شعار سال: هر ساله بیستم تا بیست‌و‌ششم آذرماه به بزرگداشت هفته پژوهش اختصاص پیدا می‌کند. امسال نیز برای این هفته شعار «پژوهش و فناوری؛ پشتیبان تولید» در نظر گرفته شده است. پژوهش امری حیاتی برای بقا و توسعه جوامع است و در عصر کنونی به نقطه‌ای کانونی برای سیاست‌گذاری و مدیریت توسعه کشورها تبدیل شده است. پژوهش راهی برای گسترش مرزهای دانش و گشودن افق‌های تازه برای آیندگان است و پژوهشگر فردی است که با استفاده از روش‌های علمی درصدد رسیدن به شناختی تازه از مسائل و مفاهیم مختلف است. پژوهشگر با نگاهی نقادانه و موشکافانه به اطراف خود می‌نگرد و برای رفع مشکل‌های جامعه، بهترین راهکارهای عملی را پیشنهاد می‌کند.
 
به باور بسیاری از ناظران، یکی از چالش‌های مهم فعالیت‌های پژوهشی در ایران، غلبه نگاه‌های انتزاعی و غیرکاربردی در این عرصه است؛ مسئله‌ای که باعث شده بیشتر پژوهش‌ها در زمینه‌های مختلف جنبه عملیاتی نداشته باشد و جایی بهتر از قفسه‌های کتابخانه‌ها پیدا نکند.
 
در گفت‌وگوی پیش رو با ملیحه شیانی، جامعه‌شناس و دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران صحبت کرده‌ایم و نظر او را در مورد انجام پژوهش در کشور جویا شدیم. او که به‌ عنوان رئیس مرکز مطالعات و تحقیقات زنان فعالیت می‌کند، دارای مدرک دکترای جامعه‌شناسی از دانشگاه علامه طباطبایی است. شیانی به‌عنوان پژوهشگر، بیش از ده‌ها مقاله معتبر در مجلات معتبر داخلی و بین‌المللی و چندین کتاب در زمینه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی ارائه کرده است. وی سوابق اجرایی متعددی داشته است که از جمله آن‌ها می‌توان رئیس مؤسسه تحقیقات تعاون، سرپرست مرکز پژوهش‌های گردشگری دانشگاه تهران اشاره کرد.
 
تقلیل معنی و درک مناسب از پژوهش و کارکردهای آن
 
ملیحه شیانی، جامعه‌شناس و رئیس مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایکنا، به تبیین مشکلات در امر پژوهش پرداخت و گفت: نسبت قابل‌توجهی از تصمیمات یا تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها مبتنی بر پژوهش نیست که این امر دلایل متعددی دارد که می‌توان چند محور کلی را برای آن برشمرد. اولین نکته که بسیار مهم است و شاید کمتر مورد توجه قرار گیرد، تقلیل معنا و درک مناسب از پژوهش و کارکردهای آن است؛ چه در سطح سیاست‌گذاران و مدیران و چه در سطح خود محققان و چه در سطح عموم جامعه معنا و برداشت جامع و مناسبی از تحقیق و پژوهش وجود ندارد.
 
شیانی افزود: وقتی در قالب طرح‌های پژوهشی فراخوان داده می‌شود، محقق و غیر محقق با عجله صف می‌کشند که با بازی با ارقام و بالا و پایین کردن رقم‌های پیشنهادی خود تحقیق و پژوهش را تصاحب کنند؛ به همین دلیل باید اولاً کار به کاردان سپرده شود و این نکته مهمی است. دوم اینکه بیش از سازوکار دریافت مبتنی بر اینکه چه فرد و یا افرادی موفق می‌شوند تا این تحقیقات را تحویل بگیرند، باید بر موضوع پژوهش تأکید داشت تا نتایج آن بتواند راهگشای حل مسائل و مشکلات جامعه باشد. ارتباطات و مناسباتی که متأسفانه به واسطه تصمیم‌گیری‌های غلط شکل می‌گیرد باعث شده تحقیقات و یا نتایج تحقیقاتی را داشته باشیم که مسئولان و تصمیم‌گیران با درک نامناسب از پژوهشگر نتوانند از نتایج آن به درستی بهره‌گیری کنند.
 
نبود مرجع مناسب برای شناسایی مسائل و موضوعات پژوهشی
 
رئیس مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران دومین مسئله در پژوهش محور نبودن سیاست‌گذاری اجتماعی را نبود مرجع مناسب برای شناسایی مسائل و موضوعات پژوهشی دانست و گفت: امروز فلان سازمان یا نهاد حتی در بخش غیردولتی به اصطلاح کار پژوهشی انجام می‌دهند و هر ساله فهرستی از اولویت‌های پژوهشی خود را ارائه می‌کنند و با همان شتابی که گفته شد همه می‌خواهند این پروژه‌های پژوهشی را تصاحب کنند ولی قبل از تمامی این موارد باید مسائل و موضوعات اصلی جامعه شناسایی شود تا نتایج عملی و کاربردی‌تری دریافت کنیم؛ بنابراین ضمن اینکه درک پژوهشی صحیحی وجود ندارد هنوز مرجع مناسبی برای شناسایی مسائل و مشکلات قابل پژوهش نیز وجود ندارد.
 
وی افزود: هر نهاد و سازمانی برای اینکه گزارش کاری مفصلی داشته باشد اعتباری برای کار پژوهشی در نظر می‌گیرد فارغ از اینکه این پژوهش می‌تواند راه گشا باشد یا اصلاً چه مطالعاتی باید راجع به مسئله مورد نظر انجام شود و یا چگونه باید به پاسخ مناسب برای مسئله دست پیدا کرد صرفاً بودجه‌ای مثلاً کمتر از ۵۰ میلیون تومان برای پژوهش مورد نظر پیش‌بینی می‌کنند. مسلماً این کار معنایی جز سودجویی شخصی نداشته و بیشتر جنبه رفع تکلیف خواهد داشت و قطعاً نتیجه‌ای هم برای نهاد یا سازمان و حتی فراتر از آن جامعه ندارد که این خود جای پرسش بسیار دارد.

دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران موازی‌کاری نهادهای دولتی و غیردولتی در انجام تحقیقات را چالش بعدی در این حوزه خواند و اظهار کرد: سومین مسئله‌ای که وجود دارد این است که بسیاری از تحقیقاتی که انجام می‌شود تکراری است و به دلیل موازی کاری نهادهای دولتی و غیردولتی پژوهش‌ها منتج به نتیجه مطلوب نمی‌شود و امکان مقایسه نتایج آن در دوره‌های زمانی مشخص وجود ندارد بلکه بیشتر جنبه آماری دارد که فلان مسئول برای نشان دادن پر تلاش بودن خود دستور انجام چنین تحقیقاتی را صادر کرده است. به همین دلیل در اکثر سازمان‌ها و نهادها با کمی تغییر در نام آن پژوهش دوباره تکرار و یا همزمان توسط چند مرجع عملیاتی می‌شود.
 
بهره‌جویی مالی به اسم پژوهش
 
شیانی بهره‌برداری‌های مالی از عنوان پژوهش را بیشتر از بهره‌برداری علمی آن دانست و گفت: نکته دیگری که در کنار موضوعات ذکر شده می‌توان به آن توجه کرد این است که متأسفانه به دلیل بهره‌برداری‌های مالی از عنوان پژوهش، از نتیجه علمی تحقیق کاسته می‌شود. امروز مؤسساتی وجود دارند که فقط عنوان مؤسسه پژوهشی را یدک می‌کشند و در آن خبری از حضور اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران خبره نیست و به دلیل مناسبات خاص پروژه‌های سازمان‌ها و یا نهادها را تصاحب می‌کنند و بدون اتکا و اعتنا به منابع علمی پژوهشی کار تحقیقاتی انجام می‌دهند که به‌هیچ‌عنوان نتایج آن قابل اتکا نیست و یا واسطه‌ای برای انتقال پژوهش به صاحبان صلاحیت خواهند بود که جای تأمل بسیار دارد، چراکه این مؤسسات درک صحیحی از پژوهش و کار تحقیقاتی ندارند.
 
وی افزود: متأسفانه در چند سال اخیر شاهد افزایش مجوز مؤسسات و مراکز پژوهشی هستیم که به‌ هیچ‌ عنوان صلاحیت لازم برای انجام کار پژوهشی ندارند. این موضوع به تصمیم‌سازی‌های نامناسب خارج از حوزه دانشگاه باز می‌گردد و همین امر سبب شده تا شرکت‌های جعلی و صوری برای تصاحب پروژه‌های دولتی از یکدیگر سبقت بگیرند اگرچه این موضوع را نمی‌توان رقابت دانست چون واژه رقابت بار معنایی مثبت و رو به کمالی دارد و این موضوع بیشتر شبیه مسابقه برای رسیدن به خط پایان و گرفتن جایزه (همان مبلغ پیمان) است. این پژوهش‌ها که غالباً تبدیل به کتاب و مقالات متعدد می‌شود، نمی‌تواند مشکلات کشور را حل کند.
 

دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران چالش بعدی در این حوزه را کمبود صندوق‌های حمایتی از پروژه‌های تحقیقاتی و پژوهشگران خواند و اظهار کرد: متأسفانه صندوق‌های حمایتی خوب و کارآمد وجود ندارد. بالاخره نباید این نکته را فراموش کرد که طرح‌های پژوهشی مبتنی بر منابع مالی و صرف مدت‌زمان طولانی برای رسیدن به پاسخ مناسب است و پژوهشگر نیز از همین طریق امرار معاش می‌کند. بسیاری از پژوهشگران توانمند ما اصلاً مورد حمایت قرار نمی‌گیرند و صندوق‌های حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور افزون بر تمرکز بر روی حوزه‌ها و موضوعات خاص ارتباط منطقی و پایدار با دانشگاه‌ها برقرار نمی‌کند و به این نخبگان توجه ندارد.
 
وی افزود: وقتی یک پژوهشگر دغدغه امرار معاش نداشته باشد می‌تواند تمام‌وقت خود را صرف مطالعه و امور پژوهشی و با ایده‌ها و راهکارهای مناسب نقش خود را به درستی ایفا کند و از رخدادهای نامطلوب پیشگیری نماید. برای مثال محققان و پژوهشگرانی که واکسن می‌سازند نمی‌گذارند تا صدها نفر بر اثر بیماری مورد تحقیق جان خود را از دست دهند و بعد سراغ مقابله با آن بروند؛ از کرونا گرفته تا بیماری‌های متعدد دیگر. نباید کارهای تحقیقاتی و پژوهشی تبدیل به نوش دارو بعد از مرگ سهراب شوند بلکه باید زیرساخت‌های مناسب و به موقع برای آن وجود داشته باشد.
 
خاک خوردن تحقیقات و پژوهش‌ها در قفسه سازمان‌ها
 
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه نباید بگذاریم تحقیقات و پژوهش‌ها در قفسه سازمان‌ها و نهادها خاک بخورد، تصریح کرد: مواردی در پیشینه پژوهش‌های اجتماعی وجود دارد که زمانی نتیجه تحقیقات هشدارهایی را در مورد برخی مسائل و آسیب‌ها ارائه کرده بودند که به دلیل عدم توجه و جدی نگرفتن آن‌ها در سیاست‌گذاری‌ها اکنون شاهد رشد افسار گسیخته آن‌ها در جامعه هستیم که آسیب‌ها و چالش‌های فراوانی دیگری را به همراه داشته است. برای مثال می‌توان به برخی تحقیقات در حوزه اعتیاد به مواد مخدر اشاره کرد که رشد و گسترش فزاینده‌ای را به دنبال داشته و افزایش جمعیت معتادان در کشور را به تصویر می‌کشد. این مهم به نبود مرجع حمایتی برای استفاده از پژوهش‌ها و کاربرد آن در سیاست‌گذاری‌ها باز می‌گردد.
 
وی با انتقاد از حاکمیت ساختارهای سیاسی بر ساختارهای علمی، گفت: در برخی از زمینه‌ها تحقیقات و پژوهش‌های خوبی داریم که متأسفانه مورد استفاده قرار نمی‌گیرند و دچار آسیب‌زدگی می‌شوند؛ وقتی علت را دنبال می‌کنیم متوجه می‌شویم این آسیب‌ها به علت سیاسی کردن علم و پژوهش رخ داده است و مضاف بر این حمایت‌های علمی و مالی از مخترعان و مبتکران و پژوهشگران وجود ندارد. نتیجتاً همه و همه این موارد به حاکمیت ساختارهای سیاسی بر ساختارهای علمی بر می‌گردد. به علت سیاسی‌کاری پژوهش‌ها بسیاری از تحقیقات تبدیل به منابع تزئینی شدند که تنها در قفسه‌ها و کتابخانه هستند و باعث پُز دادن و افتخار افرادی می‌شود که بالاخره مسئولیتی بر عهده داشتند یا دارند.

شیانی ادامه داد: بی‌توجهی و بی‌اعتمادی مدیران به یافته‌های پژوهشی و نامشخص بودن و بهره نبردن از نتایج پژوهشی، از مسائل و چالش‌های عمده در زمینه پژوهش است. ضعف ارتباطات که وجه مشخصه آن نامطلوب بودن مناسبات میان بخش تحقیقات با اقتصاد، سیاست، فرهنگ و جامعه، ضعف ارتباط با دنیای پویای علم و فن‌آوری، ضعف مفرط پایگاه‌های اطلاعات و نظام اطلاع‌رسانی و مانند آن است را می‌توان از دیگر مشکلات پژوهش در کشور دانست.
 
نبود بانک اطلاعاتی مناسب از کارهای پژوهشی و تحقیقاتی
 
وی نبود بانک اطلاعاتی مناسب از کارهای تحقیقاتی را از دیگر مشکلات پژوهش در کشور دانست و گفت: علاوه بر نبود مرجع حمایتی از امر پژوهش و درک نامناسب از آن غلبه ساختار سیاسی بر ساختار علمی کشور؛ نبود بانک اطلاعاتی جامع و مناسب از تحقیقات در حوزه‌های مختلف به‌ویژه حوزه اجتماعی و فرهنگی هم چالش دیگری است که باید به آن اشاره کرد. نبود بانک اطلاعاتی سبب تکرار و موازی کاری‌های بسیار و عدم امکان استفاده از نتایج پژوهش‌ها به دلیل عدم دسترسی شده است. این ناتوانی امکان مقایسه نتایج را در بازه‌های زمانی مختلف ناممکن ساخته و نگاه مقطعی به موضوعات را به وجود آورده که نمی‌توان چشم‌انداز آینده را ترسیم کرد. با وجودی که در برخی از برنامه‌های توسعه انجام تحقیقات مستمر در بازه‌های زمانی چند ساله پیش‌بینی‌شده است اما عدم پای بندی و نبود بانک اطلاعاتی جامع آسیب جدی به نتیجه‌گیری مناسب برای تصمیم‌سازی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها بر وارد کرده است.
 
این دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران تصریح کرد: اساساً شاهد یک‌فاصله معنادار بین سیاست‌گذاری و پژوهش‌های علمی و نتایج آن هستیم. متأسفانه گاه در سیاست‌گذاری‌ها در دوره زمانی خاص با ذکر صلوات لوایح و قوانین تصویب می‌شد اما در اکثر زمان‌ها و دوره‌ها مطالعه و پژوهش پیش شرط اصلی محسوب می‌شود با این اگر درک صحیحی از پژوهش و حمایت جدی از حوزه‌های مختلف علمی و رعایت شئونات محققان وجود نداشته باشد هیچ معضلی برطرف نخواهد شد. برای مثال تا زمانی که به درستی ندانیم درد زن سرپرست خانوار چیست؟ نیازها و انتظارت او کدامند؟ و... اگر حداقل مبلغی که برخی از سازمان‌های حمایتی به این قشر از جامعه می‌دهند را حتی ۱۰ برابر هم کنیم، باز هم مشکل زن سرپرست خانوار حل نخواهد شد.

این جامعه‌شناس به مشکلات آموزشی که منجر به عدم تربیت پژوهشگر توانمند می‌شود اشاره و بیان کرد: یکی از مشکلات پیش روی پژوهشگران و فعالیت‌های پژوهشی کشور مبحث آموزش در کشور است. انفکاک موجود بین سیاست گذاران و فعالیت‌های پژوهشی حاصل نبود آموزش مناسب در این زمینه است. تا وقتی سیاست‌گذار درک مناسبی از پژوهش و اختصاص بودجه پژوهشی نداشته باشد و نتواند بسیاری از این فاصله‌ها را جبران کند و بانک‌های اطلاعاتی را تعبیه نکند، در بر همین پاشنه خواهد چرخید.
 
رئیس مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دانشگاه تهران در پایان اظهار کرد: خوشبختانه برخی از کتب آموزشی مقاطع تحصیلی به کودکان آموزش می‌دهند تا برای رسیدن به پاسخ پرسش‌های خود تحقیق کنند این نکته بسیار لازم و ضروری است ولی به‌هیچ‌عنوان کافی نیست. افزون بر اینکه این تغییرات پدید آمده در کتب آموزشی هم خود باید مبتنی بر پژوهش بوده و سلیقه‌ای نباشد. به هر ترتیب تحقیق و پژوهش باید در کشور نهادینه شود و تمام‌کارها به‌ویژه در حوزه مطالعات فرهنگی و اجتماعی بر روی آن استوار شود.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری  ایکنا، تاریخ انتشار: 26  آذر  1400، کدخبر: ، www.iqna.ir،4021344