شعار سال: نگاه ویژه مسئولان استان سمنان به آبخیزداری در سال‌های اخیر باعث شده تا شاهد اجرای طرح‌های خوبی در این حوزه باشیم، اما باید فاصله‌مان تا نقطه مطلوب را به درستی ارزیابی کرد. وقتی هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک مراتع و آبخیزداری کشور، چندی پیش در نشستی با مدیران استان سمنان از سرمایه‌گذاری هفت هزار میلیارد ریالی دولت در بخش آبخیزداری صحبت کرد، کسی در سالن محل جلسه نبود که برق خوشحالی را در چشم مسئولان استان نبیند؛ بارقه امیدی که باعث می‌شد مسئولان همان‌جا چرتکه بندازند که سهم دیار خشک و کم‌آب قومس از این اعتبارات چقدر می‌شود؟ اما به‌واقع چرا این‌‌قدر آبخیزداری مهم است؟ برای پاسخ به این سوال باید کمی به گذشته بازگردیم؛ البته نه آن‌قدر دور؛ همین دو دهه پیش که در جای‌جای استان سمنان با حفر ۳۰ متر چاه به آب می‌رسیدیم؛ زمانی که منابع آبی از تراز برداشت و دریافت مناسبی برخوردار بودند و بحران آب گریبانمان را نگرفته بود؛ همان زمانی که حفر چاه‌های متعدد مانند پنیرهای ساخت کشور سوئیس، این‌چنین زمین‌هایمان را سوراخ سوراخ نکرده بود و زمانی که هنوز مسئولان به فکر طرح‌های آبخیزداری به این شدت و حدت، نیفتاده بودند.

 

عوامل موثر در خشک‌سالی

باید بپذیریم که مجموعه‌ای از عوامل ازجمله، تغییر اقلیم، گرم‌شدن کره زمین، برداشت بی‌رویه از منابع آبی، عدم بارش‌های متناوب و مناسب، حفر چاه‌های غیرمجاز متعدد، کشاورزی بدون نگاه علمی و تغییر الگوی کشت، عدم آینده‌نگری و ده‌ها مورد دیگر باعث شده تا ما در استان سمنان با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شویم، اما یکی از مسائلی که می‌تواند شدت این بحران را بکاهد، تغذیه دوباره منابع زیرزمینی است که این روزها با دلیل اسفنجی شدن زمین‌ بر اثر برداشت بی‌رویه، کمی دشوار به نظر می‌رسد؛ اما این‌جا است که قهرمانی به نام «آبخیزداری» وارد میدان می‌شود تا به منابع آب زیرزمینی استان سمنان آب برساند. کارکرد اصلی طرح‌های آبخیزداری دقیقاً تقویت و تغذیه منابع آبی است؛ یعنی این طرح‌ها، آب و سیلاب‌های جاری در سطح را که هدر می‌روند، جمع کرده و به آن‌ها اجازه ته‌نشین‌شدن یا جذب شدن در عمق زمین را می‌دهد تا شاهد تغذیه منابع آبی باشیم. این طرح‌ها غالباً در اراضی ملی و کوه‌ها و دشت‌های ما اجرایی می‌شود و مزیت‌های بسیاری دارد که یکی از آن‌ها تغذیه منابع آبی است و از دیگر مزیت‌هایش می‌توان به تثبیت خاک، جلوگیری از فرسایش آبی، جلوگیری از بیابان‌زایی و... اشاره کرد.

 

اعتبارات سرازیر می‌شوند

طرح‌های منابع طبیعی گران هستند، هرچند بارقه‌های امید در تخصیص اعتبارات این حوزه در استان، روشنایی‌هایی را در دل دلسوزان جامعه فروزان کرده است؛ همان‌طور که مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک مراتع و آبخیزداری همزمان با مهرماه سال جاری در جمع خبرنگاران گفت: هفت هزار میلیارد ریال برای طرح‌های آبخیزداری کشور هزینه شده که سهم سمنان ۱۶۴میلیارد ریال است. هوشنگ جزی افزود: امسال یکی از اولویت‌های کشور موضوع آبخیزداری است که به همین منظور برای نخستین‌بار اعتبار خوبی برای آن در نظر گرفته‌شده که با اختصاص این میزان اعتبار عملیات آبخیزداری، مکانیکی و بیومکانیکی ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی آبخیزداری کشور انجام می‌شود که نتایج آن افزایش تغذیه سفره‌های زیرزمینی و مقابله با خشک‌سالی‌ها، کنترل عوامل فرسایش آبی و افزایش پوشش گیاهی مراتع خواهد بود. وی می‌افزاید: در کشور ۶۰۲ حوضه آبخیز وجود دارد که ۴۵ نوع عملیات آبخیزداری در آن‌ها انجام خواهد شد و ازجمله این طرح‌ها می‌توان به فعالیت‌های بیولوژیک ازجمله بذرپاشی، کپه‌کاری، حفاظت و قرق، کنترل فرسایش رسوب سنگ و ملات و ساخت سدهای گابیونی اشاره کرد.

 

انجام مطالعات ۵۰ طرح

مدیرکل منابع طبیعی استان سمنان نیز با بیان این‌که قریب به ۵۰ طرح در استان وجود دارد که در حوزه آبخیزداری بر روی آن‌ها تحقیق‌شده است، گفت: خوشبختانه تا نیمه اول سال جاری توانسته‌ایم شاهد اتمام عملیات مطالعات ۴۹ طرح آبخیزداری در سطح استان باشیم؛ اما موضوع اصلی اعتبارات است که متأسفانه به اجرای تمام طرح‌ها قد نمی‌دهد؛ یعنی درواقع ما برای اجرای همین ۴۹ طرح آبخیزداری سه هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز داریم که اعتبار چندین سال اداره کل است. علینقی حیدریان بابیان این‌که برآورد و پیش‌بینی ما از اجرای طرح‌های آبخیزداری، اعتباری در حدود سه هزار میلیارد ریال است، اما به دلیل کمبود اعتبار متأسفانه غالب آن‌ها در مرحله عملیاتی متوقف‌شده‌اند، تأکید کرد: با روند فعلی اعتبارات، عملیاتی‌شدن طرح‌های مشاور حدود ۴۰ سال به طول می‌انجامد که این اصلاً به نفع استان نیست؛ برای مثال در سال ۹۶ برای اجرای طرح آبخیزداری در استان حدود ۶۵ میلیارد ریال اعتبار تخصیص‌یافته که می‌توان اختلاف اعتبارات با آنچه ما نیاز داریم را در این مثال دریافت. وی با بیان این‌که در سال گذشته از مجموع ۶۵ میلیارد ریال اعتبار طرح‌های آبخیزداری ۳۵ میلیارد ریال از محل اعتبارات ملی و ۳۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی بود که به‌واقع سهم این اعتبارات بسیار اندک است، ابراز کرد: اجرای طرح‌های آبخیزداری زمان‌بر و پرهزینه است، اما اجرای آن‌ها بسیار مهم و ضروری قلمداد می‌شود که این امر نیازمند توجه ویژه مسئولان است.

 

اهمیت آبخیزداری در استان سمنان

این کارشناس منابع طبیعی می‌گوید: طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری با استحصال قابل‌توجه آب، سبب جلوگیری از هدررفت منابع آبی می‌شود که در استان سمنان با وجود حجم خشک‌سالی، دارای اهمیت ویژه‌ای است. مرتضی آقایی بابیان این‌که آبخیزداری می‌تواند حیات آینده یک استان را تحت تأثیر قرار دهد، بیان کرد: عزم مسئولان استانداری سمنان باید درباره این طرح‌ها بیش‌تر باشد که خوشبختانه امسال در خبرها داشتیم که با مشارکت استانداری سمنان ۳۰ میلیارد تومان برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری استان سرمایه‌گذاری می‌شود و این امر نشان می‌دهد که مسئولان ما بالاخره پس از سال‌ها به اهمیت این طرح‌ها پی بردند. وی بابیان این‌که سمنان یکی از پنج استان خشک کشور است، ابراز کرد: ما به‌واسطه نداشتن بارش‌های متناوب و کافی، متأسفانه با خشک‌سالی روبه‌رو هستیم و لذا اجرا کردن و نکردن طرح‌های آبخیزداری‌ ما تفاوت‌های بسیاری با هم دارند. بعضی‌اوقات این تفاوت‌ها، زندگی یا مرگ پوشش‌های گیاهی، وحوش و... را رقم می‌زند.

 

سهم استان سمنان از اجرای پروژه‌ها

معاون اداره کل منابع طبیعی استان سمنان نیز درباره سهم این استان از اعتبارات و نحوه خرج آن‌ها اظهارنظر کرد. وی می‌گوید: از ۲۱۴ میلیارد ریال سهم استان سمنان، ۱۶۰ میلیارد ریال برای اجرای عملیات مکانیکی نظیر بندهای خاکی، بندهای توری سنگی و بندهای خاکی به‌منظور کنترل سیلاب، تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی، کنترل رسوب و جلوگیری از فرسایش خاک تخصیص‌یافته است. فرهاد عبدالشاهی همچنین می‌گوید: با تخصیص اعتبار از محل صندوق توسعه ملی در حدود ۱۰۸ هزار مترمکعب سازه‌های مکانیکی در تمام حوضه‌های آبخیز و در منطقه‌های مختلف استان در حال احداث است که شامل اجرای ۱۵۲ سازه مکانیکی می‌شود؛ البته از این تعداد سازه، ۱۳۰ طرح مربوط به اجرای بندهای سنگ و ملات، ۱۶ طرح مربوط به بندهای توری سنگی، سه طرح مربوط به بند سبک پایه بتنی و سه طرح مربوط به بند خاکی است. وی اما معتقد است که امسال میزان اعتبار در نظر گرفته‌شده در بخش آبخیزداری و آبخوان‌داری در استان سمنان برابر با اعتبار در نظرگرفته شده برای سمنان در پنج سال گذشته محسوب می‌شود و لذا در حوزه اعتبارات مشکلات تا حد زیادی رفع شده است که با تخصیص سه هزار میلیارد ریال اعتبار به این استان در سال جاری طرح‌های مطالعه شده در گذشته به سرانجام می‌رسد.

 

۲ طرح جامع آبخیزداری استان سمنان

دو طرح مدیریت آبخیزداری استان در دست انجام است که مدیریت آبخیزداری دامغان و چاشت‌خوران سمنان در زمره این طرح‌ها هستند. عملیات اجرایی طرح آبخیزداری منطقه چاشت خوران سمنان از محل صندوق توسعه ملی آغازشده و باهدف تغذیه منابع آبی زیرزمینی در شمال سمنان اجرا می‌شود. این منطقه شامل چندین بند سنگی ملاطی و... است که با حجم کلی شش هزار و ۹۴۳ مترمکعب سنگ جملات تا پایان پاییز سال جاری به اتمام می‌رسد. طرح جامع مدیریت حوضه‌های آبخیز در دامغان در منطقه اگرِه آغازشده است. این طرح شامل احداث بند سنگ و ملات به حجم چهار هزار و ۶۰۰ مترمکعب باهدف تغذیه منابع آبی، حفظ و احیای عرصه‌های منابع طبیعی و با اجرای بند سبک پایه بتنی به حجم ۲۶۰ مترمکعب در دست اجرا است. حفاظت از آب‌وخاک و جلوگیری از اثرات مخرب سیل، تغذیه منابع آبی از طریق تسریع در نفوذ آب به لایه‌های خاک و همچنین جلوگیری از ورود خاک به سدها و منابع آبی در زمره مزیت‌های این طرح‌ها هستند.

 

دامغان میزبان طرح جامع آبخیزداری

علی اکبر عباسی راد، رئیس منابع طبیعی دامغان، هم بیان کرد: در سال جاری و از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی ۱۶ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان برای اجرای طرح‌های آبخیزداری استان سمنان اختصاص پیدا کرد که سهم دامغان از محل این اعتبارات یک میلیارد و ۷۶۵ میلیون تومان بوده است. وی تصریح کرد: اجرای طرح حوضه آبخیز اگره در شمال غربی دامغان نخستین محل تأمین اعتبار صندوق توسعه ملی بوده که باهدف جلوگیری از رسوبات به سد خاکی شهید شاهچراغی، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از خطرات فرسایش سیل به پایین‌دست ساخته می‌شود. رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری دامغان بابیان این‌که برای اجرای طرح حوضه آبخیز منطقه اگره چهار هزار و ۵۰۰ مترمکعب سنگ ملات در بخش حوزه سازه به کار می‌رود، تأکید کرد: در بخش بیولوژیک حوضه آبخیز اگره نیز ۱۰۰ هکتار کپه‌کاری با کمک دامداران منطقه تویه دروار و اگره از هفته آینده آغاز می‌شود. عباسی‌راد همچنین با تأکید بر این‌که کاشت دامنه، ماشک و سه کاله با هدف افزایش پوشش گیاهی که ۵۰ هکتار در منطقه سیاه کوه تویه دروار انجام می‌شود، بیان کرد: در۵۰ هکتار دیگر در منطقه دانگاه اگره طرح کپه‌کاری اجرا خواهد شد و در آن از گونه‌های بومی منطقه شامل درخت اورس و زرشک کوهی استفاده می‌شود.

 

سهم گرمسار از آبخیزداری

در گرمسار نیز پروژه‌های آبخیزداری خوبی در دست اجرا است که نشان می‌دهد مسئولان در این شهرستان نیز به اهمیت آبخیزداری پی برده‌اند. رئیس منابع طبیعی این شهرستان می‌گوید: ساخت بندهای سنگ و ملات به حجم پنج هزار مترمکعب و بندهای گابیونی به حجم ۵۰۰ مترمکعب ازجمله عملیات مکانیکی در دست اجرا است. از سوی دیگر باید گفت میزان اعتبار موردنیاز برای اجرای عملیات مکانیکی در این شهرستان از محل صندوق توسعه ملی فراهم می‌شود. عرب معصومی در ادامه با بیان این‌که امسال از محل صندوق توسعه ملی ۲۰ میلیارد ریال اعتبار به‌منظور اجرای طرح‌های آبخیزداری به شهرستان گرمسار اختصاص‌یافته است، تأکید کرد: این اعتبارات از محل صندوق توسعه ملی در دو بخش عملیات مکانیکی و عملیات بیولوژیکی صرف می‌شود. وی اما تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از فرسایش خاک و حفاظت از پوشش گیاهی را در زمره مزیت‌های اجرای طرح‌های آبخیزداری در گرمسار دانست و تأکید کرد: این طرح‌ها می‌توانند تا حد زیادی از بروز مخاطرات زیست‌محیطی مانند فرسایش نیز جلوگیری کنند.

 

چه باید کرد؟

درنهایت باید گفت اینکه نگاه مسئولان استان سمنان به مقوله آبخیزداری در طول پنج سال اخیر تغییرات عمده‌ای کرده، جای خوشحالی دارد؛ هرچند کمی دیر این مقوله به وقوع پیوسته، اما هنوز هم جای امیدواری و خوشحالی دارد. از سوی دیگر باید گفت مشارکت مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز در این مقوله اهمیت دارد، چراکه آن‌ها می‌توانند با آگاهی‌رسانی به جامعه و مسئولان درباره عواقب خطرناک عدم اجرای طرح‌های آبخیزداری هشدار بدهند. درمجموع باید گفت اگر ما تا این حد با کمبود منابع آبی روبه‌رو نمی‌شدیم، شاید اجرای طرح‌های آبخیزداری به دلیل تخریب‌هایی که برای محیط‌زیست دارد، اولویت‌های دهم و یازدهم مسئولان ما بود، اما امروز که آب چنین باارزش شده مجبور هستیم آبخیزداری را در زمره اولویت‌های سه گانه استان سمنان قرار دهیم.  از سوی دیگر حفظ و تغذیه منابع آبی در استان سمنان مقوله‌ای است که مسئولان ما در کنار تغییر الگوی کشت و ترویج سامانه‌های آبیاری نوین می‌بایست مد نظر قرار دهند، چرا که حفظ آب موجود، از تخریب محیط زیست برای انتقال آب خزر به این استان مهم‌تر است. از سوی دیگر اگر مدیریت ما بر روی مراتع، اراضی طبیعی، محیط زیست و منابع آبی نباشد، آب دریای خزر هم کفاف آبادانی استان سمنان را نمی‌دهد.


شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه تاریخ انتشار 19 آبان 97، کدمطلب: 714/7/57484/0 ، /www.sabzineh.org