شعار سال: تاجيكستان كه با ايران هيچ مرز مشتركي ندارد، تا مدت‌ها در محافل سياسي ايران به‌عنوان منبع تأمين‌كننده آب خراسان‌رضوي معرفي مي‌شد. قرار بود با يك خط لوله انتقال، يك ميليارد مترمكعب آب در سال از تاجيكستان به ايران منتقل و به ازاي آن، نفت يا گاز به دولت تاجيكستان تحويل داده شود. البته به دليل شرايط سخت‌گيرانه دولت تاجيكستان و شايد ملاحظات سياسي، هيچ‌گاه اين طرح عملياتي نشد. گويا در دور جديد مذاكرات ديپلماتيك با سرپرستي رضا اردكانيان، انتقال آب به ايران از حالت فيزيكي خارج شده و وزير نيرو دنبال انتقال آب مجازي به ايران از طريق همكاري در زمينه توسعه كشت فراسرزميني در تاجيكستان است. رضا اردكانيان، وزير نيرو كه براي شركت در اجلاس بين‌المللي دهه اقدام براي آب و توسعه پايدار به تاجيكستان سفر كرده است، در ديدار با وزیر امور خارجه تاجیکستان، شرایط همکاری در زمینه کشت فراسرزمینی و توسعه همکاری درباره آب و انرژی را بررسی کرد. اگرچه از جزئيات ديدار وزير نيرو با وزير امور خارجه تاجيكستان اطلاعات زيادي در دسترس نيست، اما گويا اردكانيان قصد دارد با توسعه همكاري ايران و تاجيكستان در زمينه توسعه كشت فراسرزميني، زمينه تأمين بخشي از نيازهاي ايران را در قالب آب مجازي فراهم كند.

عبور آب از سرزميني ناامن

تاجيكستان با ايران مرز مشتركي ندارد و خط انتقال آب اين كشور به ايران از مسير افغانستان به‌عنوان كشوري ناامن، عبور خواهد كرد. عبور خط لوله انتقال آب از كشوري كه امنيت كافي ندارد، تا حدود زيادي ماهيت طرح انتقال فيزيكي آب از اين كشور به ايران را زير سؤال مي‌برد. طرح انتقال خط لوله آب از تاجيكستان به ايران، در سال 2007 میلادی در سفر رئیس‌جمهوری وقت ایران، يعني محمود احمدي‌نژاد، به تاجیکستان در ملاقات با همتای تاجیکش، امام‌علی رحمان، مطرح شد و اولین سند آن به امضا رسید. اولين جزئيات اين توافق، از سوی سفير تاجيكستان در جمع رسانه‌ها مطرح شد. در آن زمان، سفير تاجيكستان اعلام كرد اگر ايران قصد داشته باشد از آب مازاد تاجيكستان بهره ببرد، بايد لوله‌اي با قطر دو برابر آب انتقالي براي صدور نفت يا گاز به تاجيكستان طراحي كند. با وجود اين اظهارات، دولت رسما واكنشي به سخنان سفير تاجيكستان نشان نداد. اواخر ماه می سال 2012، در جلسه دهم کمیسیون دولتی اقتصاد و تجارت تاجیکستان و ایران، سند انتقال آب تاجیکستان به خراسان عملا به جریان افتاد. آن زمان ایران پیشنهاد کرد در قبال انتقال آب، نفت، گاز یا پول پرداخت کند و بر همین اساس، ایران متعهد شد یک لوله آب در مسیر 600کیلومتری بدخشان تاجیکستان تا خراسان ایران نصب كند كه البته تا امروز اين طرح به دليل تبعاتي كه براي امنيت كشور دارد، روي كاغذ باقي مانده است.

بررسي همه‌جانبه تمام گزينه‌ها الزامي است

بدون شك، تأمين فيزيكي آب تنها راه رفع نيازهاي كشور نيست و اين نسخه دير يا زود به بن‌بست خواهد خورد. آبي كه از آن سوي مرزها مي‌آيد، تابع شرايط پيچيده سياسي و امنيتي خواهد بود. آب مازاد تاجيكستان به دليل رهاشدن مزارع انگور اين كشور و محدوديت‌هاي مذهبي براي عرضه اين محصول به كارخانه‌هاي توليدي است. همچنین ذوب يخچال‌هاي اين كشور ناشي از گرمايش جهاني، آب مازاد را در تاجيكستان توليد كرده است. در نتيجه، هرگونه تغيير در شرايط اجتماعي يا اقليمي مي‌تواند وضعيت منابع آب تاجيكستان را تحت تأثير قرار دهد. مرتضي افتخاري، رئيس مؤسسه تحقيقات آب، در گفت‌وگو با «شرق» درباره احتمال پايان‌يافتن منابع مازاد آب تاجيكستان كه ناشي از ذوب يخچال‌هاست، عنوان مي‌كند: وضعيت ذوب يخچال‌ها در قطب شمال و جنوب متفاوت است؛ يخچال‌هاي قطب جنوب بر اثر گرمايش جهاني ذوب مي‌شود، اما در يخچال‌هاي قطب شمال وضعيت برعكس است. بنابراين براي اينكه بدانيم تاجيكستان چقدر از اين موضوع متأثر است، بايد مطالعه انجام دهيم. به نظر مي‌رسد توسعه كشت فراسرزميني در تاجيكستان با هدف كاهش فشار بر منابع آبي كشور نسبت به انتقال فيزيكي آب به ايران، روش معقول‌تري باشد. رئيس مؤسسه تحقيقات آب دراين‌باره مي‌گويد: ديدگاه شخصي من اين است كه روي آب‌هاي خارج از كشور حساب باز نكنيم، اما هدف از انتقال آب نيز مسئله مهمي است. در كل فكر مي‌كنم روي كشت فراسرزميني مي‌توانيم كار كنيم، ولي به اين معنا نيست كه در داخل كشور موضوع آب را رها كنيم.

افتخاري با استناد به سخنان معاون وزير جهاد كشاورزي، وابستگي محصولات استراتژيك به كشت فراسرزميني را غيرمنطقي مي‌داند، اما تأكيد مي‌كند: در فرايند مذاكره براي انتقال آب به روش‌هاي مختلف، بايد گزينه‌هاي متفاوت را مدنظر قرار داد. با توجه به رويكرد وزير نيرو در جلب مشاركت ساير دستگاه‌ها، بدون شك مي‌توان با مشاركت وزارت نفت، قراردادهايي را منعقد كرد كه ريسك‌هاي مختلف در متن آن لحاظ شده باشد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق ، تاریخ انتشار 2 تیر 97، کدمطلب: 189870، www.sharghdaily.ir