شعار سال: بیماری‌های همه گیر، در درازای تاریخ همواره پیش آمده‌اند و به تعبیری عمری همپای قدمت تاریخ بشر دارند و در این میان تاثیرات شگرف و عمیقی بر بسیاری تحولات همچون تحولات فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و… می‌گذارند.

 

فرآیند‌های خاص طبیعی و واکنش‌های فرهنگی

باستان‌شناسی فاجعه (Disaster Archaeology) رویکردی از دانش باستان‌شناسی است که در بلایای طبیعی به ارزیابی رابطه بین فرآیند‌های خاص طبیعی و واکنش‌های فرهنگی می‌پردازد. اهمیت مطالعه تاثیری که فاجعه بر شرایط انسان می‌گذارد در باستان‌شناسی از آن جهت است که الگو‌هایی میان عوامل محیطی و راهکار‌های غلبه انسان بر آن را نشان می‌دهد. فجایع طبیعی مانند سیل، زلزله، آتشفشان و… از تاثیرگذارترین عوامل در تغییرات فرهنگی هستند؛ با توجه به تغییرات بسیار زیادی که همه‌گیری کووید ۱۹ در سطوح مختلف جوامع ایجاد کرده است می‌توان آن را نیز در دسته‌بندی فجایع قرار داد و با رویکرد‌های باستان‌شناسی فاجعه که بر الگو‌های مستخرج از تغییرات فرهنگی تاکید دارد بررسی کرد.

بحران کرونا بالاخص در ابتدا، مجموعه‌ای از واکنش‌های فردی را برانگیخت؛ واکنش‌هایی که در هنگام وقوع هر نوع بلایا رایج و معمول است. برای مثال در هنگام وقوع بلایای طبیعی، برخی به سرعت فرار می‌کنند و نجات می‌یابند؛ برخی محل را ترک نمی‌کنند و از بین می‌روند؛ برخی ترجیح می‌دهند پیش از نجات خود برخی از وسایل ارزشمند را بردارند و…. در بسیاری از موارد این نوع بلایا باعث می‌شوند مردم برخی رفتار‌های غیر منطقی نیز داشته باشند که ریشه در ترس و وحشت وعدم اطمینان دارد. برای نمونه در بحران کرونا تلاش‌های گوناگون برای جلوگیری از ورود آلودگی به منزل از طریق خرید‌های روزانه را می‌توان مثال زد که مجموعه‌ای از رفتار‌های جدید را در مواجهه با امر ساده‌ی خرید روزانه ایجاد کرده است؛ بنابراین واکنش‌های گوناگون در برابر بیماری کرونا مجموعه‌ای از رفتار‌های جدید را در جوامع تعریف کرده است که فرهنگ مردم را تحت تاثیر قرار داده و موجب تغییر آن از شکلی به شکلی دیگر شده است. دورکاری، مجالس مجازی، آموزش آنلاین، ایجاد مشاغل جدید مانند کارگاه‌های ماسک دوزی و یا فروش ماسک و مواد ضدعفونی، از بین رفتن یا محدود شدن برخی مشاغل دیگر از جمله مواردی هستند که موجب تغییرات در جوامع شده‌اند. مورد اخیر به نوبه خود سبب تغییر شغل یا بیکاری شده که به دنبال خود موجب مهاجرت (جهت تغییر شرایط زندگی و یافتن شغل جهت امرار معاش) شده و در نهایت تغییر جمعیت و تغییر فرهنگ محیطی را به همراه دارد.

 

مدل‌سازی بر مبنای رفتار‌های امروزی

از منظر باستان‌شناسی فاجعه که حول محور بلایای طبیعی و واکنش‌های انسانی در برابر آن‌ها می‌چرخد و سعی در مدل‌سازی بر مبنای رفتار‌های امروزی در این شرایط برای بازسازی رفتار‌های باستانی و نیز مدل‌سازی برای مدیریت این بحران‌ها در آینده دارد، سیل، زلزله، آتش‌فشان، توفان و… عواملی تکرارپذیر در طول تاریخ هستند که واکنش‌های آن در حافظه تاریخی بشر ثبت شده است؛ بنابراین باستان‌شناسان می‌توانند در مورد تاثیر بلایا در جهان باستان گمانه‌زنی‌های نزدیک به واقعیت داشته باشند.

از این نظر، بیماری همه‌گیری جهانی با این سطح برای مردمان جهان امری ناشناخته است و در حافظه زنده‌ی مردمان تعریف شده نیست. اما تمامی تغییرات ایجاد شده در جوامع در اثر بیماری کرونا از دیدگاه باستان‌شناسی فاجعه قابل بررسی هستند. روند تغییرات فرهنگی در اثر کرونا که در طول زمان به آرامی گسترش یافت و با گذر زمان وارد به سطوح پیشرفته‌تری می‌شود نیاز به ثبت و ضبط و الگوبندی دارد. دو نکته بسیار مهم قابل بررسی از دیدگاه باستان‌شناسی فاجعه در مورد کرونا، ارزیابی تاثیر این فاجعه پس از وقوع بر جوامع و میزان آسیب‌پذیری جامعه با تجربه کردن آن است. بازگشت تدریجی به زندگی معمولی پس از هر فاجعه فرآیندی طولانی است و تغییرات ایجاد شده در جامعه منجر به تغییرات فرهنگی می‌شود؛ شناسایی الگو‌های رفتاری از عکس‌العمل‌های جامعه در برابر پاندمی در ستاد‌های بحران قابل استفاده در برنامه‌ریزی‌ها است. از ان جا که بیماری‌های همه‌گیر در طول تاریخ همیشه وجود داشته‌اند و بیماری کرونا نیز آخرین همه‌گیری در جهان نخواهد بود، این نتایج می‌تواند هم در تفسیر‌های باستان‌شناختی محوطه‌های باستانی کاربردی باشد و هم الگویی را برای مدیریت چنین بحران‌هایی در آینده ارائه دهد.


شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته ازایلنا، تاریخ انتشار: ۶ فروردین ۱۴۰۰، کد خبر:۱۰۵۴۳۲۵، ilna.news