شعار سال: براساس آخرین گزارش شرکت انگلیسی بریتیش پترولیوم، ایران در پایان سال 2015 با داشتن 157.8 میلیارد بشکه نفت خام، چهارمین مالک بزرگ نفتی دنیا و با داشتن 34 تریلیون متر مکعب گاز که 18.2 درصد کل ذخایر گازی جهان را در بر می گیرد، رتبه نخست ذخایر گازی جهان را دارا است.

حال موضوع مورد بحث این است که کشور ایران با دارا بودن این منابع خدادادی که یک رکن قدرت برای جمهوری اسلامی به شمار می رود، چرا همچنان نتوانسته از این پتانسیل خدادادی به طور کارآمد بهره برداری کند.

تحلیل های مختلفی از عقب ماندگی صنعت نفت و گاز ایران مطرح شده است، امّا ریشه و علّت کندی پیشرفت در صنعت نفت را می بایست ماحصل نگاه برخی از مسئولان و مدیران نفتی به بیرون و عدم اتکاء و اطمینان به جوانان ایرانی دانست، موضوعی که متاسفانه در برخی از سطوح وزارت نفت به وضوح قابل مشاهده است و می توان گفت بخش عمده ای از عدم پیشرفت مورد انتظار وزارت نفت در این سه دهه اخیر عدم سرمایه گذاری مناسب بر توان داخلی است.

مقام معظم رهبری در راستای توجّه و اتکاء به جوانان کشور می فرمایند: " اقتصاد مقاومتی یعنی اگر ما به نیروی داخلی، به ابتکار جوانها، به فعّالیت ذهنها و بازوها در داخل، تکیه کنیم و اعتماد کنیم، از فخر و منّت دشمنان خارجی، خودمان را رها خواهیم کرد، راه درست این است.

(1) لذا عدم اتکاء لازم به توان و تخصص جوانان ایرانی، تفکر وابستگی برخی از مدیران وزارت نفت و عدم توجه به خواست و هدف اصلی سیاست های اقتصاد مقاومتی، مولفه هایی است که انتقادات متعددی را متوجّه عملکرد وزارت نفت دولت یازدهم می‌کند که می توان بدین موارد اشاره داشت:

باید بدانیم که دنیای غرب، آمریکا و بازیگران منطقه ای آنها همواره به دنبال تحریم و ضربه زدن به جمهوری اسلای ایران بوده و خواهند بود تنها شکل آن است که تغییر می کند! و جابه جایی دولت در ج.ا.ا تغییری در سیاست آن کشورها که همانا تغییر رفتار جمهوری اسلامی است به وجود نمی آورد، به عنوان نمونه می توان به تبانی شرکت های نفتی بزرگ دنیا و اقمار آنها در منطقه به منظور کاهش شدید قیمت نفت اشاره داشت که در در دوران دولت یازدهم به وقوع پیوست و قیمت نفت از حدود 100 دلار (نمودار1) به تدریج و به صورت نوسانی به حدود 40 دلار( قیمت فعلی) تنزّل پیدا کرد و حتی قیمت نفت در اواخر سال 1394 و یا در ماه ژانویه سال 2016 کم ترین قیمت خود در 13 سال گذشته، یعنی 22.5 دلار را نیز تجربه کرد.(نمودار 2)

رئیس جمهور نیز در مورد اینکه کاهش قیمت نفت توطئه‌ای علیه مردم منطقه و مسلمانان است، در یکی از جلسات هیئت دولت اظهار داشت :" کاهش قیمت نفت صرفاً یک موضوع اقتصادی نیست بلکه ناشی از توطئه و برنامه ریزی سیاسی برخی از کشورها بوده است."(2)

لذا باید گفت اگر این کاهش هدفمند قیمت نفت را که برای ضربه به ج.ا.ا طرح ریزی شد را یک نوع تحریم بر علیه ایران به حساب نیاوریم، باید آن را چه بنامیم؟

هرچند با کاهش قیمت نفت، آسیب هایی به این شرکت های نفتی بین المللی وارد گردید ولی آنان با فشار دولت آمریکا برای ضربه به صنعت نفت ایران، متفق القول شدند و پازلی طراحی کردند که قطعه ی اول آن کاهش قیمت نفت بود و قطعه ی دیگر آن دادن مجوز صادارت و فروش بیشتر نفت خام به ایران در قالب توافق برجام بود!

امّا آنان با طراحی این پازل به دنبال چه هدفی بودند؟ آنان با این اقدامات خود توانستند از یک سو درآمدهای بدست آمده ایران از فروش نفت را کاهش دهند تا ایران به منظور جبران کاستی درآمد خود به سمت صادارت هرچه بیشتر و خام فروشی نفت روی آورد و از سوی دیگر به شرکت های وابسته به خودشان دستور دادند تا نفت ایران را که حالا ارزان شده بود و به واسطه ی برجام اجازه ی فروش بیشتر یافته بود، خریداری و به مصرف برسانند!

به عنوان نمونه مدیریت مالی توتال فرانسه اخیراً با انتشار گزارشی اعلام نموده است:"هم اکنون این شرکت فرانسوی به طور متوسط روزانه در حدود 150 تا 200 هزار بشکه نفت خام از ایران وارد می‌کند که بخش عمده ای از این نفت خام در بین پالایشگاه های اروپایی توزیع و عرضه می شود." که با این وجود رکورد فروش نفت ایران به توتال فرانسه شکسته شده است.(3)

متاسفانه وزارت نفت در این پازل به نقش آفرینی پرداخت است، به عنوان نمونه می توان به اظهارات بیژن زنگنه اشاره داشت که بعضاً با اظهارات خود، کاهش قیمت نفت را که منشاء آن کشور های غربی بودند تسریع می کرد،در این راستا بیزینس اینسایدر وب سایت خبری آمریکا در حوزه ی اقتصاد نوشت:"در حالیکه پس از ائتلاف روسیه، ونزوئلا، عربستان و قطر برای فریز(ثابت نگه داشتن میزان تولید) نفتی منجر به افزایش قیمت نفت تا بیش از 39 دلار شد، اظهارات ژنرال نفتی دولت روحانی در روز گذشته منجر شد تا امروز قیمت نفت به 37.7 دلار کاهش یابد.

(4) زنگنه همچنین در جای دیگری اظهار داشت:"مسئله قیمت برای ما تعیین کننده نیست و برای ما نفت هفت دلاری نیز توجیه اقتصادی دارد!

(5) نقش آفرینی دیگر وزارت نفت در تکمیل پازل گفته شده، افزایش صادارت نفت است، زنگنه در این زمینه اظهار داشته است:"مهم ترین دستاورد دولت پس از برجام افزایش صادرات نفت است که از حدود یک تا حداکثر یک میلیون و 300 هزار بشکه در روز اکنون صادارت نفت ما بدون احتساب میعانات گازی در ماه جاری به دو میلیون بشکه در روز خواهد رسید و امید داریم با اضافه شدن میعانات این رقم به دو میلیون و 400 هزار بشکه در روز برسد.

(6) حال باید قضاوت کرد که این دستاوردی است برای جمهوری اسلامی و یا دستاوردی است برای کشورهای غربی!!!

همه می دانند که صنعت نفت ما سالهاست که از خام فروشی رنج می برد و اصولا نجات صنعت نفت ما فرار از خام فروشی و اتکاء به توان داخلی برای تولید فرآورده های نفتی است، ولی همانطور که اشاره ای شد یکی از اقدامات و برنامه های اصلی وزارت نفت افزایش تولید و صادارت نفت خام بوده است و این اقدام وزارت نفت در حالی است که همواره رهبر معظم انقلاب بر اصلاح روند خام فروشی نفت، چه فروش آن و چه عدم اتکاء بر درآمد نفتی، در قالب بندهای 13 و 14 سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی و سخنرانی های مختلف تاکید داشته اند، ایشان در ابتدای سال 1394 در حرم مطهر رضوی فرمودند:"یکی از کارهای لازم، نهضت کاهش خام فروشی است...ما باید کاری کنیم که خام فروشی به تدریج کاهش پیدا کند، تا اینکه بکلّی از بین برود، باید ارزش افزوده ایجاد کرد."

همچنین خام فروشی وزارت نفت در حالی است که اقدامات جدّی و موثری برای توسعه صنعت پالایشگاهی و تولید فرآورده های نفتی، در این دوره ی سه ساله توسط وزارت نفت انجام نشده است، چرا که اگر این امر صورت می گرفت یقیناً ایران که دارانده ی اولین ذخایر نفت و گاز جهان است، مجبور به واردات متوسط 9 میلیون لیتر بنزین در روز نمی گردید، بنزینی که زمانی خودکفایی آن را جشن گرفتیم.

متاسفانه علی رغم سودآوری صنعت پالایش و فرآوری نفت خام، ایران سهم چندانی در بازار آن ندارد، این در حالی است که آمریکا و اروپا به تنهایی پنجاه درصد ظرفیت پالایشی جهان را دارا هستند و این رقم در منطقه خاورمیانه به عنوان قطب اصلی تولید نفت جهان، کم تر از 10 درصد است، همچنین کشورهای عربستان و کویت با تاسیس شرکت های پالایشی در کشورهای پرمصرف، نفت خود را به این کشورها رسانده و با پالایش آن، نه تنها بازار و میزان فروش خود را تثبیت می کنند، بلکه با تبدیل آن به ارزش افزوده، سودهای کلانی کسب می کنند، مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در این زمینه فرموده اند:" ما نفت را که سرمایه ماندگار ما است و امکان ارزش افزوده ی چندین برابری در آن وجود دارد، از زیر زمین بکشیم بیرون، خام خام بفروشیم به دنیا، پولش را بگیریم و صرف امور جاری کشور بکنیم، خسارت از این بالاتر نمی شود، اقتصاد نفتی این جوری است...این نفتی که ما آن را تبدیل می کنیم به بنزین و گازوئیل و نفت سفید و مثلاً مصرف اینجوری بکنیم...تا صد برابر این بشود ارزش افزوده برای نفت به وجود آورد." (7)

برنامه ی دیگر وزارت نفت دولت یازدهم، تدوین قراردادهای جدید نفتی موسوم به IPC به بهانه عدم جذابیت قراردادهای سابق معروف به بیع متقابل و همچنین جذب سرمایه های خارجی بوده است. اصل نگاه در این قراردادها معطوف و متوجّه به شرکت های خارجی و نهایتاً همان خام فروشی است، در واقع وزارت نفت قصد دارد تا به واسطه این قراردادها، شرکت های خارجی را وارد صنعت اکتشاف و استخراج نفت و نهایتاً فروش نفت کند.

بی شک شرکت های خارجی که قبل از تحریم ها در صنعت نفت و گاز کشور حضور داشتند، شدیداً علاقه مند هستند تا به صنعت نفت و گاز ایران بازگردند، امّا دلیل اصلی خروج تدریجی این شرکت ها از صنعت نفت در آغاز تحریم ها، عنادکشورهای غربی و استکباری بوده است نه عدم جذابیت قراردادهای قبلی نفتی!

شرکت هایی که علاقه مند برای حضور در صنعت نفت ایران هستند، برای این حضور خود در دوران پسا برجام نیز دچار هراس هستند، چراکه آنان به بدعهدی آمریکائی ها کاملاً واقفند!

امّا یکی از شرکت هایی که وزارت نفت اعلام کرده فصل جدیدی از همکاری با آن برای توسعه میدان های نفتی ایران آغاز خواهد شد، شرکت توتال فرانسه است.(8) به عنوان نمونه زنگنه درباره ی امضاء قرارداد محرمانه توسعه میدان آزادگان جنوبی به عنوان یکی از بزرگ ترین میادین نفتی ایران، اظهارات داشته است:" سند محرمانه توسعه این میدان نفتی بین شرکت ملّی نفت ایران و توتال فرانسه امضاء شده است.

(9) کشور فرانسه در جریان مذاکرات هسته ای به عنوان پلیس بد عمل نمود و توجه ایران به شرکت های فرانسوی از جمله شرکت نفتی توتال فرانسه، شرکت هواپیمائی ایرباس و.. را می توان در راستای متقاعد کردن مقامات فرانسوی ارزیابی کرد،اما شرکت توتال فرانسه در دوره پسا برجام، به فعال ترین شرکت نفت و گازی جهان در صنعت نفت ایران تبدیل شده است از خرید نفت خام ایران گرفته که پیش تر گفته شد تا امضاء قرارداد در رابطه با میادین نفتی و ... شدّت گرفتن فعالیت های شرکت توتال فرانسه در حالی است که این شرکت دارای سوء سابقه در صنعت نفت ایران می باشد، در این راستا می توان به اظهارات اصغر ابراهیمی اصل معاون اسبق وزیر نفت اشاره نمود که در مورد اشتباهات توتال فرانسه در توسعه فاز 2 و 3 پارس جنوبی اظهار داشته است:" سرمایه گذارانی که در طرف قطری سرمایه گذاری کردند و نفت و گاز را تولید می کنند در یک مقطعی به ایران آمدند و گفتند علی رغم تحریم ها ما می خواهیم کار کنیم که به طور مثال توتال یکی از آنها بود، اما در قسمت 3700 کیلومتری ما فاز 2، 3، 4، 5، 6، 7 و 8 را درست در وسط میدان به سمت سرزمین اصلی ما انتخاب کردند و شروع به حفاری، سکو زدن و تولید کردند و زدن چاه ها را از لایه هایی انجام دادند که متعلق به ماست و ادامه این لایه طرف قطر نیست. (10)

مدیران و مسئولان تصمیم ساز وزارت نفت می بایست مروری بر دستاوردها و تلاش های متخصصان صنعت نفت کشور داشته باشند تا بتوانند با اطمینان خاطر، نگاه خود را به آنان معطوف داشته و تمرکز اصلی وزارت نفت را به سمت برنامه ریزی برای نقش آفرینی هرچه بیشتر شرکت ها و متخصصان داخلی، سوق دهند. هرچند دستاوردهای متخصصان کشورمان در این صنعت از شمارگان خارج است، اما به عنوان نمونه می توان بدین موارد اشاره نمود: الف) راه اندازی فاز 2 پالایشگاه امام خمینی (ره) شازند در دوران تحریم که توانست بنزین باکیفیت یورو 4 تولید نماید و با بهره گیری از دانش فنّی و بومی به مدرن ترین و پیشرفته ترین مرکز پالایشگاهی خاورمیانه تبدیل شود، و کشور را از خطر تحریم بنزین در امان بدارد.

ب) ساخت سکوی حفاری اکتشافی نفت و گاز نیمه شناور امیرکبیر در دریای خزر برای اولین بار در ایران که تمامی مراحل به آب‌ اندازی و آزمایش‌های نهایی توسط متخصصان ایرانی انجام گرفت. ج) ساخت پیچیده‌ترین کاتالیست صنعت نفت جهان به دست متخصصان ایرانی د) انجام تمامی مراحل عملیات ساخت، نصب و راه اندازی فازهای 15 و 16 پارس جنوبی توسط متخصصان ایرانی متاسفانه یکی از اقدامات نامناسب وزارت نفت جابه جایی گسترده نیروها در صنعت نفت خصوصاً برخی از نیروهای متعهد و متخصص بوده است که اثرات آن را می توان در این موارد دید: الف) وقوع حوادث متعدد در پالایشگاه دولتی امام خمینی (ره) از جمله آتش سوزی و تلفات جانی و مالی در آن ب) حوادث و آتش سوزی های سریالی در صنعت پتروشیمی کشور و وضعیتی که به گفته کارشناسان امر حتّی در زمان جنگ نیز سابقه نداشته است و...

مقایسه صنعت نفت و گاز با صنعت هسته ای کشور نشان می دهد که این صنعت با سرعتی که صنعت هسته ای کشور توانست رشد کند، رشد ننمود و آنچه واضح است راز رشد و خودکفایی صنعت هسته ای کشور، اتکاء و اعتماد به متخصصان و جوانان این مرز و بوم بوده است، موضوعی که در صنعت نفت و گاز کشور کم رنگ بوده است، لذا راز خودکفایی در صنعت نفت و گاز کشور نیز اصلاح نگاه برخی از مدیران نفتی از بیرون به درون کشور و اتکاء و اعتماد به متخصصان جوان صنعت نفت کشور است.

منابع:

بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در دیدار مردم استان ایلام در سالروز ولادت امیرالمومنین علیه السلام – 23 اردیبهشت 1393

اظهارات دکتر حسن روحانی در ابتدای جلسه هیأت دولت – 19 آذرماه 1393

خبرگزاری مهر – 9 مردادماه 1395

رجا نیوز، بیزینس اینسایدر : زنگنه عامل اصلی کاهش مجدد قیمت نفت – 24 اسفندماه 1394

پایگاه اطلاع رسانی وزارت نفت (MOP)، گفتگوی بیژن زنگنه با خبرگزاری ایسنا – 7 تیرماه 1395

روزنامه دنیای اقتصاد – مصاحبه بیژن زنگنه در مراسم افتتاحیه بیست و یکمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی – 18 اردیبهشت 1395

بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در دیدار مردم آذربایجان – 29 بهمن ماه 1393

خبرگزاری ایسنا – فصل جدید همکاری با توتال آغاز می شود - 7 مردادماه 1394

خبرگزاری مهر – سند محرمانه نفتی ایران و توتال فرانسه امضاء شد - 5 فروردین ماه1395

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از خبرگزاري فارس، تاریخ انتشار: 23 مرداد 1395، کد مطلب: 13950523000600:www. farsnews.com