شعار سال: بهترین راهبرد ایران در قبال کشور‌های چین و هند ایجاد فضای رقابتی بین آن‌ها در بندر چابهار است. با وقوع چنین شرایطی می‌توان انتظار داشت که از شکاف موجود میان پکن و دهلی‌نو، بندر چابهار ایران بیشترین سود را خواهد برد.

در اواخر آذرماه امسال نشستی سه‌جانبه با حضور وزیر حمل‌ونقل هند (سانجیف راجان)، معاون وزیر حمل‌ونقل ازبکستان (داورون دهقانوف) و معاون وزیر حمل‌ونقل کشورمان (شهرام آدم‌نژاد) برگزار شد. اصلی‌ترین محور گفتگو‌ها در این نشست مشترک، همکاری سه کشور در راستای توسعه و استفاده از ظرفیت‌های بندر چابهار در مسیر دستیابی به اهداف تجاری و ترانزیتی بود. پیش از این نیز در طی دیداری که نارندرا مودی (نخست وزیر هند) و شوکت میرزایف (رئیس جمهور ازبکستان) با یکدیگر داشتند، بر روی توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی دو کشور از طریق کریدور شمال- جنوب بحث شد.

در این میان هند به دنبال این است که با اتصال به بندر چابهار ایران، خود را به بازار‌های افغانستان و کشور‌های محصور در خشکی آسیای میانه پیوند دهد و هزینه‌های ترانزیتی خود را تا یک سوم کاهش دهد. با توجه به اهمیت راهبردی آسیای میانه، رقابت بزرگی میان قدرت‌های جهانی بر سر این منطقه در حال شکل‌گیری است. از گذشته آسیای مرکزی به عنوان حیاط خلوت روسیه محسوب می‌شد و مسکو به طور سنتی نقش غالب خود را در روابط با کشور‌های این منطقه حفظ کرده است. در طی سال‌های اخیر چین نیز به دنبال این بوده تا با استفاده از سرمایه‌گذاری‌های کلان، جای پای خودش را در این منطقه تقویت نماید. در چنین شرایطی، هند برای عقب نماندن از رقبای خود به دنبال این است که حضور خود را در آنجا شدت ببخشد.  

از سویی دیگر هند در نظر دارد تا با استفاده از بندر چابهار تهدیدات ناشی از همکاری‌های ترانزیتی چین و پاکستان، به عنوان دو رقیب سنتی خود در منطقه را خنثی سازد. از سال ۲۰۱۵ میلادی در جریان سفر شی جین‌پینگ (رئیس جمهور چین) به پاکستان، کریدور اقتصادی چین-پاکستان به عنوان یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های ابتکار یک کمربند- یک جاده رسمیت یافت. این کریدور مسیری ۳۰۰۰ کیلومتری را شامل می‌شود که منطقه خود مختار اویغور استان سین‌جیانگ چین را به بنادر گوادر و کراچی پاکستان متصل می‌نماید. بر اساس قرارداد منعقدشده میان دو کشور، مقرر شد تا چین و پاکستان در زمینه احداث زیرساخت¬های حمل و نقل، انرژی و توسعه بندر گوادر پاکستان با یکدیگر همکاری نمایند. به گفته مقامات دولت چین، پیش‌بینی می‌شود که تا پایان اجرای این طرح مجموع سرمایه‌گذاری‌های این کشور در پاکستان به رقم ۶۲ میلیارد دلار برسد.

افزایش هزینه‌های ناشی از خروج هند از بندر چابهار با حضور چین

یک سال پس از رسمیت یافتن کریدور اقتصادی چین- پاکستان، در سال ۱۳۹۴ پس از رفع تحریم‌های بین‌المللی ایران در طی توافقنامه برجام، هند پیشنهاد شکل‌گیری کریدور اقتصادی سه جانبه شمال- جنوب با محوریت سه کشور هند، ایران و افغانستان را در بندر چابهار داد. در طی مذاکرات صورت گرفته مقرر شد که این کشور سرمایه‌گذاری به ارزش ۸۵ میلیون دلار به منظور توسعه این بندر داشته باشد. اما پس از گذشت دو سال با خروج یکطرفه ترامپ از برجام و آغاز دور جدید تحریم‌های آمریکا بر علیه ایران فعالیت‌های طرف هندی در بندر چابهار نیز متوقف شد.

بررسی سیاست‌های دولت نارندرا مودی در طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد که وی علاقه‌ای به دکترین عدم تعهد ندارد و عملا هندوستان تبدیل به متحد استراتژیک آمریکا در سطح منطقه شده است. در چنین شرایطی اعمال تحریم‎های آمریکا بر علیه ایران باعث شد تا هزینه‌های ناشی از ماندن در چابهار بیش از منافع احتمالی هندوستان از این بندر گردد و این در حالی است که آمریکا بندر چابهار ایران را به دلیل نقش این بندر در توسعه افغانستان از تحریم‌های اعمالی خود مستثنی کرده بود.

با گذشت زمان و مطرح شدن تفاهم‌نامه ۲۵ ساله ایران و چین، مجددا توجه هند به سمت بندر چابهار ایران جلب شد. به طوری که در شهریور ماه امسال "سابرامانیام جایشانکار" وزیر امور خارجه هند به تهران آمد. این اولین سفر رسمی وزیر امور خارجه هند به یک کشور خارجی پس از وقوع بیماری همه‌گیر کرونا بود. در طی این سفر، پروژه‌های زیرساختی توسعه بندر چابهار و همچنین پروژه خط آهن چابهار-زاهدان، مجددا بررسی شد. سه روز پیش از این سفر نیز "راجنات سینگ" وزیر دفاع هند که نقش تعیین‌کننده‌ای در دولت "نارندرا مودی" دارد، در سفری اعلام نشده به ایران آمد تا با امیر حاتمی (وزیر دفاع ایران) دیدار کند.

به نظر می‌رسد که تحرکات اخیر هند در خصوص بندر چابهار ایران تا حد زیادی ناشی از تهدید حضور چین به عنوان رقیب منطقه‌ای این کشور در چابهار می‌باشد. در چنین شرایطی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با بهره‌گیری از این اهرم فشار در طی مذاکرات با طرف هندی در راستای توسعه بندر چابهار امتیازات بیشتری را از این کشور بگیرد.

رقابت چین و هندوستان در بندر چابهار به نفع ایران خواهد بود

از طرف دیگر باید به این نکته توجه داشت که حضور هند در بندر چابهار ایران می‌تواند در پیشبرد اهداف ایران در طی مذاکرات آتی با چین در خصوص توسعه این بندر نیز موثر باشد.

با وجود اینکه چین بزرگترین شریک تجاری ایران از سال ۲۰۰۹ تاکنون بوده، اما در حال حاضر ایران از لحاظ اولویت روابط خارجی چین در سطح چهارم قرار دارد. در این اولویت‌بندی آمریکا در جایگاه نخست قرار دارد. رتبه دوم نیز به قدرت‌های جهانی نظیر روسیه اختصاص دارد و در اولویت سوم هم کشور‌های همسایه چین در شرق آسیا جای گرفته‌اند. در نهایت اولویت چهارم، کشور‌های در حال توسعه جهان هستند که ایران بخشی از آن‌ها به حساب می‌آید.

در همین راستا بر اساس گزارشی که توسط وزارت بازرگانی چین منتشر شده؛ بیشترین میزان حجم تجارت خارجی میان ایران و چین در سال ۲۰۱۴ اتفاق افتاده، که معادل ۵۱.۸۵ میلیارد دلار و یا ۱.۲ درصد از کل تجارت خارجی چین بود. در همان سال نیز چین با عربستان سعودی و امارات به ترتیب ۶۹.۵ میلیارد و ۵۴.۸ میلیارد دلار تجارت کرده است. در مقابل حجم تجارت میان چین و آمریکا در سال۲۰۱۴ معادل ۵۵۵ میلیارد دلار و یا ۱۲.۹ درصد از کل تجارت خارجی چین بود. همچنین بر اساس گزارش منتشر شده از طرف سایت Trademap در طی سال ۲۰۱۹ میلادی میزان تجارت میان ایران و چین به ۲۳ میلیارد دلار رسیده و در مقابل حجم تجارت چین و آمریکا در این سال با وجود شدت گرفتن جنگ تجاری میان دو طرف معادل ۵۴۱ میلیارد دلار بوده است.

از سویی دیگر با به روی کار آمدن دولت بایدن در آمریکا، طبیعی است که چین به دنبال این خواهد بود که در سال‌های آینده روابط خارجی خود با ایالات متحده آمریکا را ترمیم نماید و هرگونه ارتباط با ایران به نحوی تحت تاثیر این مسئله قرار خواهد گرفت.

با وجود چنین شرایطی واگذاری کامل بندر چابهار ایران به طرف چینی آن هم در طی قرارداد‌های بلندمدت و تنگ کردن فضا برای حضور هند در این بندر اقدام چندان شایسته‌ای به نظر نمی‌رسد. زیرا همانطور که امضای جان کری تضمین اجرای برجام نبود، نمی‌توان انتظار داشت که طرف چینی نیز در هر شرایطی حاضر به ادامه‌ی پایبندی به قرارداد احتمالی خود با ایران در راستای توسعه بندر چابهار باشد.

از طرف دیگر چنین اقدامی عملا به معنای از دست دادن استقلال اقتصادی این بندر خواهد بود و چنین امری هیچگونه سنخیتی با سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در کشور نخواهد داشت؛ لذا با توجه به مطالب عنوان شده بهترین راهبرد این است که ایران در کنار حفظ استقلال بندر چابهار به دنبال ایجاد یک فضای رقابتی میان هند و چین باشد. در واقع با وقوع چنین شرایطی می‌توان انتظار داشت که از شکاف موجود میان پکن و دهلی‌نو، بندر چابهار ایران بیشترین سود را خواهد برد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از خبرنامه دانشجویان ایران، تاریخ انتشار: ۱۸ دی ۱۳۹۹، کد خبر: ۳۸۱۸۰۱، iusnews.ir