شعار سال:  یک، دو، سه، چهار؛ چهار پله تا پاگرد، منتهی شد به راه رویی که در میان اتاق‌های آن سردری با عنوان قطب علمی نمایان بود. اتاقی با یک میز بلند و چند صندلی خاک خورده که گویا مدت‌‎هاست کسی آنجا نیامده!
 
حکایت، حکایت آیین‌نامه‌ای است که برای اولین بار در سال ۷۹ به منظور تشکیل قطب‌های علمی ایجاد شد. قطب علمی؛ اصلاحی که هر گروه آموزشی یا پژوهشی به شرط داشتن یک هسته علمی قوی «اعضای هیئت علمی استاد و دانشیار با عملکرد آموزشی و پژوهشی برجسته در طول ۵ سال اخیر، برخورداری از تجهیزات پژوهشی و آزمایشگاهی ...» و ارائه یک برنامه پنج ساله می‌تواند متقاضی احراز آن شود.
 
به موجب آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی، هر دانشگاه و موسسه آموزشی با برپایی دفتری توانست دارای قطب علمی شود و بر اساس آن از بودجه تخصیص یافته وزارت علوم استفاده کند. همین امر سبب شد تا برخی از دانشگاه‎‌ها برای دستیابی به این بودجه، در ظاهر به تشکیل قطب علمی با درخواست از وزارت علوم بپردازند و پس از آن از مزایای قطب علمی شدن استفاده کنند.
 
آنچه در حوزه فعالیت دانشگاه‌ها و مراکز علمی که موفق به دریافت عنوان قطب علمی شده‌اند؛ بیشتر اهمیت دارد مربوط به کسب مرجعیت علمی و فناوری در زمینه تخصصی است، زیرا دستیابی به این امر مهم میتواند زمینه‌های لازم برای مشارکت مراکز علمی در سطح ملی و بین‌المللی در مسیر تولید علم و توسعه فناوری در داخل کشور و توسعه و تقویت مطالعات میان رشته‌ای و تولید علم بومی را به ارمغان آورد. همان چیزی که وزارت علوم به خاطر آن پس از گذشت ۱۶ سال یعنی در سال ۹۵ با مشاهده وضعیت نامطلوب قطب‌های علمی در کشور و نرسیدن به اهداف خود، دست به اصلاح آییننامه تشکیل قطب‌های علمی زد. به طوری که در ابتدای کار بسیاری از قطب‌های علمی را منحل و یا ادغام کرد.
 
روند ابلاغ آیین‌نامه جدید و تشکیل قطب‌های علمی از سال ۹۵ تا اسفند سال ۹۷ یعنی به مدت دوسال به طول انجامید تا سرانجام قطب‌های علمی از سال ۹۸ شروع به فعالیت کردند. سال ۹۸ بود که منصور غلامی وزیر علوم تحقیقات و فناوری وقت، در گفتگویی از عدم بهبود وضعیت قطب‌های علمی سخن گفت و اعلام کرد که معاونت پژوهشی باید در این خصوص اقدامات جدی انجام دهد، اما با گذشت حدود سه سال از آخرین اظهارات غلامی تا پایان دولت دوازدهم، هیچ اقدامی از سوی وزارت خانه در این خصوص انجام نشد!
 
مصاحبه  با نزدیک به ۲۰ نفر از اعضای قطب‌های علمی دانشگاه‌های برتر و دریافت نظرات آن‌ها در خصوص چالش‌هایی که اعضای قطب‌های علمی با آن مواجه بوده‌اند و ارائه پیشنهادات آن‌ها در خصوص بهبود وضعیت قطب‌های علمی؛ می‌تواند کمک کند تا دولت سیزدهم با توجه نظرات اعضای قطب‌های علمی، اولویت‌های خود را در خصوص رفع مشکلات آن‌ها شناسایی کند.
 
۱- بازنگری روند تشکیل قطب های علمی
 
نکته بسیار مهم در تشکیل قطب‌های علمی این است که قطب علمی اصطلاحی نیست که به دلیل برخورداری یک دانشگاه یا پژوهشگاه از چند عضو هیئت علمی و یک برنامه بتوان به آن داد، زیرا قطب علمی مساوی با مرجعیت علمی شدن است به طوری که یک موسسه یا دانشگاه باید به میزانی در یک رشته خاص در کشور شناخته شده باشد که تمام افرادی که در آن حوزه به فعالیت میپردازند، آن دانشگاه یا پژوهشگاه را به عنوان پایگاه اصلی آن رشته بشناسند؛ در این راستا وزارت علوم نیز می‌تواند با توجه به فعالیت‌هایی که آن دانشگاه قصد دارد انجام دهد به اختصاص بودجه بپردازد.
 
محمد کریمی مدیر کل امور پژوهشی دانشگاه امیرکبیر در این باره می‌گوید: از نظر بنده تشکیل قطب علمی به این طریق کنونی درست نیست. از نظر بنده فرایند قطب شدن یک دانشگاه به اینگونه است که بر اساس نیاز کشور یک دانشگاه با توجه به فعالیت‌هایی که انجام می‌دهد خود به خود قطب شود و دیگر این موضوع هیچ ارتباطی به وزارت علوم ندارد که بخواهد آن را انتخاب کند.
 
۲- ضرورت ایجاد شاخص‌های ارزیابی و جدول امتیازات برای فعالیت قطب‌های علمی در ایین نامه
 
در آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی اعلام شده است که اساتید برای عضویت در قطب علمی باید دارای امتیازاتی در فعالیت‌های علمی باشند و اگر طی دو سال متوالی بر اساس ارزیابی‌ها، به تاییدیه وزارت علوم دست نیابند، از ادامه دوره باز خواهند ماند. اما در این آیین‌نامه مشخص نشده است که ارزیابی‌ها بر اساس چه شاخص‌هایی انجام می‌شود و قطب‌های علمی از هر بخش به چه میزان باید کسب امتیاز کنند.
 
مهدی علیاری مدیر قطب علمی کنترل صنعتی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در این باره گفت: مجوز دادن به اعضای قطب‌های علمی مانند آیین‌نامه ارتقاء است. در کشور ما به اندازه کافی به منظور رتبه‌بندی‌های بین‌المللی و پیشرفت علمی، مقاله تولید می‌شود، از طرفی کار‌هایی که اعضای هیئت علمی در صنعت انجام می‌دهند، هم وزن تعداد مقالاتمان نیست. بنابراین این آیین‌نامه‌ای طبیعتا آن بخش صنعت را مشاهده نمی‌کند.
 

۳- نظارت مستقیم بر عملکرد قطب‌های علمی و ارائه گزارشی سالانه از نقاط قوت و ضعف ان
 
یکی دیگر از مشکلاتی که مدیران قطب‌های علمی به آن اشاره کرده‌اند مربوط به این موضوع می‌شود که وزارت علوم پس از بررسی عملکرد قطب‌های علمی در پایان هر سال هیچ گزارشی از اینکه یک قطب علمی عملکرد مثبتی داشته است و یا اینکه در حوز‌های ضعیف عمل کرده است به قطب‌های علمی ارائه نمی‌کند و همین امر سبب می‌شود تا قطب‌های علمی از ارزیابی عملکرد خود توسط وزارت علوم در جهت بهبود فعالیت‌های علمی، هیچ آگاهی نداشته باشند. به همین منظور ارائه یک گزارش از سوی وزارت خانه به منظور نمایش نقاط قوت و ضعف عملکرد قطب‌های علمی طی یک سال گذشته بسیار حائز اهمیت است.
 
۴- تخصیص بودجه و پیگیری برای ارائه حمایت‌های مالی و اداری از سوی دانشگاه و دستگاه های اجرایی
 
بر اساس بند ۶ راهکارهاى اجرایى قانون برنامه سوم توسعه اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى جمهورى اسلامى ایران، مراکزی که به عنوان قطب و پایگاه اصلى رشته‌هاى مختلف علوم معرفی می‌شوند باید از راهکارهاى حمایتى ادارى و مالى و فنى و قانونى با هدف تبدیل آن‌ها به مرکز پیشرفته علمى در حوزه‌هاى مختلف علوم در بلند مدت، برخوردار شوند. با وجود این بند در برنامه سوم توسعه، متاسفانه در برخی از مصاحباتی که خبرگزاری دانشجو با مدیران قطب‌های علمی انجام داده است متوجه شدیم که بسیاری از این قطب‌ها صفر درصد و عد‌ه‌ای دیگر تنها اندکی بودجه برای انجام فعالیت‌ها و تجهیز آزمایشگاه‌های خود دریافت کرده‌اند، که با توجه به هزینه بسیار زیاد تجهیزات آزمایشگاهی و تحقیقات برای به ثمر رساندن یک فعالیت پژوهشی، عملا قادر به انجام فعالیتی کاربردی نیستند.
 
شهرام جدید مدیر امور پژوهشی دانشگاه علم و صنعت در این باره گفت: زیرساخت‌های مناسب در وزارت علوم برنامه‌ریزی می‌شود، اما اجرا نمی‌شود. وزارت علوم هر چند سال یک بار به تصویب قطب‌های علمی دانشگاه‌ها میپردازد در این زمینه مقدار ناچیزی بودجه نیز در اختیار آن‌ها قرار میدهد، به طوری که آن‌ها با آن مقدار بودجه حتی نمیتوانند فعالیت پژوهشی انجام دهند.
 

۵- ایجاد منابع درامد زایی و تشویق اساتید برای فعالیت در قطب علمی
 
از طرفی در آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی هیچ منبع درآمدی برای آن‌ها در نظر گرفته نشده است تا آن‌ها بتوانند از آن طریق به فعالیت علمی بپردازند.
 
محمد مهدی سپهری مدیر قطب علمی دانشگاه تربیت مدرس در این باره گفت: شورای عتف و وزارت علوم میتوانست از طریق هیئت امنا تکالیف و وظایفی را بر عهده قطب‌های علمی بگذارد، آن‌ها را به فعالیت‌های بین‌المللی و مشترک با مراکز جهانی، برگزاری دوره‌های اینترنشیپ و مدرسه تابستانی و همایش‌های خاص و پیشرفته تشویق و ترغیب نماید و بخشی از فضای دانشگاه را در اختیار قطب‌های علمی قرار دهد؛ و در نهایت منابع درآمدزایی پایا و استواری را برای آن‌ها مشخص و فراهم کند.
 

۶- وزارت علوم حلقه واسطه ارتباط قطب‌های علمی با جامعه باشد
 
مشکل عمد‌های که قطب‌های علمی با آن مواجه هستند و همواره به آن اذعان داشته‌اند مربوط به ارتباط آن‌ها با جامعه می‌شود. در حقیقت وزارت علوم در این خصوص باید به عنوان حلقه واسطه‌ای میان قطب‌های علمی و صنعت باشد. به طوری که این وزارت خانه هماهنگی‌های لازم را با وزارت صنعت معدن و تجارت در جهت مراجعه صنایع به قطب‌ها برای دریافت مشاوره و انجام تحقیقات و پژوهش‌ها انجام دهد.
 
علی اصغر طالبی، عضو هیئت مدیره قطب علمی دانشگاه تربیت مدرس در این باره گفت: بنده اعتقاد دارم که وزارت خانه‌های مختلف می‌توانند با همکاری یکدیگر کمیته‌هایی را تشکیل دهند و در زمینه‌های مختلف علوم تبادل نظر و همکاری داشته باشند. در همین راستا میتوان آیین‌نامه‌های بالادستی را میان وزارت‌خانه‌های مختلف تهیه و دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه‌های تحت نظارت وزارت علوم را موظف به اجرای آن کرد.
 
 
۷- ضرورت تشکیل قطب فناورانه و تفکیک آن از قطب علمی در ایین نامه
 
برخی از رشته‌های دانشگاهی مختص به گسترش مرز‌های دانش هستند به صورتی که فعالیت‌های فناورانه در آن‌ها ایجاد نمی‌شود؛ میتوان با جداسازی قطب‌های علمی که به فعالیت‌های فناورانه و تولید محصول میپردازند از قطب‌های علمی که به ارائه تحقیقات بنیادین در جهت گسترش مرز‌های دانش میپردازند؛ فعالیت قطب‌های علمی را هدفمند کرد.
 
امیرحسین دوایی، معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت نیز در این باره گفت: قطب‌های علمی در ابتدای کار با هدف توسعه مقالات با کیفیت ایندکس شده در مراجع مختلف تشکیل شدند، اکنون این امر محقق شده است. اما خیلی مطمئن نیستیم که آن مقالات توانسته باشند مسائل کشور را حل کنند؛ بنابراین بهتر است علاوه بر قطب‌های علمی قطب‌های فناورانه را نیز داشته باشیم.
 
 
۸- اختصاص امتیاز به فعالیت‌های گروهی در آیین‌نامه‌های وزارت علوم
 
اگر نگاهی به آیین‌نامه‌های وزارت علوم از آیین‌نامه ارتقاء اساتید گرفته تا آیین‌نامه‌های دیگر بیندازید خواهید دید که در تمام آن‌ها به فعالیت‌های انفرادی بیش  از فعالیت‌های گروهی توجه شده است به طوری که اساتید برای دریافت امتیاز در آیین‌نامه ارتقاء و به موجب آن کسب مجوز برای عضویت در قطب‌های علمی  نیازمند فعالیت پژوهشی انفرادی هستند. همین امر سبب می‌شود تا اعضای قطب‌های علمی برای کسب امتیازات ارتقاء در قطب‌های علمی نیز به فعالیت انفرادی بپردازند و تمایلی به انجام کارهای مشترک و گروهی نداشته باشند.
 
محمد شهرتاش مدیر قطب علمی دانشگاه علم و صنعت در این باره گفت: اکنون در دانشگاه‌ها به دانشجویان و اساتید گفته می‌شود که کار گروهی انجام دهند، اما زمانی که مقاله مشترک یا کتاب مشترکی تالیف می‌کنند، امتیاز کمتری نسبت به کار‌هایی که به صورت انفرادی انجام شده است، دریافت می‌کنند. از طرفی انگیزه‌ای برای فعالیت آن‌ها ایجاد نکرده‌ایم، در نتیجه مانند سنگ‌هایی که در کنار سواحل برای تزیین به کار گرفته می‌شوند عمل خواهند کرد. به طوری که اکنون اعضای هیئت علمی در برخی قطب‌های علمی در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند، اما با یک دیگر فعالیت مشترکی ندارند.
 
وزارت علوم پای کار بیاید تا مشکلات قطب‌های علمی مرتفع شود
 
با وجود تمام اعتراضات اعضای قطب‌های علمی به وضعیت نامناسب آن‌ها طی سالیان گذشته، متاسفانه وزارت علوم هیچگونه تصمیم جدی در خصوص رفع مشکلات آن‌ها اتخاذ نکرده است؛ به طوری که به گفته دردمندان جامعه علمی اکنون قطب‌های علمی به طور کلی به دست فراموشی سپرده شده‌اند و تنها نامی از آن‌ها باقی مانده است. امیدواریم مسئولین دولت سیزدهم با در نظر گرفتن پیشنهادات و اولویت‌های اعضای قطب‌های علمی در جهت رفع مشکلات آن‌ها برآیند.

 
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری دانشجو ، تاریخ انتشار:  20 مرداد   1400، کدخبر: 955205، www.snn.ir