شعار سال: بررسی و تحلیل آمارهای ارائه شده از سوی نهادهای ذی‌ربط حاکی از آن است که بیش از نیمی از استان‌های کشور هم‌اکنون دچار کم‌آبی یا تنش آبی هستند و این موضوع در مرکز ایران به عنوان یک چالش اصلی و بسیار مهم مطرح است که چند سالی است به وخامت آن افزوده شده و نتایج سرشماری‌های سال 1385 تا 1390 عنوان کرده که میزان مهاجرت از این نواحی به اضافه مناطق خشک جنوبی کشور به استان‌های شمالی پنج برابر شده است. کارشناسان آب و محیط زیست بر این باورند که دلیل اصلی بروز چنین وضعیتی، نبود مدیریت صحیح منابع آبی در دوره‌های مختلف از یک سو و ضعف در تعامل و همکاری‌های نهادها و دستگاه‌های مرتبط بین استانی است. به گفته مسئولان امر منابع آب زیرزمینی با کاهش چشمگیر روبه‌رو شده است، تا جایی که اعلام می‌شود که باید مصرف منابع آبی زیر زمینی تا پایان برنامه ششم 11 میلیارد متر مکعب کاهش یابد، در غیر این‌صورت بحران‌های آبی و نتایج آن همچون فرونشست زمین به‌شدت بیش‌تر می‌شود و وسعت بالاتری از استان‌های کشور را فرا خواهد گرفت. حدود 750 هزار حلقه چاه آب در نقاط مختلف کشور حفر شده تا منابع آبی را عمق زمین بیرون بکشد که از این تعداد 400 هزار حلقه مجاز و 350 هزار حلقه غیرمجاز است و اصفهان با 16 هزار حلقه چاه غیرمجاز پس از آذربایجان‌ غربی و تهران در رده سوم دارندگان بیش‌ترین چاه غیرمجاز در کشور قرار دارد و 7/5 میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کشور به‌صورت اضافه بر ظرفیت برداشت می‌شود. استان آذربایجان غربی با بیش از 30 هزار حلقه و استان تهران با 20 هزار حلقه در صدر استان‌هایی قرار دارند که بیش‌ترین چاه غیرمجاز در آن‌ها حفر شده است. علاوه بر این، تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌‌ها ممنوعیت 388 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور را به‌دنبال داشته و روند فزاینده بهره‌‌برداری‌ بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی با راندمان‌‌های بسیار پایین‌‌تر از متوسط نرخ جهانی چه در مبحث انتقال و مصرف در مزرعه و چه در تولید ماده خشک به‌ویژه در 10 سال اخیر، حکایت از ایجاد خسارت‌‌های سنگینی در این منابع ارزشمند دارد. منابع آب زیرزمینی یکی از منـابع مهم کشور است و حفظ آن از وظایف وزارت نیرو است، ولی انجام این وظیفه عزم ملی در سطح حاکمیت را می‌طلبد.

از طرفی پراکنش منابع مذکور شامل چاه‌ها، چشمه‌ها و قنات‌ها در کشور، خشک‌سالی‌ و تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، افزایش نیاز به آب و سیاست‌های ناکارآمد توسعه و اشتغال بدون انجام مطالعات آمایش سرزمین باعث سوق اشتغال به سمت استفاده از منابع آب زیرزمینی، افزایش فشار بر منابع مذکور و وضعیت نامتعادل کنونی در آبخوان‌‌ها شده است. علاوه بر این، تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌‌ها ممنوعیت 388 محدوده از 609 محدوده مطالعاتی کشور را به‌دنبال داشته و روند فزآینده بهره‌‌برداری‌ بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی با راندمان‌‌های بسیار پایین‌‌تر از متوسط نرخ جهانی چه در مبحث انتقال و مصرف در مزرعه و چه در تولید ماده خشک به‌ویژه در 10 سال اخیر، حکایت از ایجاد خسارت‌‌های سنگینی در این منابع ارزشمند دارد.

به‌رغم اعمال محدودیت‌ توسط وزارت نیرو برای بهره‌برداری از منابع زیرزمینی در بسیاری از محدوده‌های مطالعاتی کشور اعم از پیاده‌سازی نظام تخصیص آب از سال 1380 و ممنوع کردن حدود 388 محدوده مطالعاتی کشور، رشد فزآینده حفر چاه‌های غیرمجاز در دهه اخیر رخ داده، به‌طوری که بر اساس آمار‌برداری سراسری دور دوم منابع آب در سال 88 لغایت 90، تعداد چاه‌های غیرمجاز کشور بالغ بر 320 هزار حلقه چاه با حجم تخلیه بیش از هفت میلیارد مترمکعب بوده است. خلأهای قانونی، ارزان بودن آب، سیاسی‌کاری، دخالت‌های نهادها، نداشتن آینده‌نگری، مشارکت کم دستگاه‌های اجرایی، برداشت‌های غیرقانونی و روش‌های سنتی در کشاورزی از جمله مواردی است از سوی کارشناسان مطرح می‌شود.

خشک‌سالی امسال کشور در 70 سال اخیر بی‌سابقه است و به همین دلیل باید مدیریت مصرف آب مورد توجه قرار گیرد و در این بین، شرایط مناطق مرکزی ایران به‌شدت بحرانی‌تر از سایر مناطق است. زاینده‌رود به طول بیش از 380 کیلومتر بزرگ‌ترین رودخانه منطقه مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس مرکزی به‌ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود 200 کیلومتر پیش می‌‌رود و در نهایت به تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد. این رودخانه تاکنون نقش موثری در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، زیست‌محیطی و اجتماعی و حیات تالاب گاوخونی داشته است و مسئولان کلان کشوری باید با در نظر گرفتن همه ابعاد و پیامدهای بی‌آبی آن و با نشست‌های تخصصی با حضور مسئولان استان‌های مربوط برای نجات این رود تصمیم اصولی و کارشناسی اتخاذ کنند. میزان کاهش آب ذخیره شده در سد زاینده‌رود در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده و هم‌اکنون نسبت به میانگین بلندمدت (44 ساله) بیش از 80 درصد کاهش داشته و زاینده‌رود که علاوه بر جاذبه تفریحی و فرهنگی، همواره نقشی موثر در کشاورزی و اقتصاد منطقه مرکزی کشورمان و هستی تالاب گاوخونی داشته است، در دهه‌های اخیر به علت کمبود بارش‌ها، خشک‌سالی‌های متوالی، تراکم جمعیت و افزایش برداشت به یک رودخانه فصلی تبدیل شده و در محل پایین‌دست در فصول گرم به‌ویژه تابستان با خشکی مواجه شده است.

آب، چالشی با ابعاد اقتصادی و اجتماعی

یک استاد رشته جامعه‌شناسی گفت: شرایط آبی در کشور و به‌ویژه در مناطقی مانند مرکز ایران و استان اصفهان باید به‌صورت چند وجهی و همه‌جانبه مورد بررسی قرار گیرد، زیرا شرایط کنونی از نابه‌سامانی‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ناشی از کمبود منابع آبی حکایت دارد. رضا اسماعیلی با اشاره به ضعف و کاستی‌هایی که سال‌هاست دامنگیر کشور شده، اضافه کرد: این‌که سال‌ها رودخانه زاینده‌رود نخشکید، اما در این چند دهه اخیر با مشکلات جدی روبه‌رو شده، نشان می‌دهد که علم و اقدام ما در مقایسه با دوران‌های گذشته ضعیف و غیرکاربردی بوده است. وی با تأکید بر این‌که همکاری و وفاق باید در بین مردم و مسئولان وجود داشته باشد، افزود: اختلافات کنونی درباره آب نباید به تنازعات منطقه‌ای، استانی یا قومی تبدیل شود، زیرا در صورت بروز چنین اتفاقی شرایط بسیار بدتر خواهد شد و نمی‌توان به‌راحتی به آن خاتمه داد. مدیر پروژه شورای علمی آب در دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان به ضرورت حفظ سرمایه‌های اجتماعی و اعتماد عمومی تأکید کرد و گفت: آب اگرچه موضوعی مهم و حیاتی در زندگی بشری محسوب می‌شود، اما باید با مدیریت درست شرایطی رقم زد که زمینه همکاری طرف‌های درگیر با این موضوع و حل آن فراهم شود.

تشکیل میز هماهنگی آب در استانداری‌ها اجتناب‌ناپذیر است

این عضو هیئت علمی دانشگاه پیشنهاد کرد میز هماهنگی آب در استانداری‌ها، وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و دستگاه‌های مرتبط به‌طوری که جنبه‌های مختلف کم‌آبی نظیر اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در آن دیده شود، تشکیل شود. به گفته او، حضور مدیران، مسئولان دانا، متخصص، مردم‌گرا و حلال مشکلات در چنین میز هماهنگی‌ای ضروری است، زیرا بدون حضور این اشخاص وضعیت آبی حال حاضر ایران نه تنها حل نخواهد شد، بلکه دامنه آن هر روز افزایش پیدا می‌کند و وسعت بیش‌تری از کشور را در می‌نوردد.

اهمیت گفتمان‌سازی و گفت‌وگو با موضوع آب

اسماعیلی با اشاره به اهمیت حضور صنف‌ها و تشکل‌های زیست‌محیطی و کشاورزی در این میز هماهنگی تأکید کرد: در این میز باید بستر گفتمان‌سازی و گفت‌وگو فراهم شود و چاره‌اندیشی منطقی و اساسی مبتنی بر دانش پژوهشگران و متخصصان حوزه‌های مختلف در دستور کار قرار گیرد. این محقق علوم اجتماعی به ضرورت بازنگری جدی در فعالیت‌هایی که تاکنون انجام شده و ثمری نداشته، اشاره کرد و گفت: تدابیر و تصمیم‌های کنونی و آینده باید آن‌قدر کارشناسی‌شده و دقیق باشد که از یک سو شرایط حاد فعلی را متوقف و از سوی دیگر بستر احیای تالاب‌ها، دریاچه‌ها، منابع آبی کشور و رودخانه‌هایی مانند زاینده‌رود و چشم‌انداز مناسب را فراهم کند. وی به مقوله‌ای با نام «گفت‌وگوی آب» اشاره کرد و افزود: در این مقوله باید جایگاهی خاص برای این موهبت الهی در نظر بگیریم تا همگان ارزش واقعی آن را بیش از گذشته درک کنند و با برنامه‌ریزی درست در زندگی، صنعت، کشاورزی و سایر حوزه‌ها زمینه حفظ و افزایش حداکثری آن را فراهم کنند.

گفتار و اقدام صادقانه در کنار برنامه اساسی، نیاز امروز کشور

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اصفهان نیز گفت: برنامه‌ریزی‌ها و شمار زیاد طرح‌هایی که تاکنون مصوب شده است، در صورت عملی و اجرایی بودن، تاکنون باید مشکل آب بخش‌های زیادی از کشور از جمله اصفهان را حل می‌کرد. ناصر حاجیان افزود: برای حل مشکلات آب در کشور باید به‌طور اساسی برنامه داشت و تا وقتی می‌توان و فرصت وجود دارد، باید زمینه رفع مشکلات را فراهم کرد. وی ادامه داد: این به‌طور کامل طبیعی و بدیهی است که به لوله انتقالی آب در محلی که حقابه‌دار بوده‌اند تعرض شود، زیرا عبور آب از جایی انجام شده که حق طبیعی از آب داشته‌اند و این حق هم‌اکنون از آنان سلب شده است. این پژوهشگر حوزه آب با تأکید بر این‌که ناامیدی از مسئولان را باید برطرف کرد، گفت: این امر به گفتار و اقدام صادقانه نیاز دارد و این‌که خشک‌سالی باعث این‌چنین مشکلاتی در مناطق مرکز ایران شده، اشتباه است. حاجیان با بیان این‌که نباید بارش‌های کم را عامل اصلی خشکی رودخانه زاینده‌رود به شمار آوریم، اضافه کرد: بطور طبیعی در میزان بارش‌ها همواره دوره‌های کم‌بارشی و پربارشی وجود داشته است و این دو حالت همدیگر را خنثی می‌کنند و شرایط عادی رودخانه‌ها و منابع آبی دچار نوسانات شدید نمی‌شود. مولف کتاب‌های زاینده‌رود خاطرنشان کرد: از سال 1328 به مدت هشت سال دوره کم‌بارشی در حوضه آبریز زاینده رود وجود داشته و از سال‌های 80 به مدت شش سال دوره ترسالی در این منطقه اتفاق افتاد، بنابراین شرایط خشک‌سالی فاصله زیادی با هم‌اکنون ما داشته و بیش از آن که بارش کم باشد، بارش‌های مناسب در دوره‌های اخیر وجود داشته است.

بیش از آن‌که کم بارشی داشته باشیم، ضعف مدیریت داریم

حاجیان ادامه داد: بیش از آن‌که کم بارشی داشته باشیم، ضعف مدیریت داریم و همین امر باعث می‌شود که منابع آبی در کشور و به‌ویژه مناطق مرکزی ایران هدر رفته و رودخانه‌ها و دریاچه‌ها بخشکند. وی با اشاره به این‌که در بیش از 400 سال پیش و در دوران صفویه توسط دانشمند زمان، شیخ بهایی شرایط آبیاری شهرها و مناطق مختلف به وسیله نهرها و و مادی‌ها انجام می‌شده است، گفت: طراحی بیش از یک‌هزار کیلومتر نهر و مادی و توزیع آب توسط حدود یک‌هزار نفر از معتمدان و این‌که هیچ‌وقت رودخانه و درختان نخشکیدند و زراعت متوقف نشد، نشان می‌دهد که چقدر شرایط علمی و فعالیت‌های آن دوره بهتر از سال‌های اخیر بوده است.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته روزنامه سبزینه تاریخ انتشار ------، کدخبر: 61481، www.sabzineh.org