- هشدار برخی کشورها درباره سفر به ایران در آستانه جام جهانی و درخواست بودجه عجیب مقابله با ایران هراسی!
- حتی یک رزرو هم برای میزبانی کیش در جام جهانی قطر نداشته ایم، سلام ضرغامی؟!
- بعد از انقلاب معماری ما به کلی نابود شد
- پروژه زن روس که ۳۰۰ سلبریتی را به ایران آورد، توریستها عاشق حجاب شدند؟!
- عزت جان، آمار توئیت کردن کافی به وزارت نیست اخوی
سه‌شنبه ۰۴ ارديبهشت ۱۴۰۳ - 2024 April 23 
شعار سال: شائبه یافتن دفینه، بهانه‌ای شده برای کندن زیرزمین و باغچه مرکزی طاقی بزرگ. رشتی که امروز به‌عنوان مرکز استان گیلان می‌شناسیم، با یک فرمان حکومتی از سوی شاه تهماسب صفوی، رونق گرفت و به‌تدریج رشد کرد و از زمانی‌که شاه‌عباس گیلان را تحت فرمان دولت مرکزی درآورد، قطب اقتصادی رشت با مرکزیت بازار توسعه یافت و کاروانسراهای متعددی برای تجارت ابریشم ساخته شد.
بیش از ۲۳ کاروانسرا در رشت رونق داشت
آن‌گونه که نویسنده «رشت شهر باران» می‌گوید: وجود کاروانسراهای متعدد، از ویژگی‌های بازار رشت است. محمود نیکویه به استناد نوشته‌های یک پزشک آلمانی «لرخ» که در سال ۱۷۴۵میلادی از رشت دیدن کرده، می‌گوید: در رشت ۱۵ کاروانسرای ویژه بازرگانی بوده که یا برای تجارت به این شهر آمده‌اند یا هنگام عبور در آن‌جا توقف می‌کرده‌اند. تعداد این کاروانسراها در دوره قاجار افزایش هم می‌یابد و اقلیت‌های مذهبی نیز برای خود کاروانسرا و تجارتخانههای جداگانه داشتند. وی به‌نقل از سفرنامه فراهانی می‌نویسد: بیست‌و‌سه کاروانسرای تاجرنشین در این شهر است که معروف‌ترین و معتبرترین آنها کاروانسرای گلشن، کاروانسرای گمرک کهنه، کاروانسرای شیشه بزرگ، کاروانسرای کاشی‌ها، کاروانسرای اکبرخان بیگلربیگی و چهارباب کاروانسرای ارامنه هستند. نیکویه می‌افزاید: بیش‌تر این کاروانسراها محل بارانداز و انبار کالاهایی بودند که مقصدشان کشورهای حوزه دریای خزر بودند.
حوادث مخرب در بازار رشت
اما همین بازار که در دوره صفویه رونق گرفت، توسط لشکریان کریم‌خان زند به آتش کشیده شد. اگرچه در دوره قاجار دوباره رونق گرفت؛ ولی در ابتدای حکومت قاجار، توسط سربازان آقامحمدخان قاجار غارت شد. از بلایای طبیعی و سهل‌انگاری‌های بشری هم نباید غافل بود. یک پژوهشگر اسنادی در این زمینه می‌گوید: گیلان بزرگ‌ترین مرکز تولید ابریشم بود و رشت محور اروپایی تجارت از زمان صفویه؛ ولی در دوره قاجار اهمیت ویژه اقتصادی یافت و در این دوران تجارتخانههای زیادی حتی برای ملیت‌های مختلف ساخته شد. علی امیری با اشاره به حوادث مخرب در رشت پس از حکومت صفویه می‌افزاید: وقوع چهار زمین‌لرزه ویرانگر در رشت طی ۱۴۰ سال، رشت را بیش از ۸۰ درصد ویران و شش فقره آتش‌سوزی کلان، بستر تجارت در رشت را ناممکن کرد. در یکی از این آتش‌سوزی‌ها یک‌هزار و 200 دکان، ۱۶ کاروانسرا و ۱۲ حمام سوخت. آثار این آتش‌سوزی‌ها را هنوز می‌توان در کاروانسراهای رشت دید. از سوخته شدن سرای سعادت در دو سال پیش که بگذریم، سقف راهرویی که کاروانسرای طاقی بزرگ را به طاقی کوچک متصل می‌کند، هنوز رد دود و زغال دارد. یکی از حجره‌داران طاقی می‌گوید: آتش‌سوزی در طاقی سال ۱۳۸۰ رخ داد. بخشی از حجره‌های طاقی کوچک سوخت.
وی با بیان این‌که علت آتش‌سوزی را نمی‌داند، می‌افزاید: همان سال‌ها میراث‌فرهنگی بخشی از حجره‌های آسیب‌دیده را مرمت کرد. معلوم است سازمان آتش‌نشانی شهرداری رشت به لحاظ ایمنی، این کاروانسرا را مورد بازدید قرار داده است. نصب کپسول‌های آتش‌نشانی بر گوشه و کنار برخی از حجره‌ها موید این بررسی است. این را می‌توان از آجرهای قرمز رنگی فهمید که رنگش با آجرکشی‌های قبلی تفاوت دارد. افزون‌بر آن در و پنجره‌های برخی از حجره‌ها تازه تعویض شده و برخلاف در و پنجره‌های قدیمی طاقی به رنگ سفید نیست. گشتی در حیاط می‌زنم سیم‌های برق و تلفنی که رابط بین حجره‌هاست، به‌نظر نمی‌رسد، ایمن باشد؛ اگرچه معلوم است سازمان آتش‌نشانی شهرداری رشت به لحاظ ایمنی از این کاروانسرا بازدید کرده است. نصب کپسول‌های آتش‌نشانی بر گوشه و کنار برخی از حجره‌ها موید این بررسی است؛ اما بعید است این کپسول‌ها توانایی مقابله با یک‌خطر عظیم را داشته باشند.
کاروانسرایی با طاق‌های ضربی و جناغی
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی گیلان درباره ویژگی‌های بازار رشت می‌گوید: گسترش رشت از دل بازار بود. بازارهای گیلان برخلاف بازار استان‌های مرکزی، فاقد سقف است. اقلیم پرباران گیلان اجازه نمی‌داد بازار مسقف یا کاروانسراهای به‌هم چسبیده ساخته شود. در نتیجه بازار رشت شامل راسته بازارهای روبازی است که در میانه راسته بازارها، کاروانسراهایی با حیاط مرکزی و جدا از هم ساخته شده است. سیدمهدی میرصالحی توضیح می‌دهد: علت نام‌گذاری، به‌دلیل نوع معماری کاروانسراست. سردرهای اصلی طاق‌های بلند جناغی آجرچینی شده و بنای داخلی حجره‌های دور تا دور حیاط نیز طاق‌های ضربی داشت. کاروانسراهای گیلان بناهای منفردی هستند که در داخل تقارن دارند. وی به تنها حجره‌ای که از نوسازی‌های بی‌ضابطه سالم مانده نیز اشاره و بیان می‌کند: کاروانسراهای گیلان بناهای منفردی هستند که در داخل تقارن دارند. طاقی بزرگ یک حیاط مرکزی با چهار ورودی اصلی و یک باغچه در مرکز حیاط دارد. در ضلع شمالی طاقی بزرگ، کاروانسرای طاقی کوچک و راسته دوم زرگرها قرار دارد. در ضلع غربی آن سرای قیصریه، در ضلع جنوبی راسته میدان کوچک و در ضلع شرقی آن راسته نیز پلاستیک فروش‌ها قرار گرفته است. میرصالحی با بیان این‌که این کاروانسرا به‌جا مانده از دوره قاجار است، یادآور می‌شود: این کاروانسرا همزمان با کاروانسرای طاقی کوچک و مطابق با سنگ وقف کاروانسرای این طاقی در سال ۱۳۲۱ ساخته و مالک آن شخصی به نام «حاج بابارضا واقعی» است. وی با اشاره به مشخصات بنا ادامه می‌دهد: پلان بنا مستطیل شکل و با ابعاد ۳۴ در ۴۵ و ۳۲ در ۳۷ متر و ارتفاع به‌صورت یک طبقه روی زمین ساخته شده است. بنا با آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده، سقف زیرزمین طاق گهواره‌ای و چهار بخشی و سقف نیز سفال‌پوش بوده است. میرصالحی در ادامه تصریح می‌کند: اگرچه در منابع نوشته‌اند که در این کاروانسراها بارها با شتر وارد شده‌اند؛ ولی به‌خاطر فیزیولوژی شتر به‌ویژه در پاها از یک‌سو و اقلیم پرباران و زمین لغزنده گیلان، امکان تردد شتر سخت بود. ممکن است در مواردی شترها با بار به کاروانسراها می‌آمدند؛ ولی در بیش‌تر موارد شترها در منطقه‌ای به‌نام «کلشتر» از دهستان‌های رودبار اسکان داده و سپس چاروادارها، مال‌التجاره را با اسب و قاطر به داخل شهر می‌آوردند. وی با اشاره به ویژگی خاص این کاروانسرا و زیرزمین‌های دور تا دور حجره‌ها می‌افزاید: از حجره‌های طبقه اول به‌عنوان مکان زندگی و از زیرزمین به‌عنوان انبار و آشپزخانه استفاده می‌شد. تجاری که از شهرهای مختلف مثل تبریز محصولاتی مانند کشمش می‌آوردند حدود شش‌ماه در این کاروانسرا زندگی می‌کردند. اگرچه عوامل تزئین‌کننده در این کاروانسرا ناچیز است؛ ولی اندک توجه به مغازه‌ها نشان می‌دهد. تغییرات عمده‌ای در حجره‌ها به وجود آمده که هیچ همخوانی با بافت یک بنای ثبت شده ندارد. آنچه مسلم است نه شهرداری بر نوسازی‌های اخیر نظارت داشته و نه یگان حفاظت میراث فرهنگی توانسته از حریم یک اثر ثبتی به خوبی محافظت کند.
سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته روزنامه سبزینه تاریخ انتشار -----، کدخبر: 61471، www.sabzineh.org
