این کاهش تعهدات واکنش‌های زیادی را در پی داشت و ایران را به گام دومش در این باره نزدیک کرد.اما چه سلسله اتفاقاتی در این ۶۰ روز رخ داد که ایران به اجرای گام دوم خود در برجام ترغیب شد.

گام نخست در ۶۰ روز

مطابق توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی، در زمان اجرای برجام تهران باید ذخایر اورانیوم غنی شده خود را تا حد قابل توجهی کاهش می‌داد. بر این اساس ایران تعهد کرده بود که صرفا تا سقف ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص ۳.۶۷ در داخل کشور نگه دارد و مازاد آن را از ایران خارج کند.

با خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام و برگرداندن تحریم‌های ایران، تهران پس از یکسال در واکنش به آنچه «بی‌عملی» کشور‌های اروپایی و ناتوانی آن‌ها در مقابله با آمریکا در راه اندازی اینستکس»، اعلام کرد که به سقف نگهداری ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص کم و ۱۳۰ تن آب سنگین پایبند نخواهد ماند؛ بنابراین شورای‌عالی امنیت ملی در بیانیه‌ای که ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ منتشر کرد اعلام کرد که این شورا «در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران و در اعمال حقوق جمهوری اسلامی ایران مندرج در بند‌های ۲۶ و ۳۶ برجام، دستور توقف برخی اقدامات ایران در توافق برجام را صادر نموده است.» به همین خاطر ۶۰ روز به طرف‌های باقی مانده در برجام مهلت داده شد تا زمینه خرید نفت ایران و حل مشکلات مربوط به تبادلات مالی و بانکی را حل کنند.

پس از این اعلام، سازمان انرژی اتمی در روز ۳۰ اردیبهشت از چهار برابر شدن ظرفیت تولید غنی سازی اورانیوم با خلوص ۳.۶۷ خبر داد. در روز ۲۵ خرداد عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه به باشگاه خبرنگاران اعلام کرد که این مهلت ۶۰ روزه تحت هیچ شرایطی تمدید نمی‌شود. دو روز پس از این خبر سازمان انرژی اتمی به طور رسمی اعلام کرده است که میزان ذخایر اورانیوم غنی شده جمهوری اسلامی ایران در روز ششم تیرماه، از مرز ۳۰۰ کیلوگرم عبور خواهد کرد و در نهایت روز ۱۰ تیر با اعلام وزیر امور خارجه کشورمان این خبر به تایید رسید.

پس از پایان مهلت ۶۰ روزه ایران به شرکای برجام، چه می‌شود؟

گذر از مرز ۳۰۰ کیلوگرم گام اول ایران برای کاهش تعهدات برجامی است. گام دوم شانزدهم تیر برداشته می‌شود و به گفته حسن روحانی گام دوم مربوط به سطوح بالای غنی‌سازی است که درصد آن به‌زودی اعلام می‌شود.در این میان این پرسش مطرح می‌شود که ایران در تا چه حدی سطح غنی سازی را بالا می‌برد؟ در پاسخ به این پرسش، برخی کارشناسان معتقدند اگر ایران بخواهد درصد غنی‌سازی را بالا ببرد در گام دوم اقدام به غنی‌سازی ۲۰ درصدی خواهد کرد.

ایران پیش از برجام، اورانیوم با خلوص ۲۰ درصد هم برای استفاده از راکتور تحقیقاتی تهران تولید کرده بود، اما پس از توافق هسته ای، تولید آن متوقف شد.راکتور آب سنگین اراک یکی از جدی‌ترین مسائل و از اختلافات اصلی قدرت‌های جهانی با ایران بود. قدرت‌های جهانی در جریان مذاکرات اتمی اصرار داشتند که این راکتور به طور کامل برچیده شود، اما ایران این درخواست را نپذیرفت. بر اساس توافق برجام قرار شد که راکتور آب سنگین اراک با همکاری مشترک بین المللی بازطراحی شود، به طوری که پلوتونیوم با قابلیت تسلیحاتی در آن تولید نشود. مطابق توافق برجام ایران اجازه ساخت راکتور‌های آب سنگین دیگری یا جمع آوری آب سنگین در ظرف ۱۵ سال از آغاز اجرای توافق هسته‌ای را نخواهد داشت.

در این میان علی اکبر صالحی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده که بازگشت به غنی سازی بیست درصدی «کار آسانی» است و «در صورت تصمیم نظام» ظرف «چهار روز» انجام می‌شود.

نگرانی طرف‌های برجامی از اجرای شدن گام دوم و تولید اورانیوم با خلوص بالا

بر اساس برجام، ایران تنها مجاز به تولید اورانیوم ۲۳۵ غنی شده با خلوص پایین و غلظت کمتر از ۴ درصد است که می‌تواند برای تولید سوخت در نیروگاه‌های هسته‌ای مورد استفاده قرار گیرد.

در حال حاضر، درصد غلظت اورانیوم در ایران افزایش نیافته بلکه تنها وزن این مواد از مرز مجاز ۳۰۰ کیلوگرم در برجام عبور کرده است.سازمان کنترل سلاح می‌گوید ذخیره ۱۰۵۰ کیلوگرمی می‌تواند در روند غنی‌سازی قرار بگیرد و ماده لازم برای ساخت یک بمب را تولید کند.اما تهران بار‌ها تأکید کرده است که قصد ندارد سلاح هسته‌ای بسازد.همزمان این نگرانی نیز عنوان شده است که ایران نه فقط از نظر وزنِ ذخیره اورانیوم بلکه از نظر غلظت هم از ۳.۶۷ درصد فراتر برود.

در این میان کارشناسان غربی می‌گویند با رسیدن غلظت اورانیوم به بیست درصد، بیشتر راهِ ساخت بمب اتمی طی شده است، چون وقتی غلظت طبیعی اورانیوم ۲۳۵ یعنی ۰.۷ درصد به ۲۰ درصد افزایش یابد عملا ۹۰ درصد تلاشی که برای رسیدن به سلاح اتمی لازم است، انجام گرفته است.

آیا تهران به سمت نقض برجام پیش می‌رود؟

ایران کاهش تعهدات خود را مستند به بند ۲۶ و ۳۶ توافق هسته‌ای می‌داند. بر اساس این دو بند، جمهوری اسلامی به دلیل عدم اجرای تعهدات طرف مقابل می‌تواند تعهدات خود را کاهش دهد و این به معنای نقض برجام نیست.

مطابق توافق برجام ایران مجاز بود که تا سقف سیصد کیلوگرم اورانیوم با خلوص کم در انبار‌های خود نگهداری کند. میزان تعیین شده ذخیره آب سنگین ایران هم ۱۳۰ تن بود. آژانس بین المللی انرژی اتمی در ۱۴ گزارش خود طی ۱۲۰۸ روز گذشته، تایید کرده بود که ایران درباره اورانیوم غنی شده به تعهد خود پایبند بوده. درباره آب سنگین چند بار ایران به طور بسیار محدودی در حد ۱۰۰ کیلوگرم از میزان مجاز نگهداری فراتر رفت، اما به سرعت خود را با تعهد برجامی اش هماهنگ کرد.

جمهوری اسلامی ایران در اجرای تعهدات خود، ذخایر اورانیوم خود را به زیر ۳۰۰ کیلو رساند و اضافی آن را به روسیه فروخت. آژانس بین المللی انرژی اتمی که نهاد ناظر بر حسن اجرای توافق برجام است، در گزارش‌های اخیر خود اعلام کرده بود که میزان ذخایر اورانیوم ایران حتی کمتر از ۳۰۰ کیلوگرم است.

آیا در سایه کاهش تعهدات ایران در برجام، بازگشت تحریم‌های بین‌المللی امکان پذیر است؟

برخی بر این باورند که اقدامات اخیر ایران می‌تواند زمینه را برای بازگشت تحریم‌های بین‌المللی که با هدف محدود کردن فعالیت هسته‌ای ایران وضع شده بود، فراهم کند.اما در این میان امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه و یکی از طرف‌های برجامی در این باره اعلام کرده که حتی اگر ایران برجام را زیر پا بگذارد، اروپا برنامه‌ای فوری برای پیروی از آمریکا و بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای ایران ندارد.

گام رو به جلو، اما ناکافی اروپا در خصوص طرح ۶۰ روز

اروپا در طول یکسال خروج آمریکا از برجام در تمام مدت در حال دادن وعده‌های بدون پشتوانه بود تا ایران را به اجرای یک‌طرفه تعهدات خود در این توافق وادار کند.یکی از مهمترین این وعده‌ها پس از خروج آمریکا از برجام، راه اندازی سازوکاری برای ایمن سازی تجارت میان ایران و اروپا بود. در ابتدا طرح کانال ویژه مالی (SPV) ارائه شد و بعد از ۹ ماه وعده‌های پیاپی در نهایت، سازو کار اینستکس به عنوان بخشی از اس پی وی اجرایی شد.

هر دو عملا در طول یکسال به جایی نرسید هر چند در روز‌های پایانی مهلت ۶۰ روزه ایران و همزمان با برگزاری دوازدهمین کمیسیون مشترک برجام از اجرایی شدن اینستکس با یک خط اعتباری محدود خبر دادند که به هیچ وجه جوابگوی نیاز‌های ایران نبود. در جائی که مجید تخت روانچی نماینده دائم ایران در سازمان ملل آن را ناکافی دانست و از این سازو کار مالی به عنوان «ماشین بسیار زیبای بدون بنزین» یاد کرد.

نماینده دائم ایران در سازمان ملل همچنین در این باره گفت: «ما بیش از این نمی‌توانیم صبر کنیم، کسی را تهدید نمی‌کنیم و برای کسی ضرب الاجل هم تعیین نمی‌کنیم، ما طرحمان را به آن‌ها گفته‌ایم که اگر اقدامی نکنند تعهداتمان را کاهش می‌دهیم. اگر به تعهد و مسئولیتشان عمل نکنند ما هم اقدامات جدید انجام خواهیم داد.»

بنابراین با در نظر گرفتن موارد فوق با قاطعیت می‌توان گفت که متوقف کردن روند کاهش تعهدات ایران در برجام هیچ نسبتی با اقدامات اروپا برای جبران تحریم‌های یکجانبه امریکا در شرایط فعلی ندارد؛ بنابراین تهران در شرایطی نسبت به توقف کاهش تعهدات برجامی اش اقدامی انجام می‌دهد که خواسته هایش مبنی بر گشایش بانکی و فروش نفت در سطح پیش از خروج امریکا از توافق هسته‌ای محقق شود.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان ، تاریخ انتشار: 15 تیر 1398 ، کدخبر: 6988784 ، www.yjc.ir