شعار سال: برای بررسی ابعاد حقوقی و قانونی حقابه رود هیرمند و معاهدات مرتبط با آن با دکتر مجتبی انصاریان، حقوقدان و استادیار دانشگاه در رشته حقوق بین‌الملل در واحدهای دانشگاه پیام نور در شهرهای کابل، هرات و مزار شریف افغانستان گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:

نظامنامه حقوقی ایران و افغانستان در خصوص رودخانه‌های مرزی و حقابه‌ها برچه اساسی است و به لحاظ تاریخی از چه زمانی قراردادهای حقوقی در این خصوص منعقد شده است؟
آنچه که در ابتدا باید بگویم این است که مسأله رودخانه‌های بین‌المللی (میان دو یا چند کشور) از چند جنبه مورد بررسی قرار می‌گیرد. حق بر آب آشامیدنی سالم شهروندان، حق بر آب غیرآشامیدنی جهت مصارف کشاورزی و صنعتی، ورود آب به تالاب‌های بین‌المللی جهت استمرار حیات آنها که برای حفظ محیط‌زیست، حیاتی است؛ نقش آب در حفظ روابط دوستانه و همکاری متقابل و رسیدن به صلح و امنیت منطقه‌ای.
رودخانه‌ها از مهم‌ترین موانع طبیعی هستند که کشورها در تعیین خطوط مرزی با یکدیگر مورد استفاده قرار می‌دهند. انـستیتو حقوق بین‌الملل در مـورد محدودیت‌ حق‌ حاکمیت‌ کشورها بر آب رودخانه‌های بین‌المللی‌ تأکید‌ نموده و معتقد است که هیچ دولتـی نمی‌تواند بدون جلب موافقت دولت یا دولت‌هایی که در استفاده از آب رودخانه سهیم‌ هستند، مسیر‌ رود‌ را تغییر دهـد و موجب وارد شدن خسارت‌ بـه‌ دول سـاحلی دیگر شود. امروزه اصل استفاده عادلانه و منصفانه از آب رودخانه‌های مشترک توسط کشورهای ذینفع در یک حوزه آبریز و بویژه اصل رعایت حقوق کشورهای پایین دست در یک رودخانه بین‌المللی که به‌طور متوالی از کشورهای مختلفی عبور می‌کند در سطح جهانی به‌عنوان یک اصل عمومی (کلی) حقوقی پذیرفته شده است.
آنچه از دید جغرافیای طبیعی سیاسی اهمیت دارد، این است که یکی از عوامل مؤثر در بروز مشکلات مرز رودخانه‌ای دو کشور ناشی از شرایط ریخت شناسی(مورفولوژیکی) رودخانه و تغییر مسیرهای متعدد آن در دوره‌های کوتاه مدت است؛ به طوری که مسائل پیچیده و متعددی را در نظام حقوقی آن ایجاد کرده است و مناسبات سیاسی دو کشور را تحت تأثیر قرار داده است.پس از استقلال افغانستان از ایران در 1837با رأی مورخ 19 اوت 1872 (28مرداد 1251) «سر فردریک گلداسمید» مرز دو دولت به‌نحو روشن تری تعیین شد، هرچند که به علامتگذاری نینجامید. داور نظر داد که دو سوی هیرمند در بالا دست «کوهک» متعلق به افغانستان باشد و بستر اصلی هیرمند در پایین دست کوهک به‌عنوان مرز شرقی سیستان ایران تعیین شود. درعین حال، داور یاد شده افغانستان را از ایجاد تأسیساتی که سبب کاهش آب مورد نیاز زمین‌های ایران شود منع کرد.
با خشکسالی بی‌سابقه در سال 1974 (1326) اختلاف‌ها شدت گرفت تا آنکه با (پیگیری های ) ایالات متحده، سه سال بعد هیأت فنی بیطرفی مرکب از سه کارشناس منتخب طرفین تشکیل شد. هیأت در 28 فوریه 1951 (2 اسفند 1329) گزارش خود مبنی بر پیشنهاد 22 متر مکعب آب درهر ثانیه برای ایران را ارائه کرد.در 13 مارس 1973 (اسفند 1351) معاهده تقسیم آب هیرمند، براساس توصیه‌های همان هیأت درکابل به امضا رسید. بنابراین امروزه معاهده مذکور میان دوکشور مبنا و چارچوب رفتار هر دوکشور باید باشد البته هرگونه توافق بعدی در قالب کمیسیون‌های مشترک یا اصلاحیه به آن نیز معتبر و باید به موقع به اجرا گذاشته شود.
وظایف متقابل ایران و افغانستان بر طبق معاهدات دو طرف در خصوص رود هیرمند چیست؟
هرمعاهده بین‌المللی برای طرفین حقوق و تکالیفی به همراه دارد که باید متعهد به آن باشند درغیر این صورت زمینه احراز مسئولیت بین‌المللی نقض‌کننده ایجاد می‌شود.
مطابق ماده دو مارس 1973 (اسفند 1351) معاهده افغانستان متعهد به تحویل 22 متر مکعب آب در ثانیه به‌طور متوسط درسال نرمال آب است. همچنین افغانستان طبق همان ماده برای اثبات حسن نیت وتحکیم روابط برادرانه با ایران، خود را ملزم کرد که چهار متر مکعب دیگر علاوه بر مقدار مذکور به ایران جاری کند. طبق جدول ماده 3 معاهده، حجم آب قابل تحویل به ایران در همه ماه‌ها یکسان نیست. این مقدار در ماه‌های بهمن و اسفند (فوریه) به حداکثر 12/66 متر مکعب درهر ثانیه می‌رسد و در شهریور ماه حداقل 98/1 است که از زمان کمترین مقدار آبدهی است و این چیزی جز تضمین حداقل میزان اختصاصی نیست. در مواقع «خشکسالی‌های مدهش و یا بروز حالات مجبره» (فورس ماژور) که به‌طور موقت تحویل آب ناممکن باشد، طرفین باید بی‌درنگ به مذاکره بپردازند و طرحی اضطراری تهیه کنند.
وزارت امور خارجه ایران اخیراً نسبت به پرداخت حقابه رود هیرمند به افغانستان هشدار داده است. تخلفات افغانستان از حقابه در چه مواردی بوده است؟
لازم به‌ذکر است در حال حاضر حدود دو میلیارد نفر از مردم جهان با مشکل کم آبی و بی‌آبی روبه رو هستند. به‌همین جهت لازم است انسان‌ها در هر نقشی چه شهروند یا یک مسئول و دولتمرد درپی گفت‌و‌گو و با اولویت دانستن برخورداری از محیط زیست سالم درپی حل کم آبی و تحقق حقوق انسان‌ها باشند.
محدودیت در میزان آب انتقالی به استان سیستان و بلوچستان ایران مشکلات عدیده‌ای را برای مردم این منطقه ایجاد کرده است. کاهش حجم و سطح دریاچه هیرمند به‌عنوان مهم‌ترین عنصر زیست محیطی منطقه، کم شدن چشمگیر زمین‌های کشاورزی، مهاجرت ساکنان، کاهش اشتغال، فقر، بیکاری، تغییرات آب و هوایی، از بین رفتن زیستگاه‌های پرنده‌های مهاجر، افزایش طوفان‌های شنی، رشد گرایش به مشارکت در قاچاق مواد مخدر و گسترش یافتن پدیده غیر انسانی قاچاق انسان و... از تبعات مخرب و منفی ناشی از کاهش آب هیرمند است.افغانستان چه به‌دلیل سدهایی که بر رودخانه هیرمند ایجاد کرده است یا هر دلیل دیگری از انتقال آب به ایران خودداری کرده که این مسأله نقض تعهد صورت گرفته میان دوکشور است.
سازوکارها و ابزارهای ایران برای اقدام متقابل با افغانستان چیست؟
در این قسمت در ابتدا باید گفت مطابق با ماده 10 «قواعد هلسینکی» توسط «انجمن حقوق بین‌الملل» در سال 1966 هر دولتی باید با رعایت «اصل بهره‌برداری منصفانه» از ورود خسارت به دولت‌های دیگر اجتناب نماید.گفت‌و‌گو محور رفع هرگونه اختلاف است به همین جهت باید دقت نمود که در رابطه با این مسأله به جای استفاده از هر عبارت دیگر همیشه از «گفت‌و‌گوی آب» صحبت نمود.طبق ماده نهم عهدنامه 1351 در صورت بروز اختلاف در تعبیر یا اجرای (تطبیق) مواد این معاهده طرفین نخست از طریق مذاکرات دیپلماتیک دوم از طریق مساعی‌جمیله (تلاش نیک) مرجع ثالث برای حل اختلاف سعی خواهند کرد و در حالی که این مشکل دو مرتبه به نتیجه نرسد اختلاف مذکور بر اساس مورد مندرج در پروتکل‌شماره ۲ ضمیمه این معاهده به حکمیت محول می‌شود.تشکیل «کمیته مشترک کمیسرها» که در اجرای معاهده 1973 (1351) برای تقسیم آب هیرمند پیش‌بینی شده است که ماده 7 پروتکل شماره یک منضم به این معاهده اختیارات دو کمیسر منتخب طرفین را مشخص می‌کند از سازو کارها و ابزارهای ایران برای حل این مشکل است. در همین جهت وزیر امور خارجه وقت ایران بیان داشت: «کمیته‌های پنجگانه‌ای برای بررسی موضوعات مختلفی بین ایران و افغانستان تشکیل شده است.»
لازم به‌ذکر است ایران در قضیه اخذ غرامت از دولت عراق به‌دلیل تجاوز آن کشور زمان صدام اقدام مشخص و معینی صورت نداده است چه بسا که در پی آن نیز نبوده است. درحالی که نباید فراموش کرد که می‌توان هم به بازرگانی و همکاری مبادرت ورزید و هم مطالبه گر حقوق از دست رفته چون غرامت در حوزه‌های مختلف انسانی، اقتصادی و بخصوص غرامت شادی شهروندان ایران بود. به‌همین دلیل باید تناسب در رفتار خارجی با همسایگان صورت گیرد نه فراموشی بحث بسیار مهم غرامت که روزگاری دولت عراق ممکن است خود مطالبه گر مسأله غرامت شود و نه اقدام متقابل در خصوص افغانستان در حوزه‌های دیگر قبل از به بن‌بست رسیدن گفت‌و‌گوها میان دوکشور صورت گیرد.
طرح دعوا در مراجع بین‌المللی درخصوص رفع اختلافات حقوقی کشورها در رودخانه‌های مرزی و حقابه‌ها تا چه حد کارا و مؤثر است؟
یکی از عوامل تشدید اختلاف‌های بین‌المللی، بیش از 250 رودخانه مرزی و مشترکی است که بین 145 کشور جهان به وجود آمده است که می‌تواند به سایر نقاط هم تسری یابد.نکته بسیار مهم این است که دولتمردان ایرانی ضمن رعایت اصل شفافیت از نخبگان و متخصصان حقوقی و مرتبط با موضوع بهره برند و این اختلاف‌ها را در یک بستر آرام و اما با جدیت به دور از تهییج افکار عمومی حل نمایند. روابط کشورها نباید با یک اختلاف به‌طور کلی تحت تأثیر قرار گیرد هرچند که نباید فراموش کرد که نقض یک تعهد از سوی یک دولت همیشه به خاطر زیاده خواهی در حوزه مربوط نبوده چه بسا که در پی اعلام موجودیت یا اقدام متقابل بوده است. دراین راستا وزیر امور خارجه اعلام نمود که« روابط ما در یک مجموعه و بسته دیده شده که حقابه هم یکی از موضوعات آن است. کمیته ویژه‌ای برای بحث آب داشتیم.» به گفته‌ وی، «از پنج کمیته سه کمیته به نتیجه رسیده و منتظر تعیین تکلیف دو کمیته دیگر هستیم تا به نتیجه برسند. مجموعه‌ توافق‌های جامع راهبردی بین ایران و افغانستان در این پنج کمیته در نظر گرفته شده است.»
به‌نظر می‌رسد که ایران همان‌طور که در عهدنامه ایران و افغانستان مدنظر قرار گرفته است به گفت‌و‌گو (مذاکره) با دولت افغانستان با محوریت قرار دادن آن در سیاست خارجی خود بپردازد.
در انتها خوب است به‌نقل از پاپلی یزدی بیان داریم«ما دو کشور ایران و افغانستان پاره‌های یک فرهنگ هستیم. هر دو میراث فرهنگی سرزمین سیستان هستیم. هر دو کشور به سرزمین «رستم»، «سهراب» و «تهمینه» و به شاهنامه فردوسی آن افتخار می‌کنیم. باید هر دو کشور توجه کنند که گرچه نظام‌های سیاسی حاکم بر دو کشور دو تا است، ولی جغرافیا، اقلیم، آب و خاک و رودخانه و منبع آب یکی است، فرهنگ سیستان یکی است، قهرمانان، جنگ‌ها، خشکسالی‌ها، قحطی‌ها و سیلاب‌های آن یکی است.»

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران، تاریخ انتشار -، شماره: 475670