دکتر فرشاد فروزش- عهدنامه ترکمن چای که بین ایران و روسیه برقرارشد در سال ۱۸۲۸ میلادی برابر با ۱۲۴۳ قمری در زمان سلطنت فتحعلی شاه و به دنبال جنگ هایی که حدود ۱۳ سال طول کشیده بود منعقد گردید. جنگ اول حدود ۱۰ سال طول کشید و بعد قرارداد گلستان بسته شد که نه ایرانی ها و نه روس ها آنرا جدی نگرفتند و بیشتر به عنوان یک آتش بس تلقی شد. در قرارداد گلستان حدود بعضی از مناطق مرزی مشخص نشده بود و بعد از حدود ۱۳سال از این قرارداد جنگ دیگری صورت گرفت که در ۲ ماه اول جنگ، ایرانی ها پیشروی های فراوانی داشتند و سپاهیان عباس میرزا، حسین خان سردار، امیرخان سردار،… و با کمک حکام سابق منطقه شمال ارس به قفقاز تاختند و طی ۴۰ روز تا ۲ ماه توانستند کلیه مناطق تصرف شده به دست روسیه را بازپس بگیرند و تا نزدیکی های تفلیس پیشروی کنند؛ اما بعد از آن روس ها با تجدید قوا پیشروی کردند و ایرانی ها در نقاط مختلف دچار شکست شدند. روس ها از ارس گذشتند و تبریز، اهر، آستارا و اردبیل را تصرف کردند.

مذاکرات بین ایران و روس با حضور نمایندگان انگلستان شروع شد، در ابتدا این مذاکرات در روستایی به نام «دهقانان» بود که روس ها درخواست ۱۰ کرور تومان پول کرده بودند که هر کرور معادل ۵۰۰ هزارتومان (درمجموع ۵ میلیون تومان) بود. شاه ایران حاضر به پرداخت پول نشد، مذاکرات ترک شد و عباس میرزا مجددا وزیر خود میرزا ابوالقاسم قائم مقام را با نماینده انگلیس به تهران فرستاد تا به شاه تفهیم کنند اوضاع بدتر آن چیزی هست که فکر می کنید، روس ها تهدید می کنند که اگر این شرایط را قبول نکنید ما تهران را تصرف می کنیم و فتحعلی شاه پذیرفت.

* مفاد قرارداد ترکمن چای چه بود و چه زمانی به پایان می رسد؟

دکتر فرشاد فروزش- قرارداد ترکمن چای که در شعبان ۱۲۴۳ بسته شد شامل چهار قسمت بود. آنچه جای سوال دارد این است که مدت قرارداد چقدر است؟ عموم مردم تصور می کنند که این یک قرارداد ۱۰۰ ساله است درصورتی که این گونه نیست و در متن قرارداد آمده است که این یک قرارداد «ابد مدت» است بین دولت فخیمه روسیه و دولت عالیه ایران. البته یک نکته دیگری که در حق ایران اجحاف و ظلم شده در موارد تجاری، کاپیتولاسیون و حق کشتیرانی در دریای مازندران است که این قسمت ها در قرارداد ۱۹۲۱ یعنی اواخر دولت قاجار طی قراردادی که بعد از انقلاب کمونیستی در شوروی بسته شد آن قسمت ها نقض شد اما قسمت حدود مرزی تقریبا همان چیزی است که در ترکمن چای ثبت شده است.

* به نظر شما آیا امروزه می توان جبران آن شکست و قرارداد ننگین را داشت؟ این داستان یک بغض فروخفته برای ایرانیان شده است.

واقعیت این است که زمانه امروزه دیگر مواجه نظامی را نمی پسندد، باید بر افکار تسلط پیدا کرد. مگر ما جنوب لبنان را با لشکرکشی گرفته ایم؟ درحال حاضر آرمان های جمهوری اسلامی در جنوب لبنان در حال اجرا می باشد و مگر در عراق ما لشکرکشی کرده ایم، در حال حاضر افکار جمهوری اسلامی در حال گسترش است و در یمن و نقاط دیگر ما باید این گونه پیشروی کنیم حتی پیشروی های روسیه در کریمه و قسمت هایی از اوکراین نیز به واسطه جنگ نرم بوده است یعنی مردم آن منطقه خواسته اند.

و اما شرح ماجرا…

* لطفا کمی به عقب برگردیم و بفرمایید که اصلا داستان از کجا شروع شد و به ریشه های این ماجرا اشاره کنید.

دولت روسیه برای دست یافتن به دریای آزاد از راه قفقازیه و ترکمنستان غربی و یا از طریق آسیای صغیر کوشش می کرد و این اصل سیاسی را که پطرس کبیر مؤسس دولت جدید روسیه طرح کرده بود، هیچ گاه از مدّ نظر دور نمی داشت. دست اندازی به خاک قفقاز که ساکنین آن از نژادهای مختلف تشکیل یافته و سکنه آن طالب خودمختاری بودند، بدان جهت که قفقاز مرکزی و جنوبی همیشه جزیی از کشور ایران محسوب می شد و به تمامیت و استقلال ایران بستگی داشت، خواه و ناخواه موجب بروز جنگ بین ایران و روسیه بود؛ بخصوص که بیشتر سکنه قفقازیه شرقی یعنی مردم بلاد گنجه و شیروان و طالش و باکو مسلمان و هواخواه حکومت ایران بودند و تبعیت از یک دولت مسلمان را بر اطاعت از حکومت تزاری روسیه ترجیح می دادند.

بنا بر این مقدمه، کوچکترین تعرض قوای روسیه به ولایات مسلمان نشین قفقاز، دربار ایران را بدان ناحیه متوجه می ساخت و این تعرض از زمان آغامحمد خان قاجار شروع شد و چنان که گفتیم به لشکرکشی آغامحمد خان به قفقازیه و تسخیر تفلیس منتهی گردید.

الکساندر اول، جانشین کاترین دوم، تزار روسیه توسعه سر حدات روسیه را در جنوب لازم می شمرد و به امید آنکه ملل مسیحی ساکن گرجستان و ارمنستان با نیات او در تسخیر قفقازیه موافقت خوهند کرد، در اوایل سال ۱۲۱۸ هجری (مطابق با ۱۸۰۳ میلادی) سپاهی به سرداری سیسیانف روانه قفقازیه نمود و سردار مزبور غفلتا شهر گنجه را که تقریبا تمامی مردم آن مسلمان بودند، مورد تعرض قرار داد.

تزار روسیه با اطلاعاتی که از وضع سیاسی و نظامی آن عصر ایران داشت، تصور می کرد با چند حمله متوالی و واردکردن تضییقات نظامی در قفقازیه مرکزی، دربار ایران را به قبول مقاصد خود وادار خواهد کرد و هرگز انتظار نداشت شاه ایران با آن همه گرفتاری های داخلی بتواند مدت زیادی در برابر حمللات سپاه روس مقاومت کند. ازطرف دیگر فتحعلی شاه نیز در بدو امر به عملیات نظامی سیسیانف در قفقازیه با نظر تردید می نگریست و بروز جنگ ممتد ده ساله ای را هرگز پیش بینی نمی کرد و یقین داشت که از راه مکاتبه و طرق سیاسی آن مشکل را حل خواهد کرد. به همین نظر نامه ای به سردار روس نوشت و به عملیات او در قفقازیه اعتراض کرد.

سردار روس به نامه شاه جوابی نداد و به دستور تزار تعرض خود را ادامه داد و این امر فتحعلی شاه را به اهمیت موضوع متوجه ساخت و ناچار فرمان تجهیز سپاه را صادر کرد و از میان فرزندان متعدد خود عباس میرزا را که به رشادت و جنگجویی و هنر نظامی از سایرین ممتاز بود، به فرماندهی سپاه قفقازیه و آذربایجان منصوب کرد.

اما در جنگ اول ایران و روس قوای ایرانی که به مدت ۱۰ سال جلوی قوای روسیه مقاومت کرده بودند سرانجام شکست خوردند و عهدنامه ای به اسم گلستان به عملیات جنگی ایران و روسیه خاتمه بخشید و آن منطقه که در مدت ۱۰ سال به وضع ناهنجاری دچار شده بود به صورت موقت آرام شد البته بخش عمده ای از مناطق ایرانی به دست روسها افتاد.

* اما پس از ۱۰ سال از قرارداد گلستان، حالا نوبت به جنگ دوم و در انتها قرارداد ترکمن چای است.

بله، روسیه از آنچه با عهدنامه گلستان به دست آورد خشنود بود ولی فتحعلی شاه که بخش عمده قفقاز را از دست داده و سه میلیون مردم مسلمان ایرانی را بدون حامی در اختیار دولت مسیحی روسیه گذاشته بود هرگز نمی توانست مقررات عهدنامه گلستان را قبول کند.

جنگ دوم ایران و روس با خواسته عباس میرزا فرمانده قشون ایران و فتاوا و اعلان جهاد توسط علمای ایرانی و بی میلی فتحعلی شاه آغاز شد. در این جنگ سپاه ایران که احساسات دینی آنها توسط علمای ایران تهیج شده بود دست به یک حمله تمام عیار به قوای روسیه زد و توانستند ظرف مدت کوتاهی تمام نواحی و مناطقی را که در جنگ اول از طرف روسیه اشغال شده بود به تصرف در آورند. روسیه که از این حمله غافلگیر شده بود ژنرال یرملوف را برکنار و ژنرال پاسکویچ را که در جبهه شرق اروپا و در جنگ های عثمانی آزموده شده بود به فرماندهی سپاه قفقاز منصوب کرد.

پاسکویچ در سال ۱۲۴۳ حجری قمری حملات خود رابه قلعه های نظامی ایران شروع کرد. سپاه روس در دو جبهه قراباغ و ایروان نیروی ایران را تحت فشار قرار دادند. حکام آن نواحی با موفقیت هایی که از سپاه روس در دوره اول جنگ دیده بودند خود را تحت حمایت روسیه قرار دادند و در پی جنگ خونین که در جبهه های طالش و ایروان و لنکران اتفاق افتاد قوای ایران مغلوب شد و در «اوچ کلیسا» تلفات بسیار به سپاه ایران وارد آمد و معابر ارس به دست سردار روس افتاد. کشتی های جنگی روسیه نیز در سواحل گرگان با ترکمانان و ایلات یموت سازش کردند.

ولیعهد عباس میرزا آخرین و بهترین سپاه خود را در سردارآباد تمرکز داد و در ربیع الاول سال ۱۲۴۳ هجری با قوای روسیه که به جبهه ی ارس فشار آورده بودند به نبردی سخت و خونین دست زد که با نرسیدن آذوقه به سپاه ایران عباس میرزا از هر طرف دچار مشکل گردید و عاقبت سردارآباد به تصرف سپاه روس درآمد و قوای ایران به آذربایجان عقب نشینی کرد. ژنرال آریستوف مستقیم به طرف تبریز پیشروی کرد، عباس میرزا تقاضای صلح کرد تا از پیشروی قوای روس به تبریز جلوگیری کند ولی قبل از آنکه این اقدام به نتیجه برسد ژنرال روس تبریز را تصرف کرد و عباس میرزا خوی و سلماس را نیز از دست داد.

دراینجا «مک دونالد» سفیر انگلیس در تهران که بیشتر از فتحعلی شاه از پیشرفت سپاه روس به هراس افتاده بود شاه را به قبول تسلیم و شرایط صلح ترغیب کرد. شرایطی که ژنرال پاسکویچ برای عقد صلح پیشنهاد کرد بسیار سنگین بود از جمله پرداخت پنج میلیون تومان پول. فتحعلی شاه چهار میلیون تومان پول به همراهی منوچهرخان به تبریز فرستاد و با دخالت سفیر انگلیس مجلسی در روستای ترکمن چای که بر سر راه میانه و تبریز بود و به دست پاسکویچ افتاده بود مرکب از عباس میرزا و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی و آصف الدوله و حاجی میرزا ابوالحسن خان شیرازی تشکیل گردید و عهدنامه ای در ۱۶ فصل و یک قرارداد تجاری در ۹ فصل بسته شد و در تاریخ ۵ شعبان ۱۲۴۳ هجری قمری مطابق با ۱۰ فوریه ۱۸۲۸ میلادی به امضای نمایندگان ایران و روس رسید و تمام مناطق سرسبز و حاصل خیز قفقاز، ایروان، نخجوان و بخش زیادی از دشت مغان و آذربایجان به دست روسها افتاد. کشتیرانی نیز در دریای خزر در اختیار آن دولت قرار گرفت و برای سال ها ایران تحت شبه استعمار روس قرار گرفت و عمده ی منابع و اموال و ذخایر و دارایی های ایران به دست روس ها افتاد.

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از جامعه تحلیلی خبری ندای اصفهان، تاریخ انتشار: 14 مهر 1394، کدخبر: 7881، www.nedaesfahan.ir