شعار سال: پیچیدگی و نوسان افکار عمومی زمینه‌ساز بسیاری از تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، شیوه‌های حکمرانی و تغییر در نگرش‌ها، باور‌ها و ارزش‌های اجتماعی شده است. یکی از موضوعات بسیار مهم در حوزه مطالعات مرتبط با افکار عمومی، پدیده وارونگی افکار عمومی است که به‌تازگی ادبیات آن مورد توجه و ابعاد آن مورد حساسیت علمی قرار گرفته است.

سپهر خلجی دکتری ارتباطات و مدرس دانشگاه در این کتاب بیان داشته است که وارونگی افکار عمومی، عملکرد ِ واکنشی افکار عمومی است، به گونه ای‌که مطابق پیش بینی‌ها نیست. در واقع وضعیتی است که نحوه واکنش افکار عمومی در مواجهه با پدیده‌های پیرامون، تحت تأثیر این عوامل، دچار وارونگی می‌شود؛ ذهنیت‌ها و تجربه‌های عمومی انبوه مخاطبان، ناتوانی در اقناع افکار، ضعف عملکرد مدیران، تنزل سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی و....

بر اساس شواهد تجربی و تحلیلی می‌توان عنوان نمود که «وارونگی افکار عمومی» اولاً پدیده‌ای چند بُعدی است و ثانیاً موضوعی میان رشته‌ای و ثالثاً مسأله‌ای فرآیندی و از جنس واکنش‌هاست که عواملی از جمله، احساس جامعه مبنی بر عدم صداقت مسئولان، اختلال و تزلزل در اعتماد عمومی نسبت به کارگزاران، سلب اعتماد مخاطب نسبت به منبع ارسال پیام و یا بستر‌های ارتباطی، اثرگذاری رسانه‌های رقیب خارجی بر جهت‌دهی افکار مخاطبان، ضعف عملکرد نظام اطلاع‌رسانی و ساختار و رویکرد سنتی و انفعالیِ رسانه‌های رسمی در مواجهه با مخاطب، تجارب گذشته و تصورات ذهنی غالب در مخاطبان، فساد و تبعیض موجود در سیستم‌ها، ضعف ناشی از عدم توجه به ظرفیت‌های اقناعی، احساس عدم شفافیت از سوی مخاطب، ضعف عملکرد مدیران و سیاستگذاری‌های غلط، وجود شکاف در اجتماع و سست شدن پایه‌های اعتماد عمومی و بی اعتنایی به نیاز‌های واقعی مردم مهمترین علل و زمینه‌های مؤثر بر بروز این پدیده هستند.

 
این کتاب در بیان راه‌حل‌های مقابله با این پدیده، مسائلی مانند جلب و ارتقاء اعتماد عمومی و مراقبت دائمی از آن، اولویت بخشی به مخاطب در فرایند ارتباطی، توجه ویژه به مقوله اقناع در فرآیند مدیریت پیام و به‌روز رسانی گفتمان رسانه بر مبنای ظرفیت‌های اقناعی، شناسایی موضوعات با ضریب بالای فراگیری و درگیر سازی افکار عمومی و واکنش‌های فوری و مؤثر در قبال آنها، خنثی‌سازی عملیات جریان‌های رقیب و معارض و مهار اثرات تخریبی فضای مجازی در فرایند ارتباطات را پیشنهاد داده است.

افکار عمومی به عنوان یکی از بحث‌انگیزترین موضوعات علوم اجتماعی است که این پژوهش علمی در این حوزه به طرح نظریه «واورنگی افکار عمومی» پرداخته و بر همین مبنا تلاش شده است تا صاحبنظران و متخصصان علوم مختلف و مرتبط با موضوع، علاوه بر بررسی عوامل و زمینه‌های موثر بر وارونگی افکار عمومی به تبیین مفهومی این پدیده بپردازند.

این پژوهش به نتایج خوبی دست یافت. از جمله اینکه نشان داد مصادیق وارونگی افکار عمومی فقط در عرصه سیاسی قابل تصور نیست، بلکه مصادیقی از این پدیده را می‌توان در حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مشاهده کرد. به‌عنوان مثال در زمینه اقتصادی دولت اعلام می‌کند که مردم دلار نخرند، زیرا درحال برنامه‌ریزی برای تزریق دلار به بازار و احتمال کاهش نرخ ارز هستیم. بعد از این پیام در عمل چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر تا دیروز فردی ۱۰۰ دلار می‌خرید، امروز هزار دلار می‌خرد. در زمینه خرید خودرو هم همین وضعیت را مشاهده می‌کنیم. در رسانه‌ها از مردم درخواست می‌شود که خودرو نخرند تا قیمت‌ها کاهش یابد، ولی مردم نه‌تن‌ها از خرید خودرو امتناع نمی‌کنند، بلکه تا سایت خرید خودرو باز می‌شود در کمترین دقایق چندین برابر ظرفیت ثبت‌نام می‌کنند! یکی از علل عمده این اتفاق «وارونگی افکار عمومی» است. البته این پدیده تنها مربوط به جامعه ما نیست، در همه جوامع به نسبت شرایط آن امکان وقوع دارد.

بر اساس تحلیل‌های نویسنده در این کتاب پژوهش محور (استخراج و تدوین شده از پایان نامه سپهر خلجی به راهنمایی و مشاوره رضا اسماعیلی و فائزه تقی‌پور از دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان)، در صورت تداوم تنزل سرمایه اجتماعی و از دست رفتن اعتماد عمومی در یک جامعه شرایط «وارونگی افکار عمومی» حاکم خواهد شد؛ به این معناکه هر چقدر هم مسئولان تلاش کنند، در مقابل با پاسخ منفی و وارونه افکار عمومی مواجه خواهند شد.

 
وارونگی افکار عمومی پیامد‌های متنوعی در ابعاد ارتباطی، اجتماعی، فرهنگی، مدیریتی، امنیتی و...، به همراه دارد. برخی از این پیامد‌ها بسیار خطرناکند. ممکن است با وارونگی افکار عمومی مواجه شویم که زمینه‌ها و علت‌های آن اقتصادی باشد، اما با پیامد‌های امنیتی مواجه گردیم. یا پیامد ممکن است در حوزه سیاسی بروز کند. مثلا پیامد‌های آن را در نتایج انتخابات مشاهده کنید.

یکی از پیامد‌ها اتخاذ رویکرد واکنشی از سوی افکار عمومی است. افکار عمومی حالت واکنشی به خود می‌گیرد. یکی دیگر از پیامد‌ها کاهش سرمایه اجتماعی است. حتما وقتی وارونگی افکار عمومی رخ می‌دهد شما با کاهش سرمایه اجتماعی مواجه خواهید شد، چون مخاطب اعتماد خود را از دست می‌دهد، یا بی‌اعتمادی به مدیران است، یا بی‌اعتمادی به تصمیمات. اینجا کاهش سرمایه اجتماعی اتفاق می‌افتد. مقاومت دربرابر پیام یکی دیگر از پیامدهاست. در این شرایط هر چه پیام می‌دهید، افکار عمومی در مقابل آن مقاومت می‌کند. اختلال در قدرت تصمیم‌گیری از دیگر پیامد‌های وارونگی افکار عمومی است. وقتی وارونگی افکار عمومی را دارید حتما تصمیم‌گیری شما با اختلال مواجه می‌شود و نمی‌توانید درست تصمیم بگیرید. هر تصمیمی می‌گیرد نحوه دیگری از آب درمی‌آید. یکی دیگر از پیامد‌های مهم وارونگی، نفوذ و مرجعیت یافتن بیگانگان است. به همین دلیل است که می‌بینید جبهه دشمنان سرمایه‌گذاری وسیعی در رسانه انجام داده‌اند.
یکی دیگر از پیامد‌های وارونگی افکار از بین رفتن فرصت‌ها و جانشین شدن تهدیدهاست. به‌طوری که تقویت روایت‌های غیررسمی موجب تقابل با سیاستگذاری‌های رسمی می‌شود و اینجا چالش‌های امنیتی بروز پیدا می‌کند. الان صحنه برای ما روشن است می‌دانیم که با علل، زمینه‌ها و عوامل تشدیدکننده وارونگی افکار عمومی مواجهیم، پس باید به یک استراتژی برسیم و بدانیم در مقابل این پدیده چکار باید انجام دهیم. اصطلاحا باید راهبردی برای مواجهه با این پدیده داشته باشیم.

یکی از راهبرد‌های مهم و ابتدایی، صداقت با مردم است. هر جا با مردم شفاف و صادقانه برخورد شود، مردم می‌پذیرند و حداقل کمتر با وارونگی افکار عمومی مواجه هستیم. توجه به اصلاح رفتار‌ها نیز موثر است. در همین زمینه هر جایی که نیاز است رفتار را اصلاح کنید و بر تصمیم اشتباه خود اصرار نورزید و اگر اشتباه کردید عذرخواهی کنید و از آن برگردید. این نکته‌ای است که رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر دولت نیز بیان فرمودند. اقناع‌کنندگی تصمیمات مسئولان نیز یک راهبرد است. هر تصمیمی که گرفته می‌شود، باید یک پیوست افکار عمومی از جنبه اقناع‌کنندگی داشته باشد. عدم‌ارسال پیام‌های متناقض و متعارض اهمیت دارد. نقش دادن به مردم در اداره امور جامعه نیز از دیگر راهبرد‌های کاهش بروز وارونگی افکار است. همچنین جهت مقابله با وارونگی افکار عمومی، اتخاذ تصمیمات خردمندانه از جانب مسئولان مهم است. مردم وقتی ببینند مدیران توجه می‌کنند و کرامت قائل می‌شوند پیوندی بین مردم و دولت احساس می‌شود. آنجا حرف شما اثر بیشتری دارد.
واقعیت این است که وارونگی افکار عمومی یک فرآیند است که به‌تدریج رخ می‌دهد و اگر بستر‌های وارونگی افکار عمومی ایجاد شد در بزنگاه‌ها و شرایط بحرانی وارونگی به‌صورت دفعی و با شدت رخ خواهد داد.

اختصاصی پایگاه تحلیلی خبری شعار سال، برگرفته از منابع گوناگون