شعار سال: در قرن بیست‌ویکم میانگین سالانه حدود دو میلیون زائر از سراسر جهان به مکه سفر کردند، جمعیتی که ویروس کرونا آن را در سال ۲۰۲۲ به کمتر از نصف رساند.

صد‌ها سال پیش، سفر به مکه تجربه‌ای به مراتب متفاوت‌تر بود؛ برای چندین قرن متمادی مسیر سفر به مکه دشوار و خطرناک بود. زائران به کاروان‌های عظیمی می‌پیوستند که از قاهره و دمشق برای یک سفر چند هفته‌ای و یا حتی چند ماهه راهی مکه می‌شدند. سفر در گروه‌های پرتعداد، خطر کشته شدن یا غارت شدن توسط سارقان و راهزنانی که برای زائران کمین می‌کردند را کاهش می‌داد،، اما نگرانی مرگ بر اثر بیماری، تشنگی و یا گرسنگی همچنان پابرجا بود. در آن زمان، شرکت در حج، ضمانتی برای بازگشت به خانه نداشت.

حتی در «مکه» هم خطراتی وجود داشت، بر اساس برآورد‌های صورت‌گرفته، همه‌گیری وبا در سال ۱۸۶۵ جان حدود ۱۵،۰۰۰ نفر از ۹۰،۰۰۰ زائر را گرفت.

تصویری از راه‌آهن حجاز که در فاصله ۱۹۰۰ تا ۱۹۲۰ میلادی ثبت شده است

 

در اواخر قرن نوزدهم میلادی، کشتی‌های بخار و راه‌آهن مسیر سفر به مکه را تغییر دادند. راه آهن «حجاز» توسط عثمانی‌ها برای اتصال استانبول به مدینه ساخته شد.

نخستین عکس‌های شناخته‌شده از حج در سال ۱۸۶۱ توسط «محمد صادق» یک مهندس مصری ثبت شده است. «عبد الغفار»، یکی از شهروندان مکه در فاصله ۱۸۸۶ تا ۱۸۸۹ میلادی بیش از ۲۵۰ عکس به ثبت رساند. این عکس‌ها برای نخستین‌بار در آلمان منتشر شدند و در آن‌ها شهری به تصویر کشیده شده بود که با گذشت صد‌ها سال، تغییرات کمی در آن ایجاد شده بود.

حتی در اوایل قرن بیستم نیز این شهر شاهد تغییرات اندکی بود، اما با ظهور سفر هوایی و جت‌های مسافرتی، حج نیز دچار تحول شد. سفر چند هفته‌ای به یک سفر چند ساعته و آسوده تبدیل شد.

عکس‌های دهه ۶۰ میلادی نیز مکه و مسجدالحرام را مملو از زائران به تصویر کشیده است. در دهه ۸۰ میلادی، سالانه نزدیک به یک میلیون نفر به مکه سفر می‌کردند.

دولت عربستان سعودی، در طول ۶۰ سال اخیر به طور قابل توجهی مسجدالحرام را توسعه داده است، این توسعه از سال ۲۰۰۸ آغاز شد. ظرفیت مسجدالحرام از ۷۰۰ هزار نفر به ۲.۵ میلیون نفر افزایش داده شد و در اطراف کعبه گذرگاه‌های مرتفع ایجاد شد.

مناره‌های بیشتر به مجموعه اضافه شد و تعداد آن‌ها به یازده عدد رسید. تهویه هوا و سیستم گرمایش کف‌پوش برای فصول سرد نیز در فاصله ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۵ میلادی به این مکان اضافه شد.

 

در سال ۲۰۱۲ میلادی، پروژه «ابراج البیت» به پایان رسید و در نتیجه آن، هفت هتل بر فراز مسجدالحرام ساخته شد. در آن سال ۳.۵ میلیون زائر در حج شرکت کردند و پس از آن، مقام‌های عربستان شمار زئران را محدود کردند.

پیشرفت‌های دیگری نیز حاصل شده است، چادر زائران در منطقه عرفات و منا اکنون به سیستم تهویه هوا مجهز هستند.

ستون‌های جمرات، محلی که زائران به آن سنگ پرتاب می‌کنند نیز با یک دیوار جایگزین شده تا ازدحام جمعیت کنترل شود. پل نزدیکِ این مکان نیز تعریض شده است.

مقام‌های عربستان همواره باید بین ۱.۸ میلیارد مسلمان متقاضیِ شرکت در حج و ظرفیت مناسب برای حج ایمن، تعادل برقرار کنند. البته از سال ۲۰۲۰ تاکنون برگزاری حج ایمن به دلیل همه‌گیری کرونا چالش برانگیزتر نیز شده است.

در ادامه سیر تحول مسجدالحرام به تصویر کشیده شده است:

سال ۱۸۸۹ میلادی