شعار سال: به اعتقاد کارشناسان، زیستمندان موجود در طبیعت برای محیط زیست و انسانها بسیار مفید هستند، برهمین اساس بر ارزش ذاتی حیات وحش و کارکردهای مختلف آن شامل کارکردهای محیطزیستی، ژنتیکی، اقتصادی، اجتماعی، علمی، آموزشی، فرهنگی، تفریحی، زیباییشناختی و همچنین نقش حیاتوحش در توسعه پایدار و رفاه انسانی تأکید شده است. طبق آمار سال 2015، بیش از 61 هزار گونه جانوری در دنیا زندگی میکنند که حدود ششهزار گونه از آنها در معرض تهدید قرار دارند، این آمار براساس فهرست سرخ IUCN (اتحادیه بینالمللی حفاظت از محیطزیست) تهیه شده و نشان میدهد که اکنون 7/9 درصد مهرهداران جهان در معرض تهدید هستند. در ایران، حدود یکهزار و 170 گونه مهرهدار وجود دارد که براساس فهرست سرخ IUCN حدود 78 گونه از آنها در معرض تهدید هستند. البته درجه این تهدیدها مختلف بوده و ممکن است برخی از آنها بهشدت در معرض انقراض و برخی با درجه کمتر باشند؛ اما آنچه گفته شده این است که حدود هفتدرصد از گونههای جانوری مهرهدار کشور در معرض تهدید قرار دارند. در این میان، دریاها و موجودات زنده آنها با وجود اهمیت زیادشان در چرخه طبیعت، آنطور که باید به این اکوسیستم ارزشمند توجه نشده است؛ اما امسال نگاهها به این سمت معطوف شده و در همین راستا امسال روز جهانی حیاتوحش به اکوسیستمهای آبی، مانند دریاها و اقیانوسها اختصاص یافت. شعار امسال روز جهانی حیاتوحش «حفاظت از چرخه حیات زیر دریا برای مردم و کرهزمین» تعیین شد که نشاندهنده اهمیت این زیستبوم برای طبیعت است. سوم مارس (12 اسفند) سالروز آغاز به کار کنوانسیون منع تجارت گونههای نادر گیاهی و جانوری (CITES) است که بهعنوان روز جهانی حیاتوحش نامگذاری شد. در ایران نخستین سالروز جهانی حیاتوحش در 12 اسفندماه 92 گرامی داشته شد و از آن سال به بعد سعی شد اقداماتی در این زمینه انجام شود.
اهمیت اکوسیستمهای دریایی
دریاها و اقیانوسها با وسعت بیش از 71 درصد سطح کرهزمین و برخورداری از بالاترین تنوعزیستی مطرح هستند، تنوعزیستی از نظر علمی به مجموعهای از تنوع ژنی، تنوع گونهای و تنوع اکوسیستمی در یک منطقه اطلاق میشود. اما به زبان سادهتر تنوعزیستی را میتوان گوناگونی در شکل حیات یک منطقه دانست، در حقیقت تنوعزیستی یک ثروت طبیعی است که نیاز بشر را در زمینه پوشاک، خوراک، مسکن و حتی سلامتی روح و روان تأمین میکند.
داود میرشکار، مدیرکل زیستبوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، اظهار داشت: شعار امسال روز جهانی حیاتوحش «حفاظت از چرخه حیات زیر دریا برای مردم و کرهزمین» تعیین شد. وی افزود: در دنیا کشورهایی که دریا دارند از نعمات آن نیز بهره میبرند، برداشت از منابع دریایی میتواند بخش زیادی از نیازهای آن سرزمین را مرتفع و بحث امنیت غذایی آن را تأمین کند؛ لذا داشتن یک کشور از سواحل و دریا یک مزیت است، غیر از آنکه برداشت از منابع زیستی انجام میشود فعالیتهای اقتصادی، حملونقل کالا، مواد سوختی و انرژی همه از مزیتهایی است که دریاها برای یک کشور به ارمغان میآورند. وی خاطرنشان کرد: همانطور که در قرآن کریم نیز آمده حیات از زیر دریاها آغاز شده، از این رو این مقوله بسیار حایز اهمیت است، همواره زندگی در زیر دریاها برای انسان جالب بوده و سعی در کشف آنها داشته است؛ اما با تمام این کنجکاویها دانشمندان معتقدند هنوز شاید بسیاری از گونههای دریایی شناسایی نشده باشند. میرشکار ادامه داد: ایران از شمال با دریای خزر و از جنوب با خلیج فارس و دریای عمان احاطه شده و این سه دریا مزایای ویژهای هم از نظر اقتصادی و هم استراتژیک برای کشور ایجاد کرده است. وی گفت: خلیجفارس و دریای عمان با داشتن منابع عظیم زیستی و ذخایر عظیم غیرزیستی از بزرگترین پناهگاههای موجودات دریایی، مانند آبسنگهای مرجانی، ماهیان کوچک، ماهیان شیلاتی و غیرشیلاتی، صدفها، حلزونها، نرمتنان، شقایقهای دریایی، اسفنجهای دریایی، عروسهای دریایی، لاکپشتها، دلفینها، کوسهماهیها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر است. وی افزود: بیش از یکهزار و 600 گونه ماهی، 15 گونه میگو، 10 گونه پستانداران دریایی، هفتگونه دلفین، پنجگونه لاکپشت دریایی، بیش از 100 گونه آبسنگ مرجانی و بیش از 70 گونه پرنده در آبهای جنوب ایران گزارش شده است، لاکپشتهای دریایی و برخی ماهیان ازجمله کوسهماهیها جزو گونههای در معرض خطر محسوب میشوند. میرشکار ادامه داد: همچنین جنگلهای مانگرو و آبسنگهای مرجانی دو زیستگاه با اهمیت و پر تولید خلیجفارس و دریای عمان هستند که جنگلهای مانگرو بهعنوان اکوسیستمهای حایل بین دریا و خشکی است که از دو گونه حرا و چندل تشکیل شده و مجموع مساحتی بیش از 21 هزار هکتار را در سواحل ایران شامل میشود. وی اظهار داشت: در واقع در خلیجفارس و دریای عمان دو زیستگاه بسیار با ارزش و پر تولید مانند جنگلهای حرا و آبسنگهای مرجانی وجود دارد که از زیستگاههای پر تولید کرهزمین محسوب میشوند؛ یعنی تولید اولیه آنها بسیار بالاست و ماهیان شیلاتی تولید میکنند و زادآوری در آنها بسیار زیاد است، لذا بیوم زندهای که تولید میکنند بسیار بالا است.
مدیرکل زیستبوم دریایی سازمان حفاظت محیطزیست اظهار داشت: آبسنگهای مرجانی بعد از جنگلهای حارهای بهعنوان دومین بیوم پرتولید کرهزمین محسوب میشود، در واقع حیات بیش از هزاران گونه جانوری به این زیستگاهها مرتبط است. این زیستگاهها محیطی امن برای زادآوری، گذراندن زمان لاروی و نوزادی برای این گونهها هستند و در واقع نوزادگاههای ما در دریاها محسوب میشوند. البته باید بدانیم آبسنگهای مرجانی جزو گونههای در معرض انقراض در کل کرهزمین هستند. وی گفت: علفهای دریایی، سواحل صخرهای، سواحل شن و ماسهای، مناطق جزر و مدی، مصبها، خوریات و خلیجها از دیگر زیستگاههای دریایی محسوب میشوند که تنوع زیستی منحصربهفردی را در خود جای دادهاند. میرشکار افزود: این زیستگاهها مزایای بسیار زیادی چه از حیث اقتصادی، تنوع زیستی و گردشگری برای ما ایجاد کردند از برخی از این پتانسیلها توانستیم بهدرستی استفاده کنیم و از برخی نیز بهعلت برداشت بیرویه و تخریب زیستگاهها محروم شدیم و در برخی نقاط کشور مانند خلیج نایبند این زیستگاهها کارکرد اصلی خود را به دلایل مختلف اعم از تخریب، آلودگی بالا و استحصال سواحل از دست داده یا بسیار ضعیف شدهاند.
شناسایی حدود 19 گونه دریایی در خلیج فارس
وی به گونههای دریایی در خطر انقراض در خلیج فارس اشاره کرد و گفت: لاکپشتهای دریایی، پرندگان آبزی و کنار آبزی، پستانداران دریایی و برخی از ماهیان، شکم پایان، صدفها و خارپوستان جزو گونههای در خطر انقراض هستند. میرشکار افزود: پنجگونه لاکپشت شامل منقار عقابی، پشت چرمی، سبز، زیتونی و سرخ در خلیجفارس وجود دارد که لاکپشت منقار عقابی، سبز و زیتونی در یکدهه اخیر برای تخمگذاری در سواحل خلیج فارس، جزایر و دریای عمان دیده شدهاند. وی درباره تعداد گونههای دریایی در خلیج فارس گفت: طی بررسیهای اخیر که در حوزه سواحل مکران انجام شد، بنا به گفته صیادان با برابری در کلیدهای شناسایی حدود 19 گونه دریایی مانند دلفینها و نهنگها شناسایی شده است؛ اما گزارش تکمیلی با پایش میدانی توسط کارشناسان پستانداران دریایی در حال انجام است که بعد از نهایی شدن اعلام میشود، در گذشته 10 گونه پستانداران اعلام شده بود که اکنون به 19 گونه رسیده است.
آبسنگهای مرجانی گونهای در خطر انقراض
میرشکار اظهار داشت: 100 گونه آبسنگهای مرجانی ثبت شده در خلیجفارس و دریای عمان وجود دارد که بسیاری از آنها بهعلت بهرهبرداری ناپایدار، تغییرات اقلیم، صید و صیادی غیرمسئولانه و غیرمجاز، آلودگیها، استحصال زمین از دریا و گردشگری دریایی غیرمسئولانه در معرض خطر انقراض هستند. میرشکار درباره وضعیت زیستی دریای خزر گفت: دریای خزر زیستگاه و مامن گرانبهاترین ماهیان دنیا است و به لحاظ تنوع زیستی بسیار غنی است، بهترین گونه شناختهشده ماهیان خزر، ماهیان خاویاری است که از منابع اقتصادی با ارزش و از حیث تنوع زیستی جزو گونههای ارزشمند این اکوسیستم محسوب میشوند. وی افزود: تاکنون بیش از دوهزار گونه در دریای خزر شناسایی شده است، حضور ماهیان مهمترین فون این اکوسیستم آبی بهشمار میرود، اکوسیستم دریای خزر دارای 133 گونه ماهی، 380 گونه زئوبنتوز، 315 گونه زئوپلانکتون، 450 گونه فیتوپلانکتون و 466 گونه پرنده است. میرشکار ادامه داد: از میان ماهیان شناسایی شده بیشتر ساکن آب شیرین (رودخانهها و تالابها) هستند و حدود 23 درصد از آنها را ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه تشکیل میدهند. حدود 17 درصد از گونههای ماهی این منطقه غیربومی هستند. 44 درصد از گونههای ماهیان این منطقه قابلیت بهرهبرداری اقتصادی دارند و 24 درصد از گونههای ماهیان این منطقه، انحصاری دریای خزر بوده و در سایر نقاط دنیا وجود ندارند. وی اظهار داشت: این گونهها به لحاظ حفاظتی دارای ارزش ویژهای هستند؛ ضمن اینکه از خصوصیات ویژه این اکوسیستم منحصربهفرد به حساب میآیند و باید نسبت به حفاظت از آنها تمهیدات خاصی صورت گیرد. وی گفت: ششدرصد از گونههای این منطقه شدیداً در معرض خطر انقراض هستند، 21 درصد نیازمند حفاظت بوده و فقط 36 درصد وضعیت خوبی دارند، بهطور کلی تخریب زیستگاه مخصوصاً برای ماهیانی که مهاجر بوده و در رودخانه تولیدمثل میکنند چرخه زندگی آنها را بهخصوص در دوره تولیدمثل بر هم زده است، همچنین صید بیرویه گونههای اقتصادی از عوامل مهم در خطر انقراض قرار گرفتن گونههای ماهیان این منطقه هستند.
دلایل کاهش تنوعزیستی در سطح جهان و ایران
میرشکار به کاهش تنوعزیستی در دنیا و کشور اشاره کرد و گفت: بیتوجهی به ارزشهای زیستمحیطی و تنوع زیستی و عدم مدیریت پایدار بهرهبرداری، در دسترس نبودن اطلاعات پایشهای مستمر گونهها و زیستگاهها، افزایش جمعیت و گسترش فعالیتهای انسانی بهویژه در مناطق حساس اکولوژیکی، جدایی حفاظت و توسعه اقتصادی و عدم انطباق برنامههای توسعهای با برنامههای حفاظتی، تغییر کاربری اراضی و مصرف بیش از حد سموم، کودهای شیمیایی و آفتکشها برخی از دلایل کاهش تنوعزیستی است. وی افزود: بهرهبرداری بیش از حد از منابع گیاهی و جانوری، آلودگی آب و خاک در اثر فعالیتهای مختلف صنعتی و کشاورزی، انتقال و معرفی گونههای غیربومی، تجارت غیرقانونی حیوانات و بذرهای گیاهی، صید و شکار غیرمسئولانه و غیرمجاز و ابزارهای نامتعارف و غیرمجاز بیشمار شکار و صید از دیگر دلایل کاهش تنوع زیستی در سطح جهان و ایران است.
حفاظت و بهرهبرداری پایدار از اکوسیستمهای طبیعی راهنجات تنوع زیستی
وی تأکید کرد: حفاظت و بهرهبرداری پایدار از اکوسیستمهای طبیعی راهنجات تنوع زیستی است، در صورت پذیرش این موضوع توسط تمامی ارکان یک جامعه با دو واقعیت روبهرو خواهیم بود، اول اینکه زیستگاهها با سرعتی پرشتاب در حال نابودی است و همراه با نابودی زیستگاهها یکچهارم تنوعزیستی جهان نیز محو میشود، دوم اینکه زیستگاهها را نمیتوان نجات داد مگر اینکه با معرفی معیشتهای جایگزین و ارتقای سطح معیشت و زندگی، مشارکت جوامع محلی را در حفاظت و بهرهبرداری پایدار از منابع طبیعی داشته باشیم. میرشکار گفت: در این راستا معاونت محیطزیست دریایی سازمان حفاظت محیطزیست اقدامات خود را به سه سطح ملی، بینالمللی و منطقهای معطوف کرده است. وی افزود: آموزش جوامع محلی از طریق برگزاری کارگاههای آموزشی بهمنظور حفاظت گونههای در معرض خطر انقراض و امداد و نجات آنها و همچنین آموزش همگانی در سطح مدارس، ادارات دولتی و نظامیان، تدوین برنامههای اقدام ملی حفاظت از گونههای در معرض خطر انقراض و زیستگاههای طبیعی با مشارکت تمامی ذینفعان، اجرایی کردن برنامهها و سیاستهای کنوانسیونهای بینالمللی و منطقهای حفاظت از تنوعزیستی، کنوانسیون تهران) و پایش تنوعزیستی ازجمله گونههای در معرض خطر انقراض، زیستگاههای با اهمیت برخی از اقدامات این معاونت است. میرشکار ادامه داد: امداد و نجات تنوعزیستی دریایی ازجمله پستانداران دریایی و لاکپشتهای دریایی، تدوین پروپزال پیشنهاد اضافه شدن گونههای در معرض تهدید و توجیه جهت گنجاندن نام آنها در لیست ضمایم کنوانسیونهای مربوطه در راستای حفاظت مؤثرتر از آن گونهها، همکاری در برگزاری نشستها، کنفرانسها، همایشهای با موضوع حفاظت از تنوعزیستی و جلب مشارکت دانشگاهیان، نهادهای دولتی، غیردولتی و ارگانهای نظامی و انتظامی، انعقاد تفاهمنامه با نهادهای ملی اعم از دولتی و غیردولتی و مردمنهاد، همچنین تفاهمنامه با سایر کشورها در راستای حفاظت از تنوع زیستی و همکاری در تدوین، ترجمه و چاپ کتاب و راهنماهای مرتبط با حوزه تنوعزیستی و حفاظت از آنها از دیگر برنامههای معاونت دریایی سازمان محیطزیست در راستای حفاظت و بهرهبرداری پایدار از اکوسیستمهای طبیعی است.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 14 اسفند 97، شماره: 70 6322714