شعار سال: محدود نبودن علوم مختلف به مرزهای جغرافیایی کشورها در دنیای امروز یکی از غیرقابل انکارترین موضوعات به شمار می‌رود، مساله‌ای که نمود بیرونی آن را می‌توان در بحث چاپ مقالات در مجلات بین‌المللی پیدا کرد و حالا دیگر نه‌تنها اساتید بلکه دانشجویان نیز خود را ملزم به انتشار حداقل یک مقاله در مجلات بین‌المللی- که شاید ISI نیز در میان آنها به خاطر ثبت بیش از 40 هزار مقاله در این موسسه، یکی از معروف‌ترین‌ها باشد- می‌دانند. البته در طول سال‌های اخیر تب چاپ مقاله در نشریات خارجی به حدی داغ شده که منتقدان و موافقان پروپاقرصی نیز پیدا کرده است، منتقدانی که معتقدند با این کار علاوه‌بر اینکه اطلاعات پژوهشی دانشگاه‌هایمان را به‌راحتی و حتی در ازای پرداخت پول در اختیار دیگران می‌گذاریم بلکه کار را برای شناسایی محققان‌مان از سوی کشورهای دیگر نیز راحت‌تر می‌کنیم؛ برای این مهم می‌توان به موضوع دستگیری یکی از اساتید دانشگاه تربیت‌مدرس از سوی آمریکا اشاره کرد، درمقابل هم موافقان به همان بحث‌های مربوط به محدود نبودن علوم و ارتباط‌گیری با دنیا برای پیشرفت علم اشاره می‌کنند.

نکته حائز اهمیت در بحث چاپ مقاله در مجلات خارجی این است که نه‌تنها خود نویسنده خواهان چاپ مقاله‌اش در آنهاست بلکه سیاست‌های کلی آموزش عالی و به‌تبع دانشگاه‌ها او را به این سمت سوق می‌دهد؛ به‌عبارت دیگر به‌رغم وجود مجلات داخلی که در حوزه علمی وزنه‌ای نیز محسوب می‌شوند، اما اعمال سیاست‌های تشویقی و بعضا اعمالی که سبب امتیازدهی به نویسنده به خاطر انتشار مقاله در مجلات خارجی می‌شود، باعث شده اساتیدی که خواهان ارتقای رتبه علمی‌شان هستند و همچنین دانشجویانی که می‌خواهند از رساله دکتری خود دفاع کنند، ترجیح دهند دست به انتشار دو مقاله در مجلات خارجی بزنند. از سوی دیگر اگر قرار به استخدام جامعه دانشگاهی در مراکز علمی مانند بنیاد ملی نخبگان هم باشد، امتیاز ویژه برای فردی که موفق به انتشار مقاله در مجلات خارجی شده است، در نظر گرفته می‌شود، امتیازی که در مقایسه با فردی که مقاله‌اش در پایگاه‌های داخلی منتشر شده، قابل قیاس نیست.

آیین‌نامه ارتقای اساتید سرچشمه اصلی ملاک قرار گرفتن ISI

سرچشمه اصلی اهمیت داشتن چاپ مقالات در مجلات خارجی را می‌توان در آیین‌نامه ارتقای اساتید پیدا کرد؛ آیین‌نامه‌ای که هرچند بعد از تذکر مقام معظم رهبری درخصوص کنار گذاشتن مقاله‌محوری در رتبه‌بندی اساتید، قرار بر تغییر و در نظر گرفتن سهم بیشتری برای فعالیت‌های پژوهشی اساتید شد، اما درحال حاضر ملاک ارتقای اساتید همان بحث مقاله‌محوری است و در این بین، سهم چاپ مقالات در نشریات خارجی در مقایسه با مجلات داخلی قابل توجه است. در اصل طبق یکی از 16 بند ماده 3 این آیین‌نامه «مقاله علمی/ منتشرشده در نشریه‌های علمی، پژوهشی معتبر داخلی و خارجی تا هفت امتیاز، مقاله علمی- مروری منتشرشده در نشریه‌های معتبر تا هفت امتیاز و مقاله‌های علمی چاپ‌شده در نشریه‌های علمی-ترویجی داخلی معتبر تا سه امتیاز» را نصیب استاد می‌کند؛ یعنی اختلاف چهار امتیازی برای چاپ نشریه در مجلات داخلی و خارجی لحاظ شده و همین موضوع برای استاد در عمل تشویقی به چاپ مقاله‌اش در نشریه خارجی می‌شود.

ISI داشته باش؛ عضو بنیاد ملی نخبگان شو!

قطعا همین مولفه باعث می‌شود اساتید ریل‌گذاری پایان‌نامه‌های دانشجویی خود را حول محور ISI قرار دهند؛ چراکه طبق قوانینی که اکثرشان نیز نانوشته هستند، دارا بودن مقالات خارجی باعث کسب امتیازات مختلفی برای اساتید می‌شود؛ امتیازی که می‌طلبد اساتید، دانشجویان خود را نیز به چاپ مقالات خارجی تشویق و بعضا ملزم کنند. افزایش رتبه علمی و به‌تبع بالا رفتن حقوق و دستمزد اساتید در کنار شانس بیشتر برای عضویت در مراکزی مانند بنیاد ملی نخبگان و البته در اختیار گرفتن پروژه‌های تحقیقاتی که علاوه‌بر درآمدزایی، باعث مطرح شدن نام استاد در محافل علمی می‌شود، تنها بخشی از امتیازاتی است که چاپ مقالات خارجی برای نگارنده به همراه می‌آورد.

از سوی دیگر اگر نگاهی به «شیوه‌نامه بهره‌مندی دانش‌آموختگان برتر دانشگاهی از تسهیلات خدمت نظام‌وظیفه تخصصی» مصوب هیات امنای بنیاد ملی نخبگان سال 1394 داشته باشیم؛ متوجه می‌شویم که اختلاف 20 امتیازی برای نویسنده مقالات خارجی با فردی که مقاله‌اش در مجلات داخلی منتشر شده باشد، در نظر گرفته شده است و همین موضوع اهرمی برای اشتیاق دانش‌آموختگان به سمت مقالات خارجی است. در بخش فعالیت‌های نخبگانی این آیین‌نامه این‌طور آمده است: «امتیاز مقاله‌های منتشرشده در نشریه‌های با نما 50 امتیاز برای هر مقاله، مقاله‌های منتشرشده در نشریه‌های علمی – پژوهشی 30 امتیار برای هر مقاله و مقاله‌های منتشرشده در همایش‌های علمی معتبر داخلی و بین‌المللی 10 امتیار برای هر مقاله.»

چاپ ISI؛ پیش‌شرط دانشجویان دکتری برای دفاع

البته همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، اعمال چنین سیاست‌هایی برای اساتید باعث می‌شود دانشجویانی که برای چاپ پایان‌نامه و رساله دکتری از اساتید خود راهنمایی می‌گیرند، ناخواسته در مسیر چاپ مقالات خارجی قرار بگیرند؛ در کنار تشویق و الزام اساتید، به‌تبع سهم قوانین آموزشی دانشگاه‌ها که بیشتر حول دانشجویان دکتری می‌گذرد و آنها را برای رسیدن به جلسه دفاع از رساله دکتری‌شان، به ارائه مقاله ISI مجبور می‌کنند، قابل‌توجه است؛ هرچند شاید در برخی قوانین آموزشی مانند آیین‌نامه آموزشی دوره دکتری تخصصی وزارت به صراحت از چاپ مقاله در مجلات خارجی صحبتی به میان نیامده، اما وقتی سری به سایت برخی دانشگاه‌های بنام کشور می‌زنیم، می‌بینیم که دانشجو عملا براساس قوانین مطرح‌شده، مجبور به ارائه مقاله ISI است. به‌طور مثال در آیین‌نامه دانشگاه علم و صنعت ایران برای شرط پذیرش مقالات دانشجویان دکتری برای پیش‌دفاع و دفاع نهایی این‌طور آمده است: «براساس مصوبه شورای تحصیلات تکمیلی دانشگاه به تاریخ 14/04/95 حداقل محصولات مستخرج از رساله جهت پیش‌دفاع دانشجویان دکتری ورودی 93 و مابعد، تعداد مقالات چاپ / پذیرفته‌شده مستخرج از رساله دانشجو، حداقل معادل دو مقاله در مجلات معتبر نمایه‌دار پس از اعمال ضرایب سهم هریک از نویسندگان (برای مقالاتی که تعداد نویسندگان از یک نفر بیشتر باشد، ضرایب سهم هریک از نویسندگان پس از حذف اسامی استادان راهنما و مشاور) مطابق جدول موجود در آیین‌نامه «ارتقای مرتبه علمی اعضای هیات‌علمی» است و حداقل در یک مقاله مجله ISI نام دانشجو با حذف اسامی استادان راهنما و مشاور، به‌عنوان نفر اول از نویسندگان مقاله باشد. همچنین هر اختراع ثبت‌شده در US PATENE به شرط اینکه مستخرج از رساله و با نام دانشگاه باشد، معادل یک مقاله مجله ISI محسوب خواهد شد.» در دانشگاه علامه طباطبایی نیز شرط دانشجوی دکتری برای دفاع از رساله خود چاپ مقاله ISI است؛ هرچند این دانشگاه پیش‌شرطی را نیز در نظر گرفته که براساس آن مجلات دارای نمایه ISI درصورتی معتبر محسوب می‌شود که دارای JCRبوده و در لیست SSCI یا Social science citation index نمایه شده باشند، اما در مجموع دانشجو باید مقاله‌ای در مجلات خارجی به چاپ برساند تا به او اجازه حضور در جلسه دفاع از رساله‌اش داده شود.

تشویق اساتید از سوی وزارت علوم به چاپ مقالات خارجی

در کنار همه سیاست‌های آموزشی مشوق چاپ مقالات در مجلات خارجی، وزارت علوم در سال 1390 شیوه‌نامه «تشویق نویسندگان مقالات منتشرشده در نشریات معتبر بین‌المللی و داخلی برای دانشگاه‌ها، موسسات آموزشی و پژوهشی هیات امنایی کشور» را مصوب کرده که براساس آن به هر نویسنده مقاله‌ای که بتواند مقاله‌اش را در پایگاه‌های ISI، ESI، PESI و ISC منتشر کند، مبلغی را به‌عنوان پاداش پرداخت می‌کند؛ هرچند مبلغ پرداختی برای هرکدام از این پایگاه‌ها متفاوت است، اما قطعا این مساله یکی از سیاست‌های تشویقی دولت برای چاپ مقالات در مجلات خارجی محسوب می‌شود که نتیجه اعمال چنین سیاست‌هایی را امروزه در دانشگاه‌ها شاهد هستیم؛ دانشگاه‌هایی که ملاک ارزیابی دانشجو و اساتید خود را مقالات خارجی گذاشته‌اند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه فرهیختگان، تاریخ انتشار 3 تیر 98، شماره: 2796