شعارسال: اگر برای دین اسلام و آموزههای وحیانی آن شبکهای از مفاهیم کلیدی و غیرکلیدی در نظر بگیریم، در میان مفاهیم اصلی که شاه کلید دستیابی به حقیقت آموزههای وحیانی، چون توحید، ایمان، رستاخیز، تزکیه و تقوا و تقرب الیالله است، مفهوم و اصطلاح کلیدی صراط مستقیم میباشد؛ زیرا برای دستیابی به کمال هر یک، میبایست کوتاهترین، آسانترین، نزدیکترین و بهترین راه از هر لحاظ وجود داشته باشد که از آن به صراط مستقیم و راه راست الهی یاد میکنند. از این روست که مسئله راه شناسی و قرار گرفتن در آن و دور ماندن از کژراهه و بیراهه از مسائل مهمی است که در آموزههای قرآنی و دیگرکتب آسمانی بدان پرداخته شده است.
این راه راست که آدمی را به مطلوب و مقصودش یعنی کمال مطلق و دور شدن از کمبودهای درونی و بیرونی و یا ذاتی و عرضی است میرساند، همان راه انسانیت است؛ زیرا انسان در این راه و روش و مسیر تعالی و تکاملی است که میتواند به آنچه شایسته انسانیت است دست یابد و به تقرب الهی برسد و قوای سرشته شده در خود را به فعلیت رساند و اشرفیت و خلافت خود را بر همه هستی ما سویالله تثبیت کند، لذا بررسی ویژگیهای این راه که آفریدگار و پروردگار بشر آن را در آموزههای هدایتی وحیانی قرآنی تبیین و تشریح کرده امری ضروری و بایسته است. در اهمیت این پژوهش و ارزش و جایگاه صراط مستقیم در آموزههای وحیانی همین بس که در هر شبانهروز بارها و بارها در نمازهای روزانه واجب و مستحب و یا امور دیگری از خداوند درخواست میکنیم که خداوند ما را در آن مسیر کمالی بدارد که سرانجام آن دستیابی به مظهریت الله است که بر بندگان خاص و در راه خویش نعمتهای مادی و معنوی عنایت میکند که همه کائنات را به شگفتی وا میدارد و موجودات حسود و کینه ورزی، چون ابلیس را به خشم و سرکشی وادار میسازد.
در این نوشتار تلاش بر آن است که چیستی و ویژگیهای این راه با توجه به منبع وحیانی آن تبیین و تشریح شود.
چیستی صراط مستقیمصراط مستقیم در آموزههای قرآنی اصطلاحی خاص با معنا و مفهومی ویژه است. این اصطلاح که ترکیبی از دو واژه عربی صراط و مستقیم است بار مفهومی خاصی را با خود به دوش دارد که میتوان گفت که همه آیات قرآن، تنها تبیینگر همین مفهومی است که قرآن از صراط مستقیم اراده کرده است؛ زیرا خداوند پس از فرمان هبوط به حضرت آدم (ع) و حوا (س) به آنان گوشزد میکند که به سبب ترک اولای ایشان وخوردن از میوه درخت ممنوع و بروز مسائلی که در شان جنت عدن و بهشت آدم (ع) نیست میبایست از آن بیرون روند و در روی زمین تا زمانی خاص مستقر شوند و از متاع و نعمتهای آن بهره گیرند تا اینکه از سوی خداوند برای ایشان دستور هدایتی فرو آید و آنان را با آموزههای دستوری و راهنماییهای خاص خود در مسیر قرار دهد تا بتوانند استعدادها و قوای خویش را به فعلیت رسانند و دوباره خود را در مسیر انسانیت قرار دهند که راه خلافت الهی و ولایت بر همه هستی است. از این روست که همه کتب آسمانی و آیات وحیانی در حکم بیان راهی است که انسانها را از جایگاه هبوطی برانگیزاند و راه را از چاه بنمایاند و کمک و یاری کند تا بتوانند قوای خویش را فعال کرده و در مسیر تکاملی قرار دهند؛ بنابراین آنچه در آیات قرآن و آموزههای وحیانی آن آمده است همانند دیگر کتب آسمانی، تبیینکننده راه مستقیمی است که انسان میبایست آن را طی کند، لذا میتوان گفت همه آیات قرآن تفسیر و تشریح و تبیینکننده اصطلاح قرآنی صراط مستقیم است و آنچه در اینجا به عنوان ویژگیها و یا خصوصیات راه راست بیان میشود تنها بخش کوچکی از آن تفسیر است که میتواند در شناخت بهتر و سادهتر این راه کمک و یاری رساند.
با توجه به این نکته است که اگر در تفاسیر روایی در بیان ویا از باب ذکر مصداق و یا جری و تطبیق و تاویل، سخن از این به میان میآید که نحن الصراط المستقیم و یا الصراط هو صراط الولایه و مانند آن، در حقیقت بیانگر نمادهای عینی از این واقعیت و حقیقت است که همه قرآن و یا همه اسوههای قرآنی، چون پیامبراکرم (ص) و معصومان دیگر (ع) تفسیر صراط مستقیم میباشند.
* واژه شناسیصراط مستقیم ترکیبی از دو واژه صراط و مستقیم است. صراط کلمه مشتق و گرفته شده از واژه سرط است. (مجمع البیان ج ۱ و ۲ ص ۱۰۳) سرط در زبان عربی به معنای بلعیدن سریع و تند آمده است (ترتیب العین ج ۲ ص ۸۱۳)، لذا به راه روشن و وسیع که روندگان بسیاری را در خود جا میدهد صراط گفته شده است. (مجمعالبیان ج ۱ و ۲ ص ۱۰۴).
اما واژه مستقیم به راه راستی گفته میشود که هیچگونه کژی در آن نباشد. (همان) بنابراین صراط مستقیم یعنی راه روشن و راست که همه را در بر میگیرد و دارای روندگان بسیاری است.
* اصطلاح شناسیدر میان مفسران درباره مقصود آیات قرآن از صراط مستقیم اختلاف و اقوالی است. برخی مراد از صراط مستقیم را قرآن دانستهاند و برخی دیگر مراد از آن را اسلام و برخی دیگر از اقوال پیامبراکرم (ص) و امامان معصوم (ع) را گفتهاند.
مرحوم طبرسی در کتاب مجمعالبیان پس از نقل اقوال یاد شده که در ذیل تفسیر آیه ۶ سوره فاتحهالکتاب آورده است، مینویسد: بهتر است که آن را بر معنای عام آن حمل کرد، به طوری که شامل همه مصادیق یاد شده شود؛ زیرا که صراط مستقیم، دینی است که خداوند به آن فرمان داده است که آن اعم از توحید و عدل و ولایت کسانی است که اطاعت آنان واجب است و همین معنا نیز در آیه ۶ سوره حمد مراد و مقصود خداوند است. (مجمعالبیان ج ۱ و ۲ ص ۱۰۴)
این سخن طبرسی همان چیزی است که میتوان از قرآن به دست آورد، از این رو گاه از تمامی دین حق به صراط مستقیم یاد میشود و گاه دیگر از صراط پیامبر (ص) به عنوان صراط مستقیم تعبیر شده (انعام آیه ۱۵۳ و مومنون آیه ۷۳) و گاه دیگر راه ولایت، راه راست معرفی میشود.
در قرآن این معنای عام که مرحوم شیخ طبرسی بیان کرده است با واژگان دیگری نیز توضیح داده شده که میتوان به واژگانی، چون حنیف، صراط، صراط الحمید، صراط السوی، هی التی اقوم و مانند آناشاره کرد.
* ویژگیهای صراط مستقیمبرای شناخت صراط مستقیم از دو روش میتوان بهره گرفت: نخست اینکه از کسانی که در این راه هستند و به عنوان سالکان و روندگان آن معرفی شدهاند استفاده کرد و یا اینکه از ویژگیهایی که خداوند در قرآن برای آن بیان کرده بهره گرفت.
قرآن از هر دو روش نظری و عینی برای بیان راه راست استفاده کرده است. در اینجا نخست ویژگیهای نظری آن بیان و سپس به نشانهها و شاخصههای راه یافتگان پرداخته میشود.
خداوند صراط مستقیم را راهی بر میشمارد که انسان باید در آن مسیر قرار گیرد و به دعوت خداوند لبیک گوید. خداوند در آیه ۱۵۳ سوره انعام و نیز ۷۳ سوره مومنون مردمان را دعوت کرده است که دراین مسیر قرار گیرند. از نظر قرآن این راهی است که میتواند انسان مستقر در زمین و مهبط را به جایگاه واقعی و اصلی او به عنوان خلافت الهی بازگرداند و از نعمتهای خاص خداوند برخوردار کند. (حمد آیه ۶)
کسانی که در این راه قرار میگیرند نه تنها از گمراهی و اغوای ابلیس و شیاطین در امان میمانند (حجر آیات ۳۹ و ۴۱) بلکه به عنوان الگوهای الهی معرفی میشوند. (حمد آیات ۵ تا ۷ و نیز انعام آیات ۸۷ و ۸۹)
خداوند در آیات ۳۲ تا ۳۶ سوره مریم کسانی را که در مسیر صراط مستقیم حرکت میکنند انسانهای خوشبختی معرفی میکند که به آرامش و آسایش واقعی رسیدهاند.
از ویژگیهای انحصاری صراط مستقیم که در آیات ۵۲ و ۵۳ سوره شورا بداناشاره شده این است که این راه، آدمی را به الله که هدف نهایی است میرساند و از هر گونه دوری از خدا باز میدارد. در حقیقت راهی است که میتوان آن را راه صد در صد درست و راست ارزیابی کرد که هر کس در آن قرار گیرد، به الله به عنوان اسم جامع میرسد و خود نیز مظهر اسم جامع میشود.
از خصوصیات این راه آن است که راهی طبیعی و مطابق با فطرت بشری است و انسانها به طور طبیعی و فطری همان راه را انتخاب میکنند مگر آنکه طبیعت و فطرت آنان آسیب دیده باشد و یا تحت وسوسهها و القائات شیطانی و ابلیسی قرار گرفته باشند.
راه راست راه خداوند است که در آن هیچگونه کژی و انحرافی یافت نمیشود وآدمی را به سوی بدیها و زشتیها و نابهنجاریها نمیخواند (انعام آیات ۱۵۱ تا ۱۵۳ و هود آیه ۵۶)
کسانی که در راه راست قرار میگیرند دارای همه خصوصیات بلند اخلاقی و هنجاری هستند و رفتارها و گفتارهای ایشان بر اساس و پایه اصول عقلانی و شرعی است و از نابهنجاریها و زشتیها و پلیدیها پرهیز میکنند. از این روست که آنان آینه تمام نمای اخلاق و قانون هستند. قرآن در آیات بسیاری میکوشد تا با بیان برخی از مصادیق رفتارهای پسندیده و هنجاری و اخلاقی ایشان نشان دهد که آنانی که در مسیر کمالی راه راست قرار میگیرند، به همه اعمال پسندیده و صالح گرایش داشته و بدان عمل میکنند و از زشتیها و اعمال ناپسند دوری میکنند و تقوا پیشه میگیرند.