شعار سال: حسن محدثی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، در اختتامیه سومین همایش ملی خیر ماندگار که شب گذشته، سیزدهم اسفندماه، به صورت وبینار برگزار شد با بیان اینکه باید بین امر خیر و خیریه تفاوت قائل شد، گفت: هیچ درکی از سازمان خیریه دولتی ندارم؛ چراکه اساساً خیریه نمی‌تواند امری وابسته به حکومت یا دولت باشد؛ لذا چیزی به نام کمیته امداد امام خمینی (ره) را من خیریه نمی‌دانم. خیریه مفهومی داوطلبانه است لذا نمی‌تواند اداری و وابسته به هر حکومت یا دولتی باشد.

وی در ادامه به چالش و آسیب‌های خیریه‌ها پرداخت و گفت بررسی‌ها نشان می‌دهد که مسائل سیاسی یکی از چالش‌ها بر سر راه خیریه‌ها هستند. در ایران همه‌چیز از جمله خیریه‌ها مستعد این هستند که سیاسی شوند. دخالت‌های سیاسی می‌تواند تمام فعالیت‌های یک خیریه را از بین ببرد. در واقع سیاسی شدن یک خیریه می‌تواند اساساً این سازمان‌ها را از بین ببرند. اینکه مدیران سازمان خیریه چه اقداماتی را انجام دهند که خود را از این خطر مصون نگه دارند کار دشواری است. هرچقدر سازمان خیریه‌ای در ایران گسترده‌تر شود و دامنه تاثیرگذاری آن بیشتر شود خطر از بین رفتن آن با دخالت‌های سیاسی بیشتر می‌شود. در حال حاضر نیز با چالش انحلال خیریه امام علی (ع) مواجه هستیم.

 

این جامعه‌شناس با بیان اینکه دادوستد با قلمرو‌های سیاسی و نهاد‌های سیاسی برای کسب مجوز نیز خود می‌تواند خطر محدودیت را بر سر راه خیریه‌ها به وجود آورد، اظهار کرد: مسئله مهم دیگری که سازمان‌های خیریه با آن مواجه هستند، درگیری‌های اداری مربوط به اقدامات و خدمات‌دهی است. این مسئله در ایران یک معضل جدی است. برای این که موانع اداری برای فعالیت‌ها در ایران بسیار زیاد است و شاید سابقه یک سازمان و تداوم ارتباطات آن بتواند کمک کند تا این مشکلات زودتر حل شود این موانع بسیار هزینه‌بر هستند و می‌توانند پروژه‌های خیریه‌ای را از بین ببرد.

وی با بیان اینکه تأمین منابع مالی نیز مشکل سوم خیریه‌ها است، گفت: تأمین منابع ممکن است خیریه‌ها را به برخی نیرو‌های سیاسی و اقتصادی وابسته کند که خود این موضوع نیز می‌تواند منشأ آفاتی برای حیات مستقل یک سازمان خیریه باشد. آسیب دیگر این است که فعالیت‌های خیریه‌ای بدون مداخله در جهان اجتماعی امکان زیست ندارند. این مداخلات اجتماعی در سطوح مختلف می‌تواند مسائل اجتماعی، فرهنگی و حقوقی را ایجاد کنند، اینجاست که حتماً سازمان‌های خیریه نیازمند مشاوره‌های حقوقی بوده تا مختلف را مراعات کند.

وی یادآور شد: مسئله دیگری که باید به آن پرداخت این است که خیریه‌ها نیز، چون هر سازمان دیگری مستعد فساد پذیری هستند. مسئله پاسخگویی شفافیت و چرخش منابع مسئله بسیار جدی است که از این جهت یک سازمان خیریه باید مورد مطالعه جدی قرار بگیرد. مورد دیگری که در یک سازمان خیریه مطرح است نحوه بهره‌گیری از سرمایه‌های خیریه‌ای در جهت منافع شخصی است. کسانی که در قلمرو خیریه‌ها فعالیت می‌کنند همیشه مستعد این هستند که سرمایه‌های فعالیت خیریه را در جهت منافع شخصی هزینه کنند.

وی ادامه داد: تعارض منافع نیز آسیب دیگری است که در سازمان‌های خیریه وجود دارد. این یک مسئله جدی است و ممکن است فرد از سازمان خیریه برای خود یا خویشاوندان و نزدیکانش استفاده کند. یا در این حوزه فعالیت یک نیروی دیگر وارد شود و این بر روی نحوه فعالیت خیریه تاثیر بگذارد.

محدثی با بیان اینکه دامنه فعالیت‌های خیریه بسیار زیاد است، گفت: علی‌رغم این موضوع‌های کار خیر در ایران بسیار محدود است. مثلاً ما سازمان خیریه‌ای برای کار پژوهش نداریم. به نظر می‌رسد در ایران منابع خیریه‌ای بیشتر در جهت مصرف مستقیم استفاده می‌شود. منابع از یک سو جمع‌آوری می‌شوند و از سوی دیگر در جای دیگری هزینه می‌شود و نیرو‌های فعال در قلمروی خیریه نقش میانجی و واسط را ایفا می‌کنند. در حالی که جهت‌دهی تولید به منابع و کارآفرینی فعالیت‌های خیریه‌ای لازم است.

نعمت‌الله موسی‌پور، دبیر علمی سومین همایش خیر ماندگار، نیز با بیان اینکه می‌توان دو بخش خاص و عام یا خرد و کلان را در عرصه خیریه‌ها شناسایی کرد، گفت: عرصه حکمرانی امر خیر در سحر خاص و خرد است. عرصه عام یا کلان نیز جامعه را شامل می‌شود.

 

وی افزود: در سطح خرد، نهاد‌های مدنی با خود سروکار دارند، وقتی که با خود سروکار داشته باشد چگونگی مدیریت آن‌ها مطرح است. نخستین آن‌ها محرومیت امور خیر از پشتوانه دانشی و پژوهشی علم است. خیریه‌ها به صورت جدی نه دانش خیر را در اختیار دارند و نه حتی امکانات آموزش دیدن خیریه‌ها فراهم است.

موسی‌پور بیان کرد: همه دانشگاه‌ها از ابتدای تشکیل خود تا امروز برای استمرار حیات از خیریه و امور خیر به طور جدی بهره گرفتند، اما دانشگاه به خیریه‌ها علی‌رغم اینکه یک نهاد اجتماعی هستند و نیاز به تولید دانش برای مدیریت امور و تربیت نیروی انسانی دارند، هیچ نگاهی نداشته‌اند. فقط آن را یک درخت میوه‌داری دیدند که از میوه آن برچینند و به مسیر خود ادامه دهند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: فردمحوری در خیریه‌ها نیز بسیار چالش‌آفرین است. مدیریت خیریه امری شخصی بوده و مسئله اشتراک ایده یا عمل خیر با دیگر خیریه‌ها و شبکه‌سازی کار خیر وجود ندارد. اگر رقابتی بین خیریه‌ها نباشد حداقل اتحاد و هم‌افزایی میان آن‌ها نیز وجود ندارد. سومین چالش دیده شدن خیریه به‌مثابه دهنده تاب‌آوری است. گروه‌های خیریه در شرایطی مانند مانند فقر گسترده یا نبود بودجه امکانات بهداشتی و حوادثی مانند زلزله و سیل وارد فعالیت می‌شود در اینجا خیریه تعادل‌ساز شکاف‌هایی خدمات‌رسان دولت و حاکمیت است.

وی افزود: چالش چهارم نبود دانش مدیریتی است. فعالیت آن‌ها عمدتاً شهودی است. فقر آگاهی مدیریت از امور بر زمین مانده نیز یک مسئله دیگر است. ما نهادی نداریم که به شناسایی امور خیریه واقعی بپردازند. دانشگاهی هم در این زمینه وارد نشده است. این موضوع سرمایه‌گذاری خرد را با مشکل مواجه می‌کند.

جایگاه خیریه در پیش یا پس از دولت

موسی‌پور چالش چهارم را مداخله اعتمادسوز دولت در امور خیریه‌ها دانست و گفت: حکومت اصولاً خیریه‌ها را «در پی» می‌خواهد، یعنی به شکلی که به پینه و وسیله شکاف‌های تعادل‌زایی که به وجود آورده است، بپردازد. این موضوع بسیاری از خیریه‌ها و اقدامات خیریه را سیاست‌زده کرده و خلاقیت را از آن‌ها گرفته است.

وی ادامه داد: چالش ششم نیز نبود سنت پاسخگویی در امر خیر است. کار خیر از قدیم یک امر دل‌بخواهی و شخصی بوده است، بنابراین بنا نبوده که به کسی گزارش داده شود تا برنامه‌ای برای آن وجود داشته باشد.

بازتعریف دو رسالت خیریه

موسی‌پور بیان کرد: در حکمرانی خصوصی خیریه‌ها هم برخی واقعیت‌های چالش‌آفرین وجود دارد. تصویر ناصوابی که حاکمیت از خیریه دارد به نوعی دیگر در بخش خصوص نیز وجود دارد. بخش خصوصی برعکس حکومت خیریه را «در پیش» می‌خواهد، خیریه بستر‌هایی را برای ورود بخش خصوصی به جامعه فراهم می‌کند و در واقع خیریه پوششی برای انجام فعالیت بخش خصوصی در جامعه می‌شود.

وی ادامه داد: خیریه وقتی در نگاه حاکمیتی و دولتی امری در پی است استقلال آن معنی ندارد از سوی دیگر خیریه اگر مستقل باشد برای حاکمیت رقیب و در واقع قدرت محسوب شود؛ لذا قوانینی بوجود می‌آید که مبادا خیریه بزرگ شود و بتواند موثر باشد. رسالت خیریه باید بازتعریف شود. این بازتعریف ۲ وجه اساسی دارد. اول تغییر رویکرد از برعهده داشتن وظیفه تعادل‌سازی به هنگام بحران‌ها و مسائل اجتماعی به تعالی‌آفرینی در خدمت زیست مناسب جمعی و دوم تغییر رویکرد از اقدامات شهودی فردی به فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده دانش‌بنیان که در اینجا علم می‌تواند به ما کمک کند.

تعدد مراجع صدور مجوز خیریه

حجت‌الاسلام علی ملانوری، قائم مقام مدیرعامل بنیاد آلاء در حوزه خیر ماندگار، نیز با بیان اینکه علی‌رغم ناکارآمدی مدیریتی سطح خرد و کلان خیریه‌ها، متأسفانه مدل کارآمد مبتنی بر شرایط واقعی نیز در میان نیست، گفت: سخن گفتن از شرایط آرمانی و آینده نباید ما را از این مسیر دور کند.

 

وی افزود: در یک شرایط واقعی خیریه‌ها در تعامل با بخش‌های دیگر مانند قدرت، دولت و حاکمیت و بخش خصوصی قرار دارند؛ بنابراین ارائه مدل‌های مبتنی بر شرایط واقعی که بتواند در سطح کلان که اداره کننده امر خیر باشد موضوع حائز اهمیتی است. چیزی که در پیوستگی با این موضوع قابل طرح است مسئله یک نظام عمل برای خیریه‌هاست.

ملانوری افزود: ما از تورم قوانین و همین طور از تعارض آن‌ها سخن می‌گویم و آن را نقد می‌کنیم. به هر حال قانون جامعی برای اداره امر خیر در کشور وجود ندارد، صرف نظر از اینکه بتواند مانع فساد یا اعمال نفوذ شود یا خیر.

وی با بیان اینکه تعدد نهاد‌ها مجوزدهنده خیریه در ایران نیز یک چالش و تعارض منافع است، اظهار کرد: نیروی انتظامی، وزارت کشور، کمیته امداد، بهزیستی، وزارت بهداشت و اوقاف و امر خیریه هر یک برای امور خیر مجوز ارائه می‌دهند. مسئله طراحی و مدل‌های قابل اجرا برای این که بتواند مورد تصویب قانون‌گذار قرار بگیرد باید جزء اولویت‌ها باشد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از ایکنا، تاریخ انتشار:۱۴ اسفند ۱۳۹۹، کد خبر:۳۹۵۷۵۲۸، www.iqna.ir