شعار سال: مراکز خرید وارد عصر یخبندان شده‌اند. شیوع ویروس کرونا اکثر کسب‌و‌کار‌ها را در دنیا با چالش مواجه کرده است. در این میان مراکز خرید تجاری نیز از این آسیب مصون نمانده‌اند. این مراکز که زمانی یکی از مهم‌ترین مراکز تفریح و خرید برای مردم در سراسر جهان بودند، اکنون به‌دلیل خطر ناشی از انتشار ویروس و تجمع متراکم افراد در این مراکز، با مشکلات فراوانی مواجه شده‌اند. با آغاز شیوع کرونا، اغلب مراکز خرید در کشور‌های جهان به‌دلیل قرارگیری در فهرست کسب‌و‌کار‌های پرخطر، ناچار به تعطیلی شدند. پس از بازگشایی‌ها نیز مراجعه مشتریان به این مراکز به‌دلیل نگرانی‌های ناشی از احتمال ابتلا به ویروس، به شدت کاهش یافته است.

 

براساس گزارشی که از سوی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی منتشر شده است، مجموعه این موارد موجب شده مراکز خرید نه تنها دچار ضرر‌های هنگفت شوند، بلکه آینده کسب‌و‌کار این مراکز نیز در هاله‌ای از ابهام فرو رفته است. این امر نشانگر ضرورت اتخاذ رویکرد‌های مناسب توسط مراکز خرید برای افزایش تاب‌آوری و در کنار آن عمل به مسوولیت اجتماعی خود در شرایط جدید است. در این گزارش، به نقل از یک تحقیق خارجی، پنج عامل اصلی برای بازگرداندن مشتریان به مراکز خرید تجاری مطرح شده است که عبارتند از: تمرکز بر ایمنی و راحتی، بازنگری در نقش فروشگاه‌ها، ایجاد لنگرگاه‌های جدید در مراکز خرید برای جذب بیشتر مشتریان، استفاده بیشتر از فناوری و تنوع بخشیدن به فعالیت‌ها و خدمات مراکز خرید.

وضعیت مراکز خرید تجاری در ایران

در ایران حدود ۱۸۰۰ مرکز خرید تجاری وجود دارد. در این میان ۱۵۰۰ مرکز خرید کوچک و بزرگ بوده و ۳۰۰ مرکز خرید چندمنظوره (عمدتا در حال احداث) وجود دارد. از کل این رقم، حدود ۶۰ درصد به لحاظ ویژگی‌ها و امکانات در حد یک مرکز خرید محلی هستند و بقیه در زمره مجتمع‌های تجاری، چندمنظوره یا مال‌ها محسوب می‌شوند. به لحاظ نوع اصناف فعال در مراکز نیز ۸۰ درصد واحد‌ها را واحد‌های توزیعی (به طور نمونه پوشاک، کیف و کفش) تشکیل می‌دهند. ۱۰ درصد به واحد‌های خدماتی مانند فست فود، کافی شاپ و رستوران و خدمات فنی مانند تعمیر موبایل، تعمیر رایانه و تعمیرات طلا و جواهر اختصاص دارد. مابقی ۱۰ درصد نیز واحد‌های تولیدی (تولید محصولاتی، چون پوشاک، کیف، کفش، طلاسازی و شیرینی‌پزی) هستند. علاوه‌بر این، بالغ‌بر ۸۰ درصد از واحد‌های فعال در مراکز تجاری عمدتا استیجاری بوده و ۲۰ درصد مابقی در تملک بانک‌ها، انبوه‌سازان (دارای تعهد مالی به سیستم بانکی) و اشخاص حقیقی یا حقوقی هستند.

 

 

همزمان با شیوع ویروس کرونا، مشاغل پرخطر در زمان اعلام قرنطینه، تعطیل شدند. هرچند در مقاطعی این قرنطینه لغو می‌شد، اما مجددا با شروع همه‌گیری ویروس، محدودیت برای فعالیت مشاغل پرخطر اعمال می‌شد.

به‌رغم شروع فعالیت مراکز خرید، به دلایلی، چون کاهش تقاضا برای خرید از این مراکز و بلاتکلیفی بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی به علت نامشخص بودن زمان پایان کرونا و بیم شیوع بیشتر کرونا در مراکز سرپوشیده، مشکلات این حوزه تشدید شده است. البته بر اساس ارزیابی‌های صورت گرفته در دوره ۸ مرداد تا ۱۰ شهریور ۹۹، میزان رعایت پروتکل‌های بهداشتی در انواع مراکز خرید تنها حدود ۵۹ درصد بوده است.

اگرچه در ایران در رابطه با تمایل مردم به مراجعه به مراکز خرید به سیاق گذشته، هیچ‌گونه نظرسنجی مبتنی بر آمار‌های واقعی صورت نگرفته است، اما به گفته دست‌اندرکاران و صاحب‌نظران این حوزه و با توجه به مشاهدات میدانی از شرایط موجود، شواهد تجربی نشانگر کم‌رونق شدن مراکز خرید تجاری و استقبال کمتر مردم نسبت به گذشته از این مراکز است. در واقع شاید تصور شود که مراکز خرید در مقایسه با برخی دیگر از اصناف خسارت‌دیده، چندان نیازمند به حمایت نیستند، اما اگر به این امر توجه شود که در این نوع مراکز تعداد زیادی واحد صنفی مشغول به فعالیت هستند که به‌دلیل شیوع کرونا صدمه دیده و کارکنان آن‌ها بیکار شده‌اند، ضرورت حمایت از این مراکز بیشتر مشخص می‌شود.

با توجه به متضرر شدن کسب‌و‌کار‌های فعال در مراکز خرید تجاری کشور، اقداماتی انجام شده است. اما بدیهی است که کل زیان و خسارت وارده به این حوزه از این طرق قابل جبران نیست.

افول مراکز خرید در جهان

نتایج بررسی‌ها درباره وضعیت کنونی مراکز خرید در کشور‌های مختلف جهان و به تبع آن ایران و اوضاع بسیار نامساعد آن‌ها از منظر کاهش مراجعان و کاهش تقاضای خرید از این مراکز، حاکی از آن است که دوران رونق خرید و اوج مراجعه بازدیدکننده در بازار مراکز خرید تجاری، سپری شده و این مراکز به خصوص در حوزه فروش فیزیکی وارد عصر زوال و مرگ تدریجی شده‌اند.

این در حالی است که پیش‌تر یعنی سال ۲۰۱۴ و درست در اوج ساخت انواع مراکز خرید تجاری در ایران، یک هشدار سراسری در آمریکا به‌عنوان مهد شکل‌گیری مراکز خرید تجاری، از آغاز سراشیبی سقوط حجم خرید و فروش در مراکز مذکور خبر داده بود. در سال مذکور کارشناسان شهرسازی و دلالان ملک در آمریکا با مشاهده فروشگاه‌های آنلاین به‌عنوان بازیگران جدید حوزه خرده‌فروشی، پیش‌بینی کردند که ۱۵ درصد مراکز خرید حضوری، طی ۱۰سال آتی تعطیل می‌شوند یا تغییر کاربری خواهند داد و مثلا تبدیل به انبار خواهند شد.

اما مشاهدات نشان داد در ایالات‌متحده آمریکا با توجه به تعطیلی برخی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای فعال در مجتمع‌های تجاری، سرعت افول مراکز خرید تجاری در این کشور به مراتب بیشتر از پیش‌بینی‌های قبلی بوده است. در سال‌های اخیر فروشگاه‌های بزرگ آمریکایی نظیر «میسیز» و «جی سی پنی» که نماد قدرت خرده‌فروشی در این کشور بودند، ناچار به تعطیل کردن شعبه‌های خود شده‌اند و حتی «جی سی پنی» در حال اعلام ورشکستگی است. طبق برآورد مرکز تحقیقات «کورسایت»، ۲۵درصد مراکز خرید این کشور طی سه تا پنج سال آینده از صحنه فعالیت در این حوزه محو خواهند شد.

بحران کرونا سبب شده این افول با سرعت بیشتری به وقوع بپیوندد. به‌طوری‌که بسیاری از مراکز خرید عمده در سراسر جهان به ویژه آمریکا برنامه‌های تعدیل نیرو و بستن برخی از شعب خود را آغاز کرده‌اند. در استرالیا، تقاضای فروشگاه‌های مراکز خرید شرکت «وستفیلد» از این شرکت جهت بخشودگی یا کاهش اجاره واحد‌ها موافقت نشد و برخی برند‌های معتبر (از جمله گروه موزائیک) ناچار به تعطیلی فروشگاه‌های خود در این مراکز شدند.

نظرسنجی انجام شده در آوریل ۲۰۲۰ در آمریکا نشان می‌دهد ۲۶ درصد مصرف‌کنندگان آمریکایی باور داشتند یک ماه پس از پایان بحران کرونا قطعا می‌توانند با خیال راحت از مراکز خرید استفاده کنند، در کنار آن اکثریتی وجود داشتند که گذشت یک ماه را زمان نسبتا مناسبی دانسته اند. برخی هم ۶ ماه را بهترین زمان برای استفاده مجدد از مراکز خرید عنوان کرده‌اند. به هر حال این نظرسنجی بیانگر آن است که هنوز درصد زیادی از مردم از مراجعه به مراکز خرید واهمه دارند.

با توجه به اینکه در وضعیت فعلی، الگو‌های مصرف در خرده‌فروشی تغییر کرده و با وجود سایت‌های فروش آنلاین همچون آمازون، دیگر مشتریان تمایل به حضور فیزیکی در فروشگاه‌ها ندارند، چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای مراکز خرید فیزیکی قابل تصور نیست و در آمریکا نیز افق فعالیت مراکز خرید و به‌خصوص فروشگاه‌های زنجیره‌ای واقع شده در این مراکز روشن نیست و بحران کرونا نیز به این مساله دامن زده است. به واقع عصر مراکز خرید فیزیکی در بسیاری از کشور‌ها به پایان رسیده است؛ اما وضعیت ایران متفاوت است و این نوع مراکز هنوز به مرحله شکوفایی نرسیده، به دلیل رکود اقتصادی و خصوصا بحران شیوع کرونا به شدت و به‌طور ناگهانی وارد مرحله افول شده‌اند.

با وجودی که پیش‌بینی‌ها نشان از افول مراکز خرید تجاری در جهان دارد، اما از سوی دیگر بعضی صاحب‌نظران بر این باور هستند که برخی نوآوری‌های تقویت کننده تاب‌آوری و موجد بقای کسب‌وکار‌ها در دوران جدید، ممکن است به شکل‌گیری نسل جدیدی از کاربری مراکز خرید تجاری منجر شود. گفته می‌شود تا سال ۲۰۲۸ مراکز خرید به «ریزشهر‌های آنلاین» تبدیل خواهند شد. به گونه‌ای که تمامی راهرو‌ها با هوش مصنوعی ترکیب می‌شوند، بازدید‌های مشتریان به کمک حسگر‌های چشمی، شخصی می‌شود و اتاق‌های پرو هوشمند تجربه جدیدی را برای آن‌ها ایجاد می‌کند.

طبق گزارش Emarketer خرده‌فروشی آنلاین در سال ۲۰۱۹ با حدود ۲۰ درصد رشد، سهم ۱۴ درصدی از کل خرده‌فروشی دنیا را به خود اختصاص داد. براساس پیش‌بینی این شرکت تحقیقاتی روند رو به رشد خرده‌فروشی آنلاین به‌طور فزاینده ادامه خواهد داشت تا سهم خرده‌فروشی آنلاین تا سال ۲۰۲۳ به ۲۲ درصد از کل فروش خرده‌فروشی برسد. ضمن اینکه به نظر می‌رسد شیوع کرونا موجب شتاب این روند شود.

آینده مراکز خرید

 

شرایط جدید ناشی از شیوع کرونا موجب شده آینده مراکز خرید جهان در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. طبق نتایج نظرسنجی مرکز تحقیق کورسایت، حدود ۲۷ درصد مردم نگران وجود ویروس‌های کشنده در فضا‌های عمومی هستند. این میزان نگرانی بعد از پایان دوران کرونا حتما به دلیل عوامل روانشناختی ادامه خواهد داشت. این مساله برای رونق گرفتن مجدد مراکز خرید در دوران پس از کرونا باید مورد توجه ویژه مدیران مراکز خرید قرار گیرد و برای آن برنامه‌ریزی کنند. در مراکز خرید چندمنظوره معمولا افراد زیادی چه به شکل کاربر، فروشنده یا پرسنل و چه به‌عنوان مشتری حضور دارند، این خود به تنهایی امکان شکل‌گیری بحران‌های کوچک و بزرگ سلامت محور را تقویت می‌کند. چرا که مراکز خرید امروزی با توجه به تغییر سبکی که نسبت به مراکز خرید گذشته داشتند، یعنی اضافه شدن کافه‌ها، رستوران‌ها و سینما‌ها به این مراکز، با افت استقبال از این بخش‌ها نیز ضرر‌هایی را متحمل شدند و برخی تا مدت‌ها باید به جبران خساراتی که در این فاصله به آن‌ها وارد شده بپردازند. در این شرایط متاسفانه آینده مراکز خرید سرپوشیده چندان روشن نیست و مدیران برای بازگرداندن رونق به بازار باید راهکار‌های عملی مناسبی داشته باشند. بر همین اساس در ژوئن ۲۰۲۰ گروه مشاوران دیلویت که یکی از چهار شرکت بزرگ دنیا در زمینه خدمات حسابرسی و مشاوره مدیریت است، پنج عامل اصلی برای بازگرداندن مشتریان به مراکز خرید تجاری را مطرح کرد:

نخست؛ تمرکز بر ایمنی و راحتی: با توجه به علاقه روزافزون مشتریان به خرید آسان و ایمن (حداقل توقف در فضا‌های بسته) و در کنار آن نیاز به حفظ تعامل اجتماعی با دیگر افراد، مراکز خرید نیازمند اتخاذ شیوه‌های نوآورانه برای برآورده کردن هر چه بیشتر این نیاز‌های جدید هستند.

دوم؛ بازنگری در نقش فروشگاه‌ها: نوآوری در ایجاد تجربه جدید برای مشتریان و تمرکز بر رویکردهایی، چون فضا‌های نمایشی برای امتحان کالا از نزدیک توسط مشتری و سپس تصمیم برای سفارش آنلاین آن (شوروم)، فروشگاه‌ها یا نمایشگاه‌های موقت (پاپ آپ) و سایر رویکرد‌های نوآورانه.

سوم؛ ایجاد لنگرگاه‌های جدید در مراکز خرید برای جذب بیشتر مشتریان: در نظر گرفتن مکان‌هایی باز برای فروش و توزیع مواد غذایی مانند رستوران، فست فود، کافه و مانند آن در چارچوب پروتکل‌های بهداشتی ایمن، برای جذب مشتریان به مراکز خرید.

چهارم؛ استفاده بیشتر از فناوری: تمرکز بر ابزار‌های دیجیتال به منظور افزایش کارآیی و بهره‌وری و ایجاد تجربه‌های جدید و پویا برای مشتریان.

پنجم؛ تنوع بخشیدن به فعالیت‌ها و خدمات مراکز خرید: تبدیل مراکز خرید به محیط‌های چندمنظوره که انواع خدمات تفریحی و رفاهی و نیز امکانات اداری، مسکونی و فرهنگی ایمن را در اختیار مراجعان قرار می‌دهد.

با توجه به تحولات ماه‌های اخیر و تغییرات رفتار مشتریان می‌توان دریافت که گرایش مراکز خرید و نیز مشتریان به سوی خرید اینترنتی و غیرحضوری بیشتر شده است. این روند، جریانی اجتناب‌ناپذیر است و تداوم یافتن آن قابل پیش‌بینی است.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار: ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰، کد خبر: ۳۷۵۹۵۴۲، www.donya-e-eqtesad.com