آیا تغییر استراتژی یا افق‌گشایی برای ایران یک ضرورت تاریخی است؟

گزارش پیش رو که برگرفته از نخستین «گزارش توسعه ملی ایران» است و با نظارت دکتر محسن رنانی تدوین شده است، نشان می‌دهد که در مجموع شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی توسعه، ما در وضعیت «هشدار» قرار داریم و از نظر مجموعه قوت ها، فرصت ها، ضعف‌ها و تهدید‌ها نیز در وضعیت «استراتژی تدافعی» قرار داریم؛ بنابراین هرگونه استراتژی تهاجمی برای امروز ایران، یک استراتژ‌ی ضدتوسعه و تخریب کننده فرصت‌های رفاه و رضایت برای ملت ایران محسوب می‌شود و باید درون زا، بدون تنش، ساکت و خارج از خبرسازی و البته برون نگر به رفع نقاط ضعف و تهدید‌ها بپردازد، تا راهی برای خروج از وضعیت فعلی آشکار شود.

شعار سال: «شاخص» ابزاری است که قوت یا ضعف شرایط یا احساسات را نمایش می دهد و امکان مقایسه با دیگران یا با دوره های قبل را فراهم می آورد. اگر این تعریف دانشگاه کمبریج را بپذیریم، تنها زمانی می توانیم قوت ها و ضعف های خود را شناسایی کنیم که به شاخص ها نگاه و خود را با دیگران و با گذشته مقایسه کنیم تا راهی برای حرکت به سمت مطلوب پیدا کنیم. توسعه مفهومی چندبعدی، کیفی و سهل و ممتنع است. درحالی که همه مردم به صورت شهودی معنای توسعه را در زندگی روزانه خود درک می کنند؛ اما زمانی که بخواهیم از وضعیت دقیق توسعه ایران صحبت کنیم یا بخواهیم به سوالات زیر پاسخ دهیم، کار مشکل می شود:

* موقعیت ایران در فرایند توسعه و در مقایسه با سایر کشورها چگونه است؟

* چه عواملی باعث وضعیت موجود توسعه ایران شده اند؟

* وضعیت مطلوب توسعه ایران کجاست؟

* برای بهتر شدن وضعیت موجود توسعه ایران چه استراتژی ها و سیاست هایی را باید در پیش گرفت؟

برای پاسخ به سوالات ساده بالا باید شاخص داشت و بدون آن هیچ حرف دقیقی نمی توان زد. در گزارش ملی توسعه که در دست تکمیل است، ۱۳ کلان شاخص اصلی شناسایی و بررسی شده اند؛ این ۱۳ کلان شاخص ۱۲۴ زیر شاخص و ۷۳۴ نماگر دارند. در ادامه پاسخ ساده، روشن و نهایی سوالات بالا را با استفاده از وضعیت ایران در زیرشاخص ها ارائه خواهیم کرد.

میانگین نمره فراشاخص توسعه در سال ۲۰۲۰ برای کل کشورهای جهان ۶/۵۶ است؛ اما نمره فراشاخص توسعه ایران تنها ۵/۴۶ است؛ یعنی ایران از لحاظ توسعه پایین تر از میانگین جهانی قرار دارد. بالاترین کشور یعنی سوئیس نمره ۸۳ و پایین ترین کشور یعنی جمهوری کنگو نمره ۲۰ را از صد کسب کرده اند. در مجموع ایران در بین ۱۴۷ کشوری که داده های آنها موجود است، رتبه ۱۱۴ را دارد و در بین پنج دسته کشور، در میانه دسته چهارم (یعنی توسعه در وضعیت هشدار!) قرار دارد.

اکنون باید دید که از میان ۱۲۴ زیر شاخص توسعه ، کدام یک موجب شده اند که ایران وضعیت نامناسبی پیدا کند و کدام یک نتایج خوبی برای ایران رقم زده اند. به عبارت دیگر، نقاط ضعف و قوت ایران و همچنین فرصت ها و تهدیدهای ایران در تجربه حرکت به سمت توسعه کدام اند؟ اگر به این سوال پاسخ دهیم، می توانیم عواملی که ایران را در مسیر توسعه متوقف کرده اند و همچنین عواملی که ایران را به جایگاه کنونی رسانده اند، شناسایی کنیم. بر اساس وضعیت نمره ایران در ۱۲۴ زیرشاخص، در مقایسه با میانگین جهانی مشخص شد که ایران ۴۰ قوت، ۸۶ ضعف، ۳۸ فرصت و ۸۳ تهدید دارد (که برخی از تهدیدها و ضعف ها و برخی از قوت ها و فرصت ها مشترک هستند). در جدولی که در مطلب می بینید فقط ۱۰ مورد اول (بالاترین ها و مهم ترین ها) از هر یک از این دسته ها را مشاهده می کنید.

موارد جدول فوق ۴۰ مورد از مهم ترین عواملی هستند که توسعه ایران را تحت تاثیر قرار داده اند. اکنون پرسش این است که از بین این همه عامل مهم، باید روی کدام یک تمرکز کرد؟ سوال بعدی این است که ایران باید روی استفاده از نقاط قوت خود تمرکز کند یا روی پوشش دادن و رفع نقاط ضعف خود؟ آیا ایران باید به استفاده از فرصت ها بیندیشد یا باید همه انرژی خود را برای دوری از تهدیدها بگذارد؟ به طور کلی سوال این است که استراتژی بهینه برای حرکت ایران در راستای خروج این کشور از وضعیت هشدار توسعه چیست؟

چهار استراتژی اصلی وجود دارد که باید با تحلیل وزنی نقاط قوت، ضعف و فرصت ها و تهدیدها بین این چهار حالت، استراتژی بهینه را پیدا کرد؛ ۱- استراتژی تهاجمی، ۲- استراتژی رقابتی، ۳- استراتژی محافظه کارانه و ۴- استراتژی تدافعی.

* اگر کشوری نقاط قوت و فرصت های بسیار زیادی نسبت به ضعف ها و تهدیدها داشته باشد، می تواند از استراتژی تهاجمی استفاده کند که در واقع تمرکز بر این قوت ها و فرصت ها برای دستیابی به توسعه است.

* اگر کشوری دارای نقاط ضعف بیشتری نسبت به قوت ها باشد، اما فرصت های بسیار بیشتری نسبت به تهدیدهایش داشته باشد، می تواند از استراتژی رقابتی استفاده کند؛ یعنی با تمرکز بر فرصت ها به رفع ضعف های خود بپردازد.

* اگر کشوری دارای نقاط قوت بیشتری نسبت به ضعف هایش باشد، اما تهدیدهای بسیار بیشتری نسبت به فرصت هایش داشته باشد، می تواند از استراتژی محافظه کارانه استفاده کند؛ یعنی با تمرکز بر قوت های داخلی، به اجتناب از تهدیدها بپردازد.

* اگر کشوری نقاط ضعف و تهدیدهای بسیار زیادی نسبت به قوت ها و فرصت های خود داشته باشد، ضروری است از استراتژی تدافعی استفاده کند؛ یعنی تنها بر رفع ضعف ها و اجتناب از تهدیدها تمرکز کند.

وضعیت ایران در ۱۲۴ زیرشاخص در نمودار زیر نمایش داده می شود. هر یک از نقاط آبی رنگ، نماینده یکی از زیرشاخص هاست و فاصله زیر شاخص مربوطه از میانگین جهانی را نشان می دهد. همان طور که نمودار بالا نمایش می دهد، وضعیت ایران در بیشتر زیرشاخص ها در وضعیت تهدید و ضعف قرار دارد. اگر میانگین همه نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدهای مربوط به زیر شاخص ها را به دست آوریم، به یک نقطه نهایی می رسیم که وضعیت کلی کشور را در مختصات نمایش و نشان می دهد کدام یک از استراتژی های فوق برای ایران بهینه است. همان گونه که در نمودار بالا نشان داده شده است، نقطه قرمز رنگ تجمیع شده، همه نقاط و وضعیت زیر شاخص هاست. این نقطه نشان می دهد ما در بخش چهارم مختصات قرار گرفته ایم و بنابراین «استراتژی تدافعی» در چنین وضعیتی برای ما بهینه است. استفاده از سایر استراتژی ها نمی تواند ایران را از «وضعیت هشدار» خارج کند و احتمالا ما را به سوی «وضعیت اخطار» سوق می دهد. در ادامه این چهار استراتژی و اهمیت استراتژی تدافعی برای ایران مورد بحث قرار می گیرد. در «استراتژی تهاجمی»، کشور باید به دنبال استفاده از فرصت ها و قوت های خود باشد و با توجه به مزیت رقابتی که دارد، به صورت تهاجمی برای توسعه برنامه ریزی کند. در سطح بین الملل، تحریم کردن یا اعلان جنگ با سایر کشورها، افزایش دامنه و حوزه تحت نفوذ، دخالت در امور سایر کشورها، دامپینگ برای به دست گرفتن بازار یک کشور، خروج از سازمان های بین المللی و... استراتژهای تهاجمی هستند. همچنین خروج انگلستان از اتحادیه اروپا نیز یک استراتژی کاملا تهاجمی قلمداد می شود. البته خود این چهار استراتژی هم طیف دارند؛ به عنوان مثال همه می دانند که کشور آمریکا به دلیل بزرگی اقتصاد و هژمونی سیاسی می تواند استراتژی تهاجمی را اتخاذ کند، اما در همان آمریکا برخی از دولت ها سیاست های تهاجمی تری نسبت به سایر دولت های آمریکا دارند. در «استراتژی رقابتی» کشورها بر استفاده از فرصت های بیرونی برای پوشش دادن و رفع ضعف های داخلی تمرکز می کنند. استفاده از وام های بین المللی، مشارکت در سازمان های بین المللی و معاهدات تجاری، فروش بالای نفت خام و سایر منابع طبیعی (به عنوان فرصت طبیعی) و خرج عواید آن برای سرمایه گذاری در زیر ساخت های داخلی و... همه به نوعی استراتژی های رقابتی هستند. نمونه بسیار خوب استفاده از این استراتژی را می توان در کشورهای عربستان، امارات و یونان مشاهده کرد. یونان با استفاده از فرصت های اتحادیه اروپا و عربستان و امارات با استفاده از فرصت طبیعی نفت به رفع ضعف های داخلی اقدام کرده اند.

در «استراتژی محافظه کارانه» بر استفاده از قوت ها برای کاهش و دوری از تهدیدها تمرکز می شود. برای مثال، به طور کلی کشورهایی که تولیدات داخلی با کیفیتی دارند، با گسترش تجارت با سایر کشورهای بزرگ، روابط تجاری را دو طرفه می کنند تا با زیادکردن هزینه قطع رابطه، تحریم و بایکوت از تهدیدهایی مانند تحریم های تجاری در امان بمانند. نمونه استراتژی محافظه کارانه را می توان در کشور امارات مشاهده کرد که از درآمدهای بالای نفتی خود برای مقابله با تهدیدهای زیست محیطی و اقلیمی استفاده می کند. همچنین کشورهای عضو اوپک از تولید بالای نفت خود برای ایجاد امنیت فروش انرژی استفاده می کنند، یا کشورهایی مانند چین با استفاده از قدرت اقتصادی خود قراردادهای بلندمدتی برای تامین امنیت عرضه انرژی با کشورهای نفتی می بندند تا از تهدیدهای امنیت عرضه انرژی در امان باشند. در «استراتژی تدافعی» کشورها تنها و تنها به دنبال دوری از تهدیدهای بیرونی و رفع ضعف های داخلی هستند تا بتوانند بحران های داخلی را متوقف کنند و کمتر از آنها آسیب ببینند. برای برخی استراتژی های کشور عمان در عدم ورود به نزاع های بین المللی، عدم پذیرش تعهدات مربوط به قطع رابطه با کشورها، تمرکز بر مشکلات داخلی و عدم دخالت در امور سایر کشورها و... از جمله برنامه های استراتژی تدافعی این کشور به شمار می روند. ترکیه، برزیل و حتی کره جنوبی نیز در مقطعی از تاریخ خود از استراتژی تدافعی و برنامه های ذیل این استراتژی استفاده کرده اند تا بتوانند ضعف های داخلی را پوشش داده و از تهدیدهای خارجی دوری کنند. به طور کل هر گونه دوری از تنش و ایجاد روابط صلح آمیز با همه کشورها، دوری از خبرسازی بین المللی، تمرکز ویژه بر رفع ضعف ها و تهدیدها با استفاده از همه توان داخلی و ایجاد اجماع در بین نیروهای فکری و اجرائی و مردمی در این راستا از جمله سیاست های تدافعی به حساب می آیند. نکته بسیار مهم این است که اگر کشوری از استراتژی غیر بهینه استفاده کند، شاید در کوتاه مدت و به صورت بخشی در حرکت به سمت توسعه موفقیت کسب کند، اما در بلندمدت به دلیل وخیم تر شدن اوضاع در بقیه بخش ها، توسعه همه جانبه و پایدار خود را با مخاطره روبه رو می کند. کشوری که در بخش تدافعی قرار دارد، در صورت عدم توجه به نقاط ضعف و تهدیدها و استفاده از فرصت ها و قوت ها (استراتژی تهاجمی یا رقابتی)، ممکن است در طول چند سال، از نتایج آن استفاده کند اما بدتر شدن و تشدید ضعف ها و تهدیدها باعث نامتوازن تر شدن توسعه و در نهایت فروپاشی ساختار توسعه کشور خواهد شد. قرار گرفتن ایران در دامنه استراتژی تدافعی آن هم با فاصله بسیار از مرز های سایر استراتژی ها، نشان می دهد باید در انتخاب برنامه های کلان کشور دقت داشت تا به سرانجامی نامناسب برای توسعه کشور منجر نشود. این در حالی است که به نظر می رسد ایران در انتخاب استراتژی های کلان خود دچار اشتباه شده است. اولویت های سیاسی و اقتصادی نشان می دهد استراتژی ایران شباهت زیادی با استراتژی های تهاجمی دارد. بنابراین برای تغییر جهت استراتژیک از تهاجمی به استراتژی های تدافعی، ایران نیازمند یک پارادایم شیفت یا افق گشایی است که اولا اولویت اهداف خود را تغییر دهد و ثانیا بتواند با تزریق انرژی های جدید در سیستم، امکان و احتمال رفع ضعف ها و دوری از تهدیدها را فراهم یا حداقل فرصتی برای این مهم ایجاد کند. بهبود (تغییر عملکرد)، اصلاح (تغییر فرایندها و سازوکارها)، و تحول (تغییر ساختارها) مراحلی هستند که دولت ها برای پیشگیری از بحران اتخاذ می کنند. اما اگر حکومت ها در انجام این مراحل شکست بخورند و نقاط ضعف و تهدیدها به صورت متعدد و متناوب بروز کند و ساختار را بحرانی کنند، حاکمیت دیگر نمی تواند با استفاده از مراحل فوق و در قالب استراتژی های محافظه کارانه یا رقابتی و به طریق اولی از طریق استراتژی تهاجمی مسائل را حل و فصل کند. در نتیجه تنها دو گزینه باقی خواهد ماند: ۱- پارادایم شیفت (افق گشایی) و ۲-روبه رو شدن با کنش جمعی نامتعارف. اگر جامعه ای در طول سال ها انواع بحران و ناکارآمدی در سطوح مختلف مانند سیاست خارجی، نظام قضائی، نظام آموزشی، رشد اقتصادی، بلایای طبیعی و خطاهای انسانی را تجربه و انباشت کند، این سوال ایجاد می شود که آیا حاکمیت توان مقابله و مدیریت بحران ها را دارد؟ اولویت حاکمیت چه بوده که توان مدیریت انواع بحران ها را از دست داده است؟ در این حالت وضعیت جامعه شبیه به بیماری است که از بیماری بسیار سخت و پر دردی رنج می برد و هر لحظه ممکن است بیماری بر او غلبه پیدا کند و او را از پای در بیاورد. پس اولویت و توجه اصلی حاکمیت باید بر درمان این بیماری باشد و نه هیچ چیز دیگر، به این عملکرد استراتژی تدافعی می گویند؛ بنابراین اگر نهاد سیاسی ای به چنین مرحله ای برسد، باید در اولویت های خودش تجدیدنظر کند. پارادایم شیفت یا افق گشایی به معنی تغییر در نوع نگاه و در نتیجه تغییر در اولویت اهداف حکومت در مواجهه با مسائل بر اساس اطلاعات به روز شده از وقایع جاری کشور است. تغییر نگاه از استراتژی تهاجمی به استراتژی تدافعی و تغییر اولویت های حکومت از اهداف تهاجمی به اهداف تدافعی راه حلی است که پیش روی حکومت قرار دارد. سرانجام پس از ماه ها انتظار، بایدن به ریاست جمهوری آمریکا انتخاب شده است. اکنون حکومت ایران دو راه در پیش دارد:

الف) از این فرصت به بهترین و سریع ترین وجه بهره برداری کند تا تنش های خارجی و بحران های مختلف داخلی را تخفیف دهد و آلام ملت ایران را کاهش دهد و انرژی های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خود را مصروف جبران عقب ماندگی های مختلف کشور کند که مهم ترین آن ایجاد فرصت های شغلی برای نزدیک به ۱۰ میلیون جوان بی کار کشور است.

ب) از این فرصت، یعنی کاهش فشار خارجی ناشی از آمدن بایدن سود ببرد تا همچنان مسیر قبلی را ادامه دهد و بر خواسته های خود در سیاست خارجی پای بفشارد و تضادها و رقابت های مخرب سیاسی داخلی و برنامه های آشوبناک اقتصادی ناشی از چندپارگی نظام تدبیر را در داخل ادامه دهد و مانع هرگونه تحول افق گشایانه برای خروج کشور از فروماندگی در مرحله شود.