شعارسال : نشست چهارم از سلسله نشست‌های روش‌شناسی تولید علم دینی با سخنرانی حجت الاسلام شریفی نویسنده کتاب «روش شناسی علوم انسانی اسلامی» روز چهارشنبه دوم اسفندماه برگزار شد که حجت الاسلام شریفی در مقدمه بحث طی سخنانی گفت: بحث از روش و روش‌شناسی، یکی از پر جاذبه‌ترین و البته پر مجادله‌ترین مباحث در میان عالمان علوم انسانی است. تا جایی که بعضاً دوران اخیر را دوران «نبرد روش‌ها» نامگذاری کرده‌اند و در دهه‌های اخیر، صدها کتاب درباره روش و روش‌شناسی نوشته شده است و تحقیقات بسیار گسترده، مفید و کارگشایی در این زمینه صورت گرفته است.وی در ادامه به تشریح سطوح مختلف روش شناسی در علوم انسانی پرداخت و ضمن بیان پنج سطح روشی، به تبیین هریک از این سطوح پرداخت.

حجت الاسلام شریفی سطح اول از روش شناسی در علوم انسانی را «روش به مثابه تکنیک گردآوری تحلیل داده ها» بیان کرد و گفت: اغلب کتاب‌های روش در کشور ما به ندرت تالیفی است و بیشتر حالت ترجمه‌ای دارند و همان تکنیکی که غربی‌ها در گردآوری داده‌ها بیان کرده‌اند در ایران هم ترجمه شده است. این تکنیک ها به سه رویکرد کمی، کیفی و تلفیقی تقسیم می‌شوند.وی با اشاره به «روش داوری» به عنوان سطح دوم از روش شناسی در علوم انسانی، گفت: روش داوری یعنی نظریه‌ای که مطرح می‌شود، روش داوری و قضاوت درباره آن چگونه باید باشد؟ در روش داوری ما از کثرت گرایی روش در علوم انسانی باید تبعیت کنیم.

حجت الاسلام شریفی در ادامه «روش معرفت (تحلیل در علوم انسانی)» را سومین سطح از روش شناسی در علوم انسانی نام برد و در توضیح آن گفت: اگر می‌خواهیم به سمت علوم انسانی اسلامی حرکت کنیم ابتدا باید یک تفسیر روشی از علوم انسانی داشته باشیم.
وی با اشاره به اینکه علوم انسانی را برخی تعریف به مصداق کرده‌اند، گفت: البته برخی مثل علامه مصباح یزدی نیز علوم انسانی را تعریف به حقیقت می‌کنند. چیزی که در اینجا اهمیت دارد این است که در تعریف علوم انسانی باید واقع بینانه باشیم و بر اساس مولفه‌ها علوم انسانی را تعریف کنیم.

حجت الاسلام شریفی در ادامه بر اساس هفت مولفه به تشریح علوم انسانی پرداخت و گفت: این مولفه‌ها به ترتیب عبارتند از: سوال از چیستی یعنی «مقام تعریف» که بخش زیادی از کتب علوم انسانی به تعریف از علوم انسانی می‌پردازد، پرسش از چگونگی یا همان «مقام توصیف»، سوال از چرایی و پرسش از علل و عوامل یک کنش یعنی «مقام تبیین»، پرسش از معنا کشف انگیزه و جهان ذهنی کنشگر یا همان «مقام تفسیر»، سوال از چگونگی وضعیت آینده یعنی «مقام پیش بینی»، سوال از فضیلت و رذیلت یا همان «مقام ارزش‌گذاری»، و در نهایت سوال از چه باید کرد یعنی «مقام کنترل».حجت الاسلام شریفی با بیان اینکه از میان این مراحل هفت گانه، مرحله آخر یعنی مقام کنترل نسبت به بقیه مراحل مهم‌تر می‌باشد، گفت: علوم انسانی علومی است که به توصیف، تبیین، تفسیر، پیش بینی، ارزش گذاری و کنترل کنش‌های انسان توجه می‌کند و به عبارتی دیگر علوم انسانی به تحلیل کنش‌های انسانی انسان می‌پردازد.

حجت الاسلام پارسانیا نیز در پنجمین نشست از سلسله نشست‌های روش‌شناسی تولید علم دینی که در روزپنج‌شنبه 3 اسفند 1396 برگزار شد، رابطه علم و دین را از جهت دینی بودن و غیردینی تشریح کرد و بیان داشت: این رابطه بستگی به تعریف علم دارد، چرا که تعریف دین نزد مکاتب جامعه‌شناسی متفاوت است و نوع تعریف از دین باعث تغییر در نوع رابطه دین و علم می‌شود.

وی افزود: برای مثال تعریف پست مدرن‌ها از علم، انباشته‌ای از یک‌سری بنیان‌های ارزشی در دین است و علم سرشار از این هویت‌ها است و اگر این هویت دینی باشد، علم هم دینی می‌شود و از نگاه پوزیتویستی علم هویت مستقلی دارد و ابزار علم در این مکتب، حس و آزمون پذیری است و رابطه علم و دین رابطه‌ای بیرونی است.حجت الاسلام پارسانیا تصریح کرد: از دیدگاه فیلسوفان مسلمان، اعم از مشایی، اشراقی و یا صدرایی برخلاف تفسیری که پوزیتویست‌ها از علم تجربی دارند، علم تجربی علمی خودبسنده از طریق حس و آزمون نیست، بلکه علم تجربی همواره به لحاظ ساختار درونی خود نیازمند گزاره‌هایی غیرتجربی است.

وی افزود: فیلسوفان مسلمان در شناخت نیاز دانش و علم تجربی به معرفت‌های غیرتجربی، با فیلسوفان پست مدرن مشترک‌اند، در صورتی که از نگاه بنده، علم مطلقا نه دینی و نه غیردینی است و البته علم می‌تواند موضوعش دین باشد، اما علم برحسب ذاتی، نه دینی و نه غیردینی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام در ادامه با طرح این سوال که آیا علم به دین، غیر از علم دینی است؟ گفت: برای پاسخ به این سوال ابتدا باید دین را تعریف کنیم.

حجت‌الاسلام پارسانیا افزود: دین «در معنای عام، شیوه زندگی انسان است. اما دین حق، شیوه زندگی مطابق با اراده تشریعی خدا می‌باشد». باید توجه داشت که علم به خدا علم به دین نیست، بلکه علم به اینکه چه‌کاری انجام دهیم، علم به دین است.عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اینکه برای دین‌دار بودن برخی امور لازم است و بدون معرفت خدا نمی‌توان دین‌دار شد، گفت: دین را با علم می‌شناسیم اما علم به دین به تنهایی دیانت نیست، دیانت رفتار مطابق با اراده خداست.استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران تصریح کرد: ظرف تحقق دین، عمل و اراده انسان است و به طور کلی «دین علم نیست و علم دین نیست» زیرا دین حوزه عمل انسان است.حجت‌الاسلام پارسانیا گفت: علم ما برخی مواقع به سمت دین است و برخی مواقع به سمت غیردینی است و همین سمت غیردینی گاهی مقدمات دین‌دار شدن است و گاهی مخالف با دین‌دار شدن، لذا وقتی دین می‌گوید اموری را فرانگیریم و ما فرا می‌گیریم اینجا داریم شرک می‌ورزیم.

وی با بیان اینکه علم برحسب ذات خود به دینی و غیردینی بودن تقسیم نمی‌شود، افزود: به لحاظ تجویزی می‌توانیم علم را دینی تفسیر کنیم، یعنی فراگیری برخی امور برای انسان واجب، مکروه، حرام، مستحب و… می‌شود و ما فراگیری امر حرام را غیردینی و فراگیری امور واجب را، دینی می‌دانیم.

حجت‌الاسلام پارسانیا تصریح کرد: علم چیزی است که ما با آن دین را می‌شناسیم بدون علم نمی‌توانیم دین‌دار باشیم. علم با ابزارهایی از قبیل «وحی، نقل، حس و…» دین را می‌شناسد برای مثال پیامبر(ص) با وحی دین را شناخت و ما دین را با نقل می‌شناسیم.عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در تشریح ملاک‌های تفکیک علم دینی از علم غیردینی گفت: ملاک اول به لحاظ موضوع است؛ یعنی اگر موضوع یک علم دین باشد، علم دینی خوانده می‌شود. مثلاً اگر موضوع یک علم، شناخت خدا و افعال و اقوال او باشد، آن علم به لحاظ موضوع، دینی است؛ یا اگر موضوع علوم انسانی، حوزه تجویزهای خداوند مانند فقه باشد، این علم دینی است. وی افزود: به لحاظ تاریخی«اگوست کنت» این موضوع را بیان کرد و معتقد بود که بشر در دوران اولیه علمش دینی است چون همه عالم را خدایان و افعال خداوند می‌داند ولی بشر مدرن علمش غیردینی است؛ چون موضوعش خدایان نیست و موضوع آن عالمی است که خالی از اعتقادات الهی است.

حجت‌الاسلام پارسانیا گفت: دومین ملاک از حیث «روش شناسی» است. روش متأثر از ابزارهایی است که برای کسب علم و معرفت معتبر می‌دانیم. مثلاً پوزیتیویست‌ها، فقط ابزار حس را می‌پذیرند و حال این که ما معتقدیم دانش علمی، به دانش تجربی محدود نیست و معرفت عقلی و وحی نیز معرفت علمی است. در روش پوزیتیویستی، حتی خیلی از معارف ارزشی نیز از دایره علم خارج می‌شوند؛ چون روش و ابزار پوزیتیوست فقط حس است.عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام افزود: ملاک سوم بررسی علم از حیث «تجویزی بودن»می‌باشد. یعنی علمی که دین، فراگرفتن آن را واجب، جایز یا مستحب می‌داند می‌تواند علم دینی خوانده شود و در مقابل، علمی که خداوند آموختن آن را حرام می‌داند غیردینی است.استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گفت: ملاک آخر برای دینی یا غیردینی بودن علم، متافیزیک آن علم است. پوزیتیویست‌ها در نیمه اول قرن بیستم معتقد بودند که علم، متافیزیک ندارد. پست‌مدرن‌ها به این رسیدند که علم، محصول پارادایم‌هاست و در عین‌حال، پارادایم غیرعلمی است. اما متافیزیک، شناختی است که دین متوقف بر آن است.

وی افزود: در عقلانیت مدرن بحث‌های صرفاً عقلی را فلسفه می‌گویند؛ به همین سبب با فلسفه متافیزیکی اسلامی فرق دارد. در نگاه ما اصول موضوعه از گزاره‌های علم تجربی نیست و در فلسفه الهی ریشه دارند. البته خود فلسفه، علم است و نسبت آن با علوم تجربی بسیار حیاتی است، طوری که دینی یا غیردینی بودن علم بر اساس تعریف آن علم از متافیزیک مشخص می‌شود.

حجت‌الاسلام پارسانیا تصریح کرد: مثلاً تعریف ما از علیت که یک مسأله متافیزیکی است، در تحلیل‌های بعدی ما از علوم انسانی کاملاً اثرگذار است؛ یعنی اگر یک مقدمه تجربی را در دست دو فرد قرار بدهیم که یکی معتقد به متافیزیک الهی باشد و دیگری معتقد به متافیزیک الهی نباشد، دو نتیجه متفاوت می‌گیرند. علم دینی؛ علمی است که عالم را می‌شناسد و اگر از متافیزیک الهی برخوردار باشد آن‌گاه علم دینی است.عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان گفت: باید توجه داشته باشیم که صرف اینکه دانشمندی بی‌دین بود دلیل بر این نیست که علمش هم غیردینی است و صرف اینکه دانشمند مسلمان بود دلیل بر این نیست که علمش نیز دینی باشد.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از سایت مرکز تحقیقات بسیج دانشگاه امام صادق، تاریخ انتشار: 4 اسفند، کدخبر: 1238، www.rc.basijisu.ir