های مختلف حضور داشته باشند و یا این‌که در حد یک واسطه داخلی بازرگان‎های کشور‌های هدف عمل کرده و برخی از کالا‌های کشاورزی با ارزش بالا مانند زعفران را به‌صورت فله‎ای و غیرفرآوری شده به آن کشور‌ها انتقال دهند که هر دو رفتار بر بخش صادراتی از ابعاد پیش‎گفته و تولیدی از ابعاد عدم ارتقای انگیزه‎های کشاورزان و نیز عدم برنامه‎ریزی برای تولید با هدف صادراتی، هزینه خواهد بود. ‎
به نظر می‎رسد اگرچه تغییر رفتار صادرکنندگان کالا‌های کشاورزی و تغییر ساختار، اهداف و رویکرد‌ها و در نهایت ریل‎گذاری درست صادراتی فرایندی دشوار است، اما امکان‎پذیر بوده و بیشتر تابع اعتقاد به عارضه‎های فرایند صادراتی کنونی و درک هزینه‎های آتی تداوم این رفتار‌ها و باورپذیری به رفتار‌های جمعی در قالب ائتلاف از سوی صادرکنندگان و اتاق‎های بازرگانی است، زیرا در شرایط کنونی اگرچه برخی معتقدند ریل‎گذاری‎هایی در سال‎های گذشته صورت گرفته است، اما نویسنده معتقد است ریل‎گذاری به مفهوم حرکت روان، پیوسته و پایدار مبتنی بر مقتضیات کشاورزی ایران شکل نگرفته و در خوش‎بینانه‎ترین شکل، ریل‎گذاری نامناسبی شکل گرفته است که نه تنها ناپایدار است و هر روز بر عمق و دامنه ناپایداری آن افزوده خواهد شد، بلکه حتی نتوانسته است به ارتباطات مبتنی بر بازرگانی بُرد- بُرد منتج شود و عملاً برای بخش بازرگانی خارجی هزینه ایجاد خواهد کرد؛ بنابراین توصیه سیاستی و مدیریتی برای برون‎رفت از فضای موجود حاکم بر صادرات کالا‌های کشاورزی آن است که اتاق‎های بازرگانی تغییر ساختاری در جهت عملیاتی‎سازی رویکرد "ائتلاف جمعی" صادرات کالا‌های کشاورزی را برای " کالا‌های انفرادی" در دستور کار قرار دهند تا بتوانند از مزایای این رویکرد در بازار‌های جهانی و حمایت از برنامه‎ریزی‎های تولید داخل کالا‌های کشاورزی برخوردار شوند.
امید این‎که رویکرد ائتلاف در صادرات کالا‌های کشاورزی مورد توجه مسئولین وزارت صمت، جهاد کشاورزی و اتاق‎های بازرگانی قرار گیرد تا از ساختار‌های سنتی صادرات کشاورزی که هزینه‎های بسیار زیادی را در گذر زمان بر صادرکنندگان و تولیدکنندگان داخلی وارد کرده است خارج و فصل جدیدی را در صادرات پایدار کالا‌های کشاورزی تجربه نمایند.
محمد قربانی. استاد دانشگاه فردوسی مشهد

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال ، برگرفته از فضای مجازی