شعار سال: به‌طورکلی هر تصمیم سیاستی در کشاورزی محصول دو گام کلی تصمیم‎سازی و تصمیم‎گیری است. سیاست‎های کشاورزی دارای 9 گام‎ اساسی شناخت مسئله و ضرورت، دستیابی به داده‎ها و اطلاعات، طراحی (معیارهای 11گانه مناسب‎سازی) و شبیه‎سازی، برنامه‎ریزی و زمان‎بندی، آماده‎سازی و بسترسازی، تدارکات و آمادگی، عملیاتی‎سازی و اجرا، پایش و ارزیابی، نهایی‎سازی و نهادینه‎سازی است که حداقل گام‎های قبل از اخذ تصمیم نهایی برای عملیاتی‎سازی در مرحله تصمیم‎سازی انجام می‎شود که باید از زوایای مختلف به‌ویژه تهدیدها، فرصت‎ها، قوت‎ها و ضعف‎ها و تضادها، تأثیر و تأثرها، پیامدهای مثبت و منفی، راه‎کارهای مختلف در هر یک از این موارد و غیره باید در دستور کار قرار گیرد و گام‌‎های 6‎گانه قبل از عملیاتی شدن هر تصمیم سیاستی کشاورزی مستندسازی شود. به همین دلیل، به‌منظور کارآمدسازی سیاست‎ها، پیوست‎نگاری سیاست‎های کشاورزی ضروری می‎باشد. به‌بیان‌دیگر، هر سیاست کشاورزی الزاماً باید دارای یک پیوست باشد.

 پیوست سیاست‎های کشاورزی

پیوست سیاست‎های کشاورزی عبارت است از مجموعه مطالعات حاوی ارزیابی ابعاد و اثرات اقتصادی، اجتماعی و محیط‎زیستی یک سیاست کشاورزی که به دست‌اندرکاران در تصمیم‎گیری‎ها و طراحی پروژه‌ها کمک نموده تا با حداکثر کارایی و حداقل پیامدهای منفی اقدام نماید. پیوست سیاست‎ کشاورزی به لحاظ نظری باید دارای ابعاد زیر باشد:
• تعریف اهداف سیاست و شاخص‎های آن
• ارزیابی میزان تحقق اهداف سیاست پس از عملیاتی ‌شدن.
• مشخص کردن موانع سیاست.
• تعیین راه‎کارهای اجرایی مناسب برای مقابله با موانع و برطرف ساختن آن‎ها.
• شناسایی پیامدهای منفی و مثبت کوتاه‌مدت یا بلندمدت مترتب بر سیاست.
• ارزیابی پیامدهای منفی و مثبت کوتاه‌مدت یا بلندمدت مترتب بر انجام سیاست
• ارائه سناریوهای آینده سیاست در سطوح حداقلی، مطلوب و حداکثری
• ارائه راه‎کارهای عملیاتی کاهنده (بازدارنده) پیامدها و اثرات منفی و تقویت‎کننده (پیش‌‎برنده) پیامدها و اثرات مثبت سیاست.
• مشخص کردن مجریان راه‎کارها و سناریوهای بازدارنده و پیش‎برنده سیاست
• طراحی نظام نظارت بر عملیاتی‎سازی راه‎کارها و سناریوها.

 ضرورت تهیه پیوست سیاست کشاورزی

در ارتباط با ضرورت تهیه پیوست سیاست کشاورزی علاوه بر مستندسازی و انتشار آن برای اطلاع و آگاهی همه ذینفعان احتمالی از مبانی و ابعاد سیاست کشاورزی اتخاذشده، می‎توان به مواردی مانند ایجاد تناسب عدالت درون نسلی و برون نسلی (عدم تحمیل هزینه‎ها و پیامدهای منفی سیاست کشاورزی بر گروه‎های خاصی از یک نسل و انتقال آن‌‎ها به نسل بعد)، درونی‎سازی هزینه‎های هر سیاست (لحاظ هزینه‎های ناشی از خسارات اقتصادی، اجتماعی و محیط‎زیستی سیاست- هرچند پنهان باشند- به‌عنوان بخشی از هزینه اقدام؛ به‌بیان‌دیگر هر سیاست باید هزینه‌‎ خسارات احتمالی خود را بپردازد)، ارتقای سطح امنیت اقتصادی، اجتماعی و محیط‎زیستی، فراهم آوردن زمینه مشارکتی تصمیم و درنتیجه پذیرش گروه‎های هدف سیاست اشاره کرد.

 گام‎های تهیه پیوست سیاست کشاورزی

برای تهیه پیوست سیاست‎های کشاورزی باید به‌طور سیستماتیک و متوالی گام‌‎های 8گانه ذیل موردبررسی قرار گیرد:

 معرفی سیاست- در گام اول باید شرح دقیق و درعین‌حال مختصر و مفیدی راجع به ماهیت سیاست ارائه شود. این اطلاعات می‎تواند حدود مکانی، اهمیت و ضرورت اقتصادی، مزایای احتمالی در مقایسه با سیاست‎ها یا اقدام‎های مشابه و یا سیاست‎های پیشین و ... باشد. درواقع در این گام باید به ابعاد مختلف لحاظ شده در طراحی سیاست اشاره شود.

 تعیین اهداف سیاست- در این گام باید اهداف سیاستی (اقتصادی- اجتماعی و یا حتی محیط‎زیستی) که سیاست به دنبال تحقق آن‎ها است مشخص شود. مفروضه اصلی این گام آن است که کمبودهایی از بعد سیاستی در قلمرو عملیاتی سیاست وجود داشته که منتج به این سیاست شده است.

 شاخص‎سازی اهداف سیاستی‎- بعد از شناسایی اهداف سیاست شکل‌گرفته، تعریف عملیاتی آن‎ها ارائه می‎شود. این گام که شاخص‎سازی نام دارد از مهم‌ترین مراحل تهیه پیوست سیاست است. شاخص‎ها باید هوشمند (SMART) باشند. علاوه بر این، در تعریف شاخص‎ها قواعدی مانند ذهنی بودن، مشارکتی، روشن و معنادار، کنترل متقاطع و مقایسه پذیری، توانمندساز و متنوع و جزئی را باید موردتوجه قرار داد تا شاخص‎ها اعتبار و جامعیت لازم را داشته باشند.

 طراحی روش‎های گردآوری داده‎ها- برای شناسایی اثربخشی سیاست‎، ابتدا باید اطلاعات دقیقی راجع به وضع موجود جامعه هدف از بعد شاخص‎های مورداشاره به دست آورد. برای دستیابی به اطلاعات از این نوع می‎توان از مطالعات گذشته و یا پیمایش‎های میدانی و استفاده از اسناد بهره گرفت.

دامنه‎یابی فعالیت

برندگان (ذینفعان) و بازندگان (متضررین) اصلی سیاست باید مورد شناسایی قرار گیرند. به عبارتی باید مشخص شود اهداف تعیین‌شده در چه سطحی (محلی، منطقه‌ای، شهری، ملی یا بین‌المللی) قرار دارند. در این گام باید اطلاعات جامعی راجع به ویژگی‎های اصلی و مهم برندگان و بازندگان فعالیت فراهم آورده شود. برندگان و بازندگان در سه سطح خرد (افراد)، میانه (گروه‌ها و سازمان‎های رسمی و غیررسمی) و کلان (استان و در سطح وسیع‎تر منطقه) قابل‌تفکیک می‎باشند.
ارائه اقدام‎های تحقق اهداف و شاخص‎ها- در این گام باید مشخص شود که دقیقاً کدام‎یک از اقدام‎های ممکن برای تحقق اهداف تعیین‌شده مناسب‎تر می‎باشند.

برآورد تأثیرات احتمالی و ارائه راه‎کارهای مناسب- در این گام باید تغییراتی را که درنتیجه اقدام از بعد شاخص‎های تعیین‌شده ایجاد خواهد شد پیش‎بینی کرد. به‌عبارت‌دیگر، در این گام احتمال تحقق اهداف سیاست پیش از اقدام مشخص خواهد شد تا امکان ارزیابی اثربخشی سیاست بعد از خاتمه آن فراهم شود. در این گام لازم است علاوه بر تأثیرات مثبت، تأثیرات منفی احتمالی نیز باید برآورد شود و راه‎کارهای مقابله با آن نیز مشخص شود. از سوی دیگر باید راه‎کارهای کاهنده تأثیرات احتمالی منفی سیاست و تقویت تأثیرات احتمالی مثبت نیز مورد ارائه شود.

 ارزیابی تأثیرات سیاست

در این گام تأثیرات سیاست باید مورد ارزیابی قرار گیرد. به عبارتی دقیق‎تر باید به شکلی روشمند میزان تحقق اهداف و شاخص‎های تعیین‌شده را موردسنجش قرار داد و ضریب تحقق تأثیر را در عمل برآورد کرد. این مرحله لازم است در دو نوبت صورت گیرد. علاوه بر آن باید پیامدهای مثبت و منفی بلندمدت نیز موردبررسی قرار گیرد. بررسی تناسب راه‎کارهای پیشنهادی مربوط به تقویت پیامدهای مثبت و تقلیل پیامدهای منفی سیاست در این گام باید صورت گیرد تا در صورت ضرورت، اصلاح آن‎ها و ارائه راه‎کارهای جدید انجام شود.

 امید این که سیاست‎گذار کشاورزی تهیه پیوست سیاست‎های کشاورزی را به‎عنوان جزء لاینفک آن مدنظر قرار دهد تا تصمیم‎گیری و سیاست‎گذاری مبتنی بر لحاظ تمام ابعاد داستان سیاست مورد نظر باشد تا علاوه بر کارکردهای قوی، کارآمد و مثبت منطبق بر اهداف ترسیم شده در صحنه میدانی، کمترین هزینه را بر جامعه هدف تحمیل کند.

محمد قربانی. استاد دانشگاه فردوسی مشهد

برگرفته از فضای مجازی