شعار سال: از آغاز عصر فضا یعنی حدود شش دهه قبل، برنامهریزی و مدیریت این حوزه بهطور سنتی در اختیار سازمانهای فضایی دولتی بوده است. در دوره جنگ سرد، رقابت سیاسی- نظامی شوروی سابق و ایالات متحده بزرگترین محرک پیشرفت فناوریهای فضایی بود و از آن زمان تاکنون نیز شاهکلید مأموریتهای فضایی در اختیار معدود سازمانهای فضایی کشورهای توسعهیافته بوده است؛ اما با گذشت زمان بهتدریج بازیگران مستقل جدیدی به عرصه فضا وارد شدند و در دهه اخیر به تعداد و دامنه فعالیت آنها افزوده شده است.
با پیشرفت فناوری و کاهش هزینههای عملیاتی طراحی و ساخت سامانههای فضایی، چند سالی است شرکتهای خصوصی فضایی توان و جرئت حضور پررنگ در عرصه فضا را پیدا کردهاند. البته بیش از سه دهه است که شرکتهای خصوصی در زمینه ساخت ماهوارهها و قطعات مختلف مورد نیاز برای صنایع فضایی مشغول به کار هستند، اما بهتازگی برخی از شرکتها به فناوری ارسال بار و حتی فضانورد به مدار زمین دست پیدا کردهاند که شرایط جدیدی را رقم زده است.
کارآفرینان معروف و ثروتمندی مانند «ایلان ماسک»، «جف بزوس» و «ریچارد برنسون» کسانی بودند که با اجرائیکردن گامبهگام طرحهای بلندپروازانه خود در شرکتهای اسپیسایکس، بلو اوریجین و ویرجینگلکتیک، آغازگر عصر جدیدی در فضا شدند: عصر حضور جدی و مستقل شرکتهای خصوصی در فضا. طرحهای این شرکتها که در ابتدا غیرممکن و دور از دسترس به نظر میرسید، حالا چند سالی است که اجرائی شده و راه را برای ورود صدها شرکت نوپای دیگر به عرصه فضا باز کرده است.
سازمانهای دولتی فضایی مثل ناسا معمولا بهصورت عملیاتی سازمانهای بسیار محافظهکاری هستند. یعنی سعی میکنند تا جای ممکن دست به ریسکهای بزرگ نزنند، زیرا ریسک زیاد، احتمال شکست مأموریتها را نیز زیاد میکند. با توجه به اینکه بودجه این سازمانها از مالیاتی تأمین میشود که مردم پرداخت میکنند، نرخ بالای شکست ممکن است موجب نارضایتی افکار عمومی از عملکرد آنها شود و جذب بودجه آینده را با مشکل مواجه کند. همچنین سازمانهای دولتی فرایندهای بوروکراتیک زیادی در دل خود دارند که پیشرفت فناوری را کند میکند. در شرکتهای خصوصی شرایط متفاوت است و شرکت برای رسیدن به سود بیشتر، ریسکهای بیشتر را به جان میخرد و مهندسان در محیطی با کمترین بوروکراسیهای دستوپاگیر، میتوانند ایدههای نوآورانه خود را بهسرعت پیادهسازی و آزمایش کنند و با گرفتن بازخورد مداوم از شکستها، با سرعت بیشتری به اصلاح و بهینهسازی طرحهای خود بپردازند.
طبیعتا مهمترین انگیزه شرکتهای خصوصی و استارتآپها برای فعالیت در هر صنعتی، کسب درآمد و ایجاد سود برای سهامداران خود است. صنعت فضا نیز از این قاعده مستثنا نیست و شرکتهای خصوصی که پا به این عرصه گذاشتهاند باید در طولانیمدت برای سهامداران خود سود اقتصادی مستقیم یا غیرمستقیم ایجاد کنند. در غیر این صورت هیچ سرمایهگذاری علاقهمند به تزریق سرمایه خود در این شرکتها نخواهد بود.
اما درحالحاضر چه فعالیتهایی در صنعت فضا میتواند برای شرکتها درآمد ایجاد کند؟ ارتباطات و مخابرات، پیشبینی آبوهوا، مکانیابی و ناوبری، پایش و اکتشاف منابع زمینی و زیرزمینی، فعالیتهای جاسوسی و حمل محمولههای فضایی و فضانوردان به مدار زمین، حوزههای کاربردی اصلی هستند که دولتها بهطور سنتی در آنها فعال بودهاند و با پیشرفت شرکتهای خصوصی فضایی، این امکان به وجود آمده است که آنها بسیاری از این فعالیتها را بر عهده بگیرند و با نوآوری و هزینه کمتر اجرا کنند؛ برای مثال شرکت اسپیسایکس برای حمل بار به ایستگاه فضایی بینالمللی قراردادی طولانیمدت با ناسا امضا کرده و مسئولیت این کار را بر عهده گرفته است.
اما شرکتهای فضایی فعالیت خود را محدود به تکرار کارهای گذشته نمیبینند. آنها بهدنبال عملیکردن ایدههای نوآورانه و اجرای پروژههایی هستند که تابهحال در بخش دولتی نیز اجرا نشده است؛ برای مثال اسپیسایکس برای اولینبار در جهان موفق شد پرتابگرهایی با قابلیت استفاده مجدد را با موفقیت طراحی، تولید و استفاده کند و بلو اوریجین نیز این فناوری را به دست آورده است. استفاده از پرتابگرهایی با قابلیت استفاده مجدد، گامی بزرگ برای کاهش هزینههای ارسال محموله به فضا و ارزانترکردن حملونقل فضایی است و تأثیر زیادی روی اقتصاد مأموریتهای فضایی خواهد گذاشت.
پیشرفتهای صورتگرفته در زمینه ساخت ماهوارههای کوچک و تاسوارهها نیز خارقالعاده بوده است. کوچکشدن ابعاد چیپها و لوازم الکترونیکی، توسعه مواد سبک و مقاوم و تکنیکهای جدیدی مثل چاپ سهبعدی، قابلیت ساخت ماهوارههای کوچک (میکرو و نانو ماهوارهها) را با هزینه کم فراهم کرده است. این ماهوارهها به نسبت نسل قبل بسیار تواناتر و درعینحال بسیار کوچکتر و سبکتر هستند. ابعاد آنها از سازهای همحجم یک اتوبوس به اندازه یک جعبه کفش رسیده است که این امر امکان ارسال انبوه آنها به فضا توسط پرتابگرهای با اندازه متوسط را فراهم میکند. علاوه بر پیشرفتهای فناوری، شرکتهای فضایی بهدنبال عملیکردن راههای جدید درآمدزایی از فضا هستند. گردشگری فضایی و معدنکاوی فضایی از جمله حوزههای جدیدی هستند که میتوانند در میانمدت و طولانیمدت سودی درخور توجه برای این شرکتها به ارمغان بیاورند. نسل جدیدی از گردشگران ثروتمند و مشتاق به سفر به مرز فضا، مشتریان پروپاقرص شرکتهای گردشگری فضایی خواهند بود که آنها را با فضاپیماهای مخصوص به مرز جو کره زمین خواهند برد تا منظرهای بینظیر را تجربه کنند.
در کنار تمام این پروژهها، نباید از طرحهای بلندپروازانه سفر به ماه و مریخ غافل شد. طبق اعلام اسپیسایکس، این شرکت قصد دارد تا سال 2022 نخستین محموله باری خود را به سیاره مریخ ارسال کند و پس از فراهمکردن زیرساختهای لازم برای حضور فضانوردان، نخستین مسافران مریخی را در سال 2024 راهی این سیاره کند. مأموریتی که در صورت اجرای موفقیتآمیز، نقطه عطفی در تاریخ فضانوردی خواهد بود.
براساس گزارش فصل اول سال 2018 شرکت سرمایهگذاری خطرپذیر Space Angels، شرکتهای خصوصی فضایی در این مدت سهماهه حدود یک میلیارد دلار سرمایه جذب کردهاند. حدود 72 درصد این سرمایهگذاریها روی حوزه پرتابگرها و 25 درصد در حوزه ماهوارهها بوده است. طبق گزارش این شرکت، سرمایهگذاری در استارتآپهای فضایی در یک دهه گذشته رشد چشمگیری داشته است.
به نظر میرسد در سالهای آینده سازمانهای دولتی فضایی بیشتر وظیفه اکتشاف دنیاهای دور و پیشبرد طرحهای تحقیقاتی را بر عهده داشته باشند. معمولا برای چنین پروژههایی سود واضح اقتصادی قابل تعریف نیست و بههمیندلیل دولتها سرمایهگذاری روی آنها را بر عهده میگیرند. در نتیجه بسیاری از فعالیتهای سودده فضایی در فضایی رقابتی میان شرکتهای خصوصی تقسیم خواهد شد. آیا ما در آغاز عصری جدید در صنعت فضا به سر میبریم؟ قطعا گذر زمان قوانین این دنیای جدید را شفافتر خواهد کرد.
سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق ، تاریخ انتشار 31خرداد97، کدمطلب: 189775، www.sharghdaily.ir