سه‌شنبه ۱۱ ارديبهشت ۱۴۰۳ - 2024 April 30 
شعار سال: در شرایطی که استان زنجان از منابع آبی متعددی برخوردار است، اما پروژه احداث ۵۱ سد روی حدود ۲۰ رودخانه این استان، به جای این که به تامین آب مورد نیاز برای شرب، کشاورزی و صنایع زنجان کمک کند، عملا می‌تواند بحران کم‌آبی استان را تشدید کند، زیرا بیشتر سدهای در حال ساخت، یا مجوز محیط‌زیستی ندارند یا شروط ذکرشده در مجوزهای زیست‌محیطی صادره، در فرآیند احداث آن‌ها رعایت نشده است.
در حافظه تاریخی شهروندان زنجان، این استان روزی یکی از استان های پرآب کشور به حساب می آمد. زنجان ۲۰ رودخانه داشت و رودخانه «قزل اوزن» که به زبان محلی به معنای طلای روان است، زمانی جزو مهمترین رودخانه‌های ایران محسوب می‌شد. این روزها، اما حال قزل اوزن مانند سایر رودخانه‌های زنجان بد است، زیرا احداث سدها در سرشاخه‌های این رودخانه در آذربایجان شرقی، گیلان و حتی خود استان زنجان، باعث کاهش محسوس آورده این رودخانه شده و آن را از یک رود خروشان به نهری کم‌آب تبدیل کرده است.
در حال حاضر نه تنها حال رودخانه ها که حال بارش‌ها هم در استان زنجان خراب است، اگرچه در یک ماه گذشته در این استان نیز مانند سایر مناطق کشور شاهد بارندگی‌های نسبتا مناسبی بوده‌ایم، اما براساس آمار سازمان هواشناسی، متوسط بارندگی‌های در استان زنجان در نیمه نخست سال آبی جاری یعنی از یکم مهر تا ۲۹ اسفند ۱۴۰۲، حدود ۱۶.۷ درصد از میانگین بلندمدت کمتر بوده و این یعنی زنجان در حال سپری کردن چهارمین خشکسالی پیاپی خود است. همین مساله باعث شده است که براساس آمار رسمی شرکت آب و فاضلاب زنجان، بیش از ۹۸ درصد اراضی استان در شرایط خشکسالی قرار داشته باشند و در وضعیتی که همین حالا استان زنجان با کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند، از پروژه احداث ۵۱ سد در آن، ۱۵ سد به بهره‌برداری رسیده است، ۷ سد در حال احداث است و ساخت ۲۹ سد نیز در دست مطالعه قرار دارد.
تبدیل شدن رود‌های خروشان زنجان به جوی‌های آب بر اثر سدسازی‌های متعدد:
استان زنجان، ۲۱ هزار و ۷۷۳ کیلومتر مربع مساحت دارد. سوال مهم، اما این است که حتی اگر این استان همچنان مانند گذشته در شرایط پرآبی قرار داشت، آیا احداث ۵۱ سد روی ۲۰ رودخانه آن که پایین‌دست بسیاری از آن‌ها خشک شده، ضروری است یا خیر؟ پیش از پاسخ به این پرسش باید توجه داشت که اغلب سدهای زنجان خاکی هستند، یعنی برای انباشت حجم کمی از آب ساخته شده‌اند و این در حالی است که در روزگاری نه‌چندان دور، تعداد سدهای زنجان به شکل محسوسی کمتر بود.
«محمود محمدی مشفق»، فعال محیط‌زیست استان زنجان در این‌باره می‌گوید که اتفاقا با وجود پرآبی رودخانه های زنجان، در گذشته کمتر در این استان سد ساخته می‌شد و زنجان جز استان‌های پیشرو در سدسازی نبود، تا این که رفته‌رفته روی سرشاخه‌های یکی از مهمترین رودخانه های استان یعنی قزل اوزن که در استان های دیگر به نام سفیدرود شناخته می‌شود، سدهای متعددی ساخته شد؛ به نحوی که در آذربایجان شرقی، یک سد بزرگ بنا شد و در گیلان هم یک سد بزرگ دیگر؛ تا به این صورت، میزان ورودی آب سفیدرود به به زنجان کاهش یابد. به گفته او، بعد از این اتفاق، مسئولان استان در دام تصمیمات نادرست برای سدسازی افتادند و وارد چرخه پایان‌ناپذیر مسدودسازی رودخانه‌های زنجان با احداث سدهای بزرگ افتادند و نتیجه آن هم تعریف پروژه‌ای برای ساخت ۵۱ سد در این استان بود.
«محمد محمودی»، یکی دیگر از فعالان محیط‌زیست استان زنجان نیز با بیان این که برنامه‌ریزی برای احداث سدهای متعدد در این استان باعث به خطر افتادن جریان طبیعی رودخانه‌های آن شده است، تاکید دارد که «در حال حاضر بیشتر رودخانه های استان زنجان فصلی شده‌اند و آب زیادی در آن‌ها جریان ندارد. بعضی از این رودخانه‌ها تنها در فصل بهار، جریان دارند و آبی که از بستر آن‌ها می‌گذرد، شبیه به آب جوی است.»، اما در این شرایط نیز مسئولان زنجان همچنان برای احداث سدهای متوالی در این استان تلاش می‌کنند، آن هم در وضعیتی که در برخی مناطق استان، اصلا رودخانه‌ای جریان ندارند تا آبی پشت سد جمع شود. به همین دلیل است که به گفته محمودی، بودجه‌ای که در طول بیش از یک دهه گذشته برای ساخت برخی سدهای استان هزینه شده، عملا به هدر رفته است، چراکه بعضی سدهای احداث‌شده در زنجان نمی‌توانند کاربری تعریف‌شده برای خود را داشته باشند.
همه این اتفاقات، اما در شرایطی رخ داده است که در حال حاضر، احداث سدهای بزرگ و متعدد روی رودخانه‌ها در بسیاری از کشور‌ها منسوخ شده است؛ محمودی می‌گوید که این روزها، در آمریکا بسیاری از سد‌هایی که پیش از ساخته شده بودند، تخریب میشوند، چون به این نتیجه رسیده‌اند که سدسازی، راه درستی برای مدیریت منابع آبی نیست و البته هزینه گزافی هم دارد.
این فعال محیط‌زیست همچنین تاکید دارد که با سدسازی، شدت تبخیر آب انباشت‌شده پشت سدها نسبت به وقتی که آب در رودخانه جریان داشته باشد، به‌شدت افزایش می‌یابد و به همین دلیل، سدسازی می‌تواند به جای کمک به مدیریت منابع آبی، حتی به محدود شدن منابع یک منطقه دامن بزند. در چنین شرایطی، سوال است که چرا با وجود مضرات متعدد، همچنان در برخی استان‌های کشور نظیر زنجان، پروژه‌های سدسازی متعددی در دست اجرا قرار دارد، محمدی جواب می‌دهد که «مافیای سدسازی به دلیل پول هنگفتی که برای احداث سدهای بزرگ نصیب‌شان می‌شود، حاضر به رها کردن این کار نیستند.»
احداث سد در نزدیکی معدن نمک با بودجه‌ای بالغ بر ۴۰۰ میلیارد تومان:
یکی از مهمترین سدهای استان زنجان، «سد مُشَمپا» است؛ سدی که در اواخر دهه ۸۰ نامش شنیده شد و در اوایل دهه ۹۰، سنگ بنای ساخت آن گذاشته شد؛ ساخت سد از سال ۹۲ شروع شد، اما در سال ۹۵ متوقف و دوباره از نو، عملیات عمرانی در سال ۹۷ از سر گرفته شد. این سد با هدف تامین بخشی از آب شرب و صنعت، روی رودخانه قرل اوزن و در نزدیکی روستای مُشَمپا در دست احداث قرار دارد.
اکبر باقری، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان زنجان، درباره احداث سد مشمپا گفته است که پس از ۶ سال وقفه در انجام عملیات عمرانی این سد، در حال حاضر تنها ۴۰ درصد از کار سدسازی پیش رفته است و در شرایطی که در مطالعات اولیه، ظرفیت سد ۷۰۰ میلیون مترمکعب در نظر گرفته شده بود، پس از بازنگری، ظرفیت سد به ۳۵۰ میلیون متر مکعب کاهش یافته است. این، اما دلیل توقف عملیات ساخت این سد نیست؛ باقری، ایرادات کیفی و نه محدودیت منابع مالی دولت را دلیل این وقفه دانسته و توضیح داده است که با قرارگیری معدن نمک در حوالی این سد، نگرانی از احتمال تاثیرگذاری نمک بر کاهش کیفیت آب سد وجود داشته است.
سعید کریمی، مدیرکل دفتر ارزیابی زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز دلیل توقف پروژه سد مشمپا را بررسی مجدد تاثیرگذاری نمک روی کیفیت آب این سد می‌داند و می‌گوید: «پس از سفر رئیس‌جمهوری به استان زنجان و مطرح شدن مشکلات این سد، دستور رفع مشکلات داده شد.» او توضیح می‌دهد که «کمیته ارزیابی کیفیت آب، تمهیداتی دارند و دستورالعمل ها و محور‌هایی برای رفع مشکل مطرح شده است.» این مقام مسئول در سازمان محیط‌زیست البته تاکید دارد که «مشکلات کیفیت آبی در این سد، خیلی جدی و پیچیده نیست و قابل حل است و به‌زودی هم با ابلاغ دستورالعملها، مسائل موجود رفع می‌شود.»
با وجود تمام دست انداز‌هایی که در فرآیند احداث ساخت سد مشمپا وجود دارد، مدیرعامل شرکت آب منطقه ای زنجان می‌گوید که تاکنون بیش از ۴۰۰ میلیارد تومان اعتبار برای ساخت آن صرف شده است. البته اعتبارات هزینه‌شده برای ساخت این سد تا ۴۸۷ میلیارد تومان نیز برآورد شده است. اما نکته مهم این است که براساس بررسی‌های کارشناسان بی‌طرف، با وجود کاهش ظرفیت سد مشمپا در مرحله بازنگری آن، اما بازهم بسیاری از شروط تعیین‌شده توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست در فرآیند احداث آن رعایت نشده است. این در حالی است که برخی سدهای در حال احداث در استان زنجان اساسا هیچ‌گونه مجوزی ندارند و بعضی از آن‌ها حتی در منطقه حفاظت‌شده محیط‌زیست قرار گرفته‌اند و احداث آن‌ها قطعا برای طبیعت و حیات وحش منطقه خطرناک است.
سکوت، پاسخ مسئولان محیط‌زیست زنجان به مشکلات مهم سدهای استان:
سازمان‌های مردم‌نهاد محیط‌زیستی استان زنجان بار‌ها از مسئولان این استان درخواست کرده‌اند که مجوز برخی سدهای این استان که به نظرشان فاقد مجوز هستند را به آن‌ها نشان بدهند، اما سکوت، تنها جواب مسئولان به این درخواست فعالان محیط‌زیست بوده است. محمودی، فعال محط‌زیست استان زنجان در این‌باره می‌گوید: «حتی در سال ۹۷، یک کنفرانس روشنگری درباره سدسازی در استان، با حضور موافقان و مخالفان در دانشگاه زنجان برگزار شد، اما در آن جلسه هم هیچ‌کدام از موافقان سدسازی یعنی مسئولان استان حاضر نشدند که جواب روشن و قانع‌کننده‌ای بدهند، در حالی که سیل عظیمی از مخالفین ساخت سدها، در دانشگاه حاضر بودند.»
محمدی، دیگر فعال محیط‌زیست استان نیز از زاویه دید دیگری به ساخت سدهای متعدد در استان زنجان و بی توجهی به مجوزها، ضوابط و شروط زیست‌محیطی در فرآیند احداث این سدها نگاه می‌کند. او در این‌باره خاطرنشان می‌کند که «صحبت کردن درباره محیط‌زیست مساله امروز مردم شده است، اما در گذشته، موضوع محیط‌زیست و صدور مجوزهای مربوطه ضرورتی برای مسئولان نداشت و به همین دلیل، توجه لازم به آن انجام نمی‌شد.» این فعال محیط‌زیست معتقد است که در سال‌های گذشته، شهروندان و فعالان محیط‌زیست هم چندان از مسئولین نمیخواستند که برای ساخت یک سد، مجوزی مناسب و در راستای حفاظت از محیط‌زیست صادر کنند و همین مساله به تداوم احداث سدهای بدون مجوز در استان زنجان دامن زده است.
محمودی، اما در این زمینه به این نکته اشاره می‌کند که در یکی از سدهای ۵۱گانه استان زنجان که در مطالعات اولیه برای مصرف کشاورزی در نظر گرفته شده بود، حالا پس از آبگیری و بهره‌برداری، از سد مورد نظر برای تامین آب شرب استفاده می‌شود. او می‌گوید: «این سد که مجوز محیط‌زیستی دارد، در راستایی استفاده می‌شود که برای مجوز مربوطه برای آن صادر نشده است، در واقع مجوز سد، برای مصارف کشاورزی و نه آب شرب داده شده است.»
محمدی معتقد است وقتی مطالعات اولیه برای احداث یک سد در ۱۵ سال قبل انجام شده و در آن زمان تشخیص داده شده است که سدی با خصوصیات مشخص ساخته شود، اما ۱۵ سال بعد این مطالعات اشتباه از آب درآمده است، بنابراین از ابتدا این پژوهش‌ها فاقد ارزش علمی بوده است، زیرا نتوانسته ۱۵ سال آینده را پیش‌بینی کند، حال آن که اگر مطالعات اولیه دقیق و درست انجام می‌شد، نباید چرخشی در هدف اولیه سدسازی به وجود می‌آمد؛ آن هم در شرایطی که استاندارد کیفی آب خروجی سدی که برای اهداف کشاورزی ساخته می‌شود با استاندارد مربوط به خروجی سدی که برای تامین آب شرب احداث می‌شود، به‌شدت متفاوت است.
سدسازی‌های گسترده، تن خاک تشنه زنجان را تشنه‌تر می‌کنند:
بحران آبی زنجان تشدید خواهد شد. این نکته‌ای است که هم محمودی و محمدی درباره آینده شرایط آبی استان خود به دلیل انجام سدسازی‌های گسترده پیش‌بینی می‌کنند؛ البته همین حالا هم مدیریت آبی در این استان خوب نیست و وجود سدهای بزرگ به دلیل مسدودسازی جریان طبیعی آب، تن خاک تشنه زنجان را تشنه‌تر کرده است، آن هم در شرایطی که چهار سال متوالی است که خشکسالی بر این استان سایه انداخته است.
محمودی حتی می‌گوید که این روزها شاهد بروز فروچاله در بستر رودخانه های این استان هستیم؛ اتفاقی که نشان از تشنگی بیش از حد بستر رود‌های این استان دارد. او همچنین از روز‌های سخت و بحرانی کشاورزی در سال‌های آینده می‌گوید، از این که حتی مسئولان استانی از کشاورزان استان خواسته اند که با شرایط آبی دشوار موجود، مساحت کمتری از اراضی کشاورزی خود را زیر کشت ببرند و این نشان از شرایط بحرانی زنجان را دارد.
به گفته این فعالان محیط‌زیست زنجان، مسئولان استان در حال حاضر رغبتی برای مدیریت آب اندک موجود در استان خود ندارند و کشاورزان هم به صورت سنتی کشاورزی می‌کنند و در برابر کشاورزی مدرن و اصلاح شیوه‌های آبیاری مقاومت می‌کنند. او، اما دلیل شرایط بغرنج و بحرانی استان را نه آب شرب و حتی اشتباهات کشاورزی که وجود بی‌شمار کارخانجات و واحد‌های صنعتی در استان می‌داند.
محمدی در پایان در این زمینه می‌گوید: «صاحبان بسیاری از صنایع در استان زنجان کارخانه زده‌اند، در شرایطی که عمده این صنایع آب‌بر هستند؛ صنایعی که باید در کنار دریا ساخته شوند تا آب موردنیازشان را از طریق شیرین‌سازی آب دریا تامین کنند، اما با احداث این صنایع در استان‌های مرکزی کشور نظیر زنجان، به اسم اشتغالزایی، جان زمین، آب‌های سطحی و زیرزمینی کشیده می‌شود تا بیآبی، سوءمدیریت و خشکسالی شرایط را برای زیست انسان‌ها و دیگر زیست‌مندان استان زنجان سال به سال دشوارتر کند».
توضیحات تکمیلی برای بهره برداری بیشتر از خبر:
رود‌های دایمی استان زنجان عبارتند از: انگوران چای (به طول ۵۰ کیلومتر)، اوزون دره (به طول ۵۰ کیلومتر)، چمل گین (به طول ۲۰ کیلومتر)، حلب (به طول ۴۰ کیلومتر)، خویین (به طول ۳۰ کیلومتر)، کاکا (به طول ۳۰ کیلومتر)، سیاوه رود (به طول ۲۵ کیلومتر)، شورفشاپور (به طول ۴۲۰ کیلومتر)، علی جولاچای (به طول ۱۲ کیلومتر) و قلعه چای (به طول ۶۰ کیلومتر). مهمترین رودخانه‌های فصلی استان زنجان عبارتند از: آب بر (به طول ۲۵ کیلومتر)، آب لار (به طول ۲۰ کیلومتر)، آق زوج چای (به طول ۳۲ کیلومتر)، آقبلاغ چای (به طول ۱۷ کیلومتر)، التماس دره سی (به طول ۱۵ کیلومتر)، الله لوچای (به طول ۲۰ کیلومتر)، اوزون دره گوجه قیه (به طول ۳۲ کیلومتر)، بیزینه رود (به طول ۷۵ کیلومتر)، بیوک چای (به طول ۲۵ کیلومتر)، تخته یورد (به طول ۳۰ کیلومتر)، تلخه رود زنجان (به طول ۶ کیلومتر)، چسب (به طول ۳۲ کیلومتر)، دربند (به طول ۱۲ کیلومتر)، سارمساقلو (به طول ۳۳ کیلومتر)، سهرین (به طول ۳۰ کیلومتر)، سیلاب گمیش آباد (به طول ۲۰ کیلومتر)، سجاس رود (به طول ۶۰ کیلومتر)، سرابند (به طول ۴۴ کیلومتر)، شورهمدان (به طول ۱۲۰ کیلومتر)، شوراب (به طول ۱۸ کیلومتر)، شورچای (به طول ۳۵ کیلومتر)، شورسهرورد (به طول ۴۵ کیلومتر)، قره چای (به طول ۴۴ کیلومتر)، قره قوش (به طول ۴۰ کیلومتر)، قلات (به طول ۳۳ کیلومتر)، گورگورچای (به طول ۴ کیلومتر)، لجام گیر (به طول ۲۸ کیلومتر)، لوان چای (به طول ۲۳ کیلومتر) و میرجان سویی (به طول ۴۰ کیلومتر). این رودخانه‌ها در مناطق مختلف استان از جمله شهرستان‌های ابهر، ماه نشان، زنجان، ایجرود، طارم و خدابنده و در روستا‌ها و بخش‌های مختلف این منطقه جاری هستند.
وجود رودخانه‌ها و ریزابه‌های فراوان در منطقه سبب احداث سدهای مهم تهم، گلابر، تالوار، مشمپا، کینه ورس، مراش، بلوبین، بعثت، میرزاخانلو ۱ و ۲ و فیله خاصه در زنجان شده است. سد تهم در فاصله ۱۵ کیلومتری شمال غربی شهرستان زنجان قرار دارد هدف از اجرای این طرح تامین بخشی از آب شرب شهر زنجان تا افق زمانی سال ۱۴۰۵ می‌باشد. سد گلابر در فاصله ۵۵ کیلومتری جنوب غربی شهر زنجان، در شهرستان ایجرود و در ۱۷ کیلومتری جنوب شهر زرین آباد قرار گرفته است. هدف از ساخت این سد توسعه کشاورزی و صنعت، ایجاد اشتغال، ارتقای سطح زندگی و ارزش افزوده محصولات کشاورزی در شهرستان ایجرود و استان زنجان می‌باشد. سد تالوار در فاصله ۱۵۲ کیلومتری جنوب غربی استان واقع شده است. هدف از اجرای این طرح افزایش سطوح زیر کشت و تولیدات کشاورزی، پیشگیری از مهاجرت‌های بی رویه، افزایش متوسط درآمد کشاورزی، توسعه منابع وابسته به کشاورزی، ایجاد شرایط توسعه و رشد بخش‌های مختلف اقتصادی در استان و محرومیت زدایی در منطقه می‌باشد. سد مشمپا در ۱۱۶ کیلومتری غرب شهرستان زنجان و ۵ کیلومتری روستای مشمپا قرار دارد. هدف از اجرای این سد تامین آب شرب شهری و تامین آب اراضی کشاورزی شهرستان‌های زنجان و طارم و همچنین تامین آب مصرفی صنایع و استفاده حداکثر از پتانسیل رودخانه جهت تولید انرژی برق آبی می‌باشد. سد کینه ورس در فاصله ۱۴ کیلومتری جنوب غربی شهرستان ابهر و حدود ۵ کیلومتری روستای کینه ورس قرار دارد. هدف از اجرا و ساخت این سدتامین آب شرب شهر‌های ابهر و خرمدره و تامین آب کشاورزی و صنعت و همچنین تامین نیاز‌های زیست محیطی می‌باشد. سد مراش در فاصله ۱۰۴ کیلومتری شهرستان زنجان و ۴ کیلومتری شهر دندی قرار گرفته است، هدف از ساخت این سد تامین آب شرب شهری و روستایی و تامین آب مورد نیاز کشاورزی می‌باشد. سد بلوبین (قره درق) در ۷۵ کیلومتری جنوب شهر زنجان و ۱۴ کیلومتری شهر حلب وقع شده است هدف از اجرای این طرح تامین آب شرب شهری و روستایی و تامین آب مورد یاز در بخش کشاورزی می‌باشد. سد بعثت در ۵/۳۹ کیلومتری شمالغرب زنجان و ۲ کیلومتری روستای زریک واقع شده است هدف از اجرای این سد تامین آب شرب منطقه قره پشتلو‌ی شهرستان زنجان می‌باشد. سد میرزاخانلوی ۱ در فاصله ۱۳۰ کیلومتری شمال شرقی زنجان و در ۲ کیلومتری شمال روستای میرزاخانلو و در فاصله ۲۸ کیلومتری غرب طارم بر روی رودخانه میرزاخانلو واقع شده است. هدف از اجرای این طرح تامین آب کشاورزی برای اراضی مستعد منطقه که عمدتا" بصورت دیم و یا بایر بوده اند می‌باشد. سد میرزاخانلوی ۲ در فاصله ۱۲۵ کیلومتری شمال غربی زنجان و ۳۵ کیلومتری شهر آب بر و بالا دست روستای پاوه رود قریم واقع شده است. هدف از اجرای این سد تامین آب کشاورزی و باغات زیتون روستا‌های پاوه رود و میرزاخانلوو می‌باشد. سد فیله خاصه در ۷۵ کیلومتری شمالغرب زنجان قرار دارد. هدف از اجرای این سد تامین و ذخیره سازی آب کشاورزی اراضی روستای فیله خاصه است، علاوه بر موارد مذکور دریاچه‌های مصنوعی پشت این سدها ارزش تفریحی و تفرجگاهی نیز به آن‌ها داده است.
پایگاه تحلیلی خبری شعار سال با اندکی تلخیص و اضافات ،برگرفته از دیده بان ایران. منتشره در جهارم فروردین 1403. کد خبر: 183172. https://www.didbaniran.ir/ سایر منابع.
