رمز گشایی با اهدای خون

«تعداد زيادي از اهداكنندگان بار اولي پس از يك رابطه پرخطر براي اينكه بدانند به بيماري اچ‌آي‌وي يا ايدز مبتلا شده‌اند، به سازمان انتقال خون مراجعه مي‌كنند اين در حالي است كه اگر هم بيمار شده باشند، تا سه الي چهار ماه آزمايش‌ها نمي‌تواند آن را نشان دهد» اين را علی‌اکبر پورفتح‌الله، مديرعامل سازمان انتقال مي‌گويد.

شعار سال: در اين مصاحبه مفصل با پورفتح‌الله درباره بحث‌ها و شایعات و اخباری که درباره اهدای خون در کشور وجود دارد، مانند خرید‌و‌فروش خون، شايعه نگرفتن خون از ساكنان شهرهای دارای آلودگی، گروه‌های خونی رایج در ایران و میزان اهدای خون در کشور پرسيدیم. آنچه در پي مي‌آيد، مشروح اين گفت‌وگو است.

‌در بسياري از كشور‌ها مثل آمريكا، سازمان انتقال خون از مردم خون را خريداري مي‌كند و سنت اهداي خون ندارند. در كشور‌هاي دنيا كدام‌يك رايج‌تر است، خريد خون يا اهداي داوطلبانه؟
در همه دنيا سازمان بهداشت جهاني پيگيري مي‌كند و اهداي خون داوطلبانه و بدون چشم‌داشت است. در آمريكا كه اشاره كرديد، اهدای داوطلبانه و بدون چشم‌داشت از سوی صليب سرخ و مركز انتقال خون ايالات‌هاي آن صورت مي‌گيرد. آن‌چيزي كه شما به آن اشاره كرديد، مراكز جمع‌آوري پلاسماست. در آمريكا به بخش خصوصي اجازه ورود به جمع‌آوري پلاسما براي دارو‌هاي مشتق از پلاسما را داده‌‌اند؛ يعني شركت‌‌هايي كه داروهاي مشتق از پلاسما را توليد مي‌كنند اجازه دارند براي ظرفيت‌هاي خالي يا صادراتي خود كار جمع‌آوري پلاسما را انجام دهند. اين شركت‌ها براي جمع‌آوري پلاسما مبالغي را پرداخت مي‌كنند. همين مسئله هم روي كيفیت خون آنها اثر گذاشته است؛ وقتي شما ميزان شيوع عفونت‌‌هاي قابل انتقال از طريق خون را در اهداكنندگان آمريكايي و اروپايي مقايسه مي‌كنيد، متوجه خواهيد شد كه در آمريكا شيوع اين بيماري‌ها بيشتر است.
‌در ايران هم خريد و فروش مي‌شود؟
خیر فرایند خون‌گیری به‌طور متمركز در سازمان انتقال خون صورت مي‌گيرد، اما از سال 81 به مراكز خصوصي نیز اجازه داده شد پلاسمای خون را جمع‌آوري كنند. براي تأمين داروهاي مشتق از پلاسما، به شركت‌هايي كه قصد زدن پالايشگاه در ايران را داشتند اجازه جمع‌آوري پلاسما داده شد. اولين شركتي که ايجاد شد، شركت بايودارو بود كه همچنان فعال است. 51 درصد سهام آن براي شركت بیوتست آلمان و 49 درصد براي تأمين اجتماعي بود. اين شركت‌ها موظف به ايجاد پالايشگاه در كشور هستند اما به دلايلي مثل تغييرات مديريتي در كشور، اين شركت‌ها به تعهداتشان عمل نكردند اما نزديك يك سال است كه از شركت‌ها خواسته‌ايم به تعهدات خود عمل كنند. در‌حال‌حاضر حدود هشت مركز خصوصي جمع‌آوري پلاسما در كشور وجود دارد كه پلاسما‌ها را به شركت‌هاي آلماني ارسال مي‌كنند و دارو‌هاي مشتقات خوني را وارد كشور مي‌كنند.
‌چه ميزان خون به اين شركت‌‌ها ارسال مي‌شود؟
به‌هيچ‌وجه خوني كه به سازمان منتقل مي‌شود، پلاسمی آن به‌منظور توليد دارو برای خارجی‌ها استفاده نمي‌شود؛ یعنی تمام پلاسما‌هاي جمع‌آوری‌شده زير نظر سازمان غذا‌و‌دارو تبديل به دارو مي‌شوند و دارو به كشور بازمي‌گردد. سال گذشته حدود 200 هزار ليتر ظرفيت پلاسماي مازاد بر مصرف را به اين كشور‌ها ارسال كرديم و 200 هزار ليتر نيز از آن هشت مركز خصوصي به آلمان ارسال شد. دو سال پيش سازمان بهداشت جهاني با انتشار يك گزارش از برنامه سازمان انتقال خون ايران تقدير كرد. وقتي خون كامل اهدا مي‌كنيد، اگر در بيمارستان مصرف درست انجام شود، به ازاي هر پنج گلبول قرمز يك واحد پلاسما مصرف مي‌كنيم؛ يعني بعد از اهداي خون كه به فراورده تبديل مي‌شود نسبت يكساني بين گلبول قرمز و پلاسما وجود ندارد؛ اين به آن معناست كه ما حجم بالاي پلاسماي مازاد بر توليد داريم كه در همه كشور‌هاي در حال توسعه جزء ضايعات توليد حساب مي‌شود، اما ما توانسته‌ايم در سال گذشته حدود 200 هزار ليتر پلاسما را كه مصرف بيمارستاني نداشته‌‌اند، به دارو‌هاي مشتق از پلاسما تبديل كنيم. اين ميزان پلاسما براي يك ميليون از اهداكنندگان ما بود. با اين كار قيمت ارزي 18ميليون دلاري را به ارمغان آورده است؛ يعني دارويي كه با پلاسماي ايراني تأمين مي‌شود، حدود 30 تا 35 درصد ارزش داروی پلاسماست و از اين طريق باعث كاهش در قيمت‌ها و دسترسي بيماران شده است.
‌در حال حاضر چه ميزان ذخيره خوني داريم؟
ما در كشور دو ميليون و100 هزار اهداكننده سالانه داريم؛ يعني 27 واحد خون به ازاي هر هزار نفر داريم. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهاني ميزان اهداي خون در كشور‌هاي با شاخص رشد بالا يعني كشور‌هاي صنعتي 33 واحد به ازاي هر هزار نفر جمعيت است. در كشور‌هاي با شاخص رشد متوسط كه ما در آن قرار داريم، 14 واحد به ازاي هر هزار نفر جمعيت است؛ يعني ما چيزي حدود دوبرابر كشور‌هاي در سطح خودمان اهداي خون داريم. براساس گزارش سال گذشته سازمان بهداشت جهاني كل اهداي خون در جهان 120ميليون بود كه ما سهم 2.1 ميليوني را از اهداي خون دنيا داريم؛ يعني 1.8 درصد دنيا بود اين در حالي است كه ما يك درصد جمعيت كل دنيا را داريم. هميشه مراكز استاني هفت‌برابر مصرف روزانه استان ذخيره خوني دارند؛ البته اين استاندارد را امسال به پنج‌برابر مصرف روزانه رسانده‌‌ايم علت آن هم اين بود كه مي‌خواستيم ضايعات كمتري داشته باشيم. در حال حاضر كمتر از يك درصد از خون ما جزء ضايعات است. به همين دلیل ما در بحران‌ها هيچ‌وقت دچار كمبود نبوديم.
‌در زلزله كرمانشاه هم دچار كمبود نشديد؟
خير. بعد از زلزله كرمانشاه به دليل ذخيره خوبي كه داشتيم، تقاضا كرديم افرادي كه گروه خوني O منفي دارند، مراجعه كنند؛ علت هم اين بود كه برنامه‌اي براي مديريت پيش‌بيمارستاني انتقال خون داشتيم چون اين گروه خوني، دهنده بسيار خوبي است و اگر اين گروه خوني را در اختيار مصدومان حوادث قرار دهيم، مي‌توانيم باعث نجات اين افراد پيش از رسيدن به بيمارستان شويم. اين برنامه نزديك به هشت سال پيش در اروپا پس از انفجار تروريستي در مادريد آغاز شد، در آن حادثه هر 13 مجروح در حال انتقال به بيمارستان‌ها در آمبولانس‌ها فوت شدند، پس از آن اين بحث مطرح شد كه انتقال خون وارد اورژانس پيش‌بيمارستاني شود. ما هم از سال گذشته اين برنامه را آغاز كرديم. بعد از آن تعداد اهدا‌كنندگان گروه خوني O منفي افزايش پيدا كرد.
‌بيشترين گروه خوني در ايران O است، آيا دليل مشخصي دارد؟
در ايران گروه خوني O بيشتر از گروه‌هاي خوني ديگر است كه بيشتر آنها هم O مثبت هستند. حدود 40 تا 45 درصد گروه خوني O داريم كه از اين ميزان بيش از 92 درصد O مثبت هستند و هشت درصد O منفي.
‌آيا به دليل خاصي اين گروه خوني در ايران زياد است يا در كل دنيا چنين نسبتي وجود دارد؟
خير چنين نسبتي در همه دنيا نيست و اين به ساختار ژنتيكي بستگي دارد كه در طول زندگي شكل گرفته است.
‌زماني شايعه شده بود در مناطقي مانند عسلويه يا خوزستان كه آلودگي هوا زياد است، خون‌گيري صورت نمي‌گيرد، آيا آلودگي هوا بر كيفیت خون تأثير مي‌گذارد؟
خير، چنين مسئله‌اي اصلا صحت ندارد، آلودگي هوا تأثيري بر كيفیت خون نخواهد داشت، علت هم آن است كه شما عملا در انتقال يك كيسه خون 450 سي‌سي به فردي تزريق مي‌كنيد كه حداقل پنج ليتر خون در بدنش دارد، بنابراين حتي اگر آلودگي سرب هم داشته باشد، به‌شدت رقيق مي‌شود و در هيچ‌جاي دنيا چنين محدوديتي در اين زمينه وجود ندارد؛ اما ما براساس رخداد موارد مثبت هپاتيت و ايدز تصميم مي‌گيریم برخي از مراكز خود را تعطيل كنيم و برخي مراكز را گسترش دهيم. ما براي ايجاد مراكز خود ابتدا از نظر جغرافيايي آن منطقه را بررسي مي‌كنيم و در مناطقي كه ميزان بيماران مبتلا به هپاتيت و ايدز بالا باشد، كار اهداي خون را در آنجا به‌دليل سلامت خون به حداقل می‌رسانیم يا قطع مي‌كنيم. نكته‌اي كه وجود دارد این است که برخي افراد براي ارزيابي سلامت به مراكز ما مراجعه مي‌كنند و طبيعتا با اين نگاه تمايل نداريم افراد برای نفع شخصي مراجعه كنند، در برخي از مناطق به‌دليل اينكه غلظت خون بالاست، افراد براي سلامت خودشان به اين مراكز مراجعه مي‌كنند، باید اين رويه را در كشور كاهش دهيم. اهداي خون بايد به طرف اهداي خون داوطلبانه و بدون چشمداشت برود، به اين علت كه در مقال بسياري از پاتوژن‌هاي نوظهور ما بدون سلاح هستيم، مثل همان اتفاقي كه سال‌ها پيش درخصوص بيماري ايدز افتاد. اگر بيماري نوظهوري به وجود بیاید، تا زماني كه آزمايش آن طراحي مي‌شود و سيستم بتواند آن را تشخيص دهد، فقط اهداكننده مي‌تواند با دادن اطلاعات صحيح، به كاهش انتقال آن از طريق اهداي خون به ما كمك كند. به‌همين‌دليل جمعيت اهداكنندگان را به سمت اهداكنندگان مستمر مي‌بريم، اين اهداكنندگان آموزش مي‌بينند و با فرايند ما آشنا هستند و معمولا سالي دو بار خون اهدا مي‌كنند.
‌يعني اين افراد به‌صورت ثابت هر سال براي اهداي خون به شما مراجعه مي‌كنند؟
سه دسته اهداكننده در كل دنيا تعريف شده‌اند كه ما هم طبق همان عمل مي‌كنيم.
اهداكنندگان مستمر يعني كساني كه حداقل دو بار در سال به مراكز براي اهداي خون مراجعه مي‌كنند، دسته دوم اهداكنندگان باسابقه ما هستند، اين افراد سابقه اهداي خون دارند، اما مراجعاتشان منظم نيست، دسته سوم اهداكنندگان بار اولي هستند. نزديك 90 درصد رخداد مثبت‌شدن آزمايش‌هاي هپاتيت بي، هپاتيت سي و اچ‌آي‌وي ما در اهداكنندگانی است كه براي اولين‌بار مراجعه كرده‌اند، به‌همين‌‌دلیل برنامه‌اي داريم كه جمعيت اهداكنندگان بار اول را به حداقل برسانيم، بر‌اساس همين هم براي اهداكنندگان بار اول برنامه آزمايش و غربالگري را شروع كرديم. اولين‌بار دو سال پيش اين برنامه را در استان كردستان آغاز كرديم، در اين استان حدود 21 هزار واحد اهداي خون داشتيم كه هفت ‌هزار واحد آن براي اهداكنندگان بار اول بود؛ در اين برنامه اهداكنندگان بار اولي كه مراجعه مي‌كردند، امكان اهداي خون نداشتند، اما تمام فرايند‌هاي اهدا مثل مصاحبه و آگاهي اهداكنندگان طی می‌شد، اما نمونه فقط براي آزمايش دريافت مي‌شد و بعد از چهار ماه اگر نتيجه آزمايش‌ها مناسب بود، براي اهداي خون با فرد تماس گرفته مي‌شد. نتيجه نشان داد با این کار هزينه آزمايش افزايش پيدا مي‌كند و كار ما سنگين‌تر مي‌شود، حتي از اين تعداد 50 درصد براي اهداي خون مراجعه مي‌كنند، اما خون دريافتي سلامت كامل دارد، پس از آن اين برنامه را در 14 استان ديگر اجرا كرديم.

‌ در بخشي از صحبت‌هايتان به افرادي اشاره كرديد که براي ارزيابي سلامت خود به اين مراكز مراجعه مي‌كنند. اين افراد چه كساني هستند؟
متأسفانه بسياري از افراد به‌دلیل اينكه آگاه نيستند، فكر مي‌كنند با مراجعه به مراكز اهداي خون می‌توانند تشخيص بيماري هپاتيت بي، هپاتيت سي و ايدزشان را بگيرند، در‌حالي‌كه چنين اتفاقی نمی‌افتد، زیرا وقتي ويروس وارد بدن مي‌شود، حدود سه، چهار ماه طول مي‌كشد تا در بدن تكثير شود و سيستم دفاعي بدن شروع به دفاع كند، در واقع پس از سه تا چهار ماه مي‌توان اين بيماري را تشخيص داد و آزمايش‌ها نمي‌تواند اين را نشان دهد، اما متأسفانه بسياري از افراد پس از يك رابطه پرخطر به مراكز ما مراجعه مي‌كنند، اينها خطرناك‌ترين اهداکنندگان ما هستند. بخشی را هم همكاران پزشك ما ترويج می‌دهند، وقتي فردي به آنها مراجعه مي‌كند و مشكوك به ايدز يا هپاتيت است، مي‌گويند به مراكز انقال خون مراجعه كن و خون بده، آنجا آزمايش هپاتيت و ايدز را انجام مي‌دهند.
‌به خاطر هزينه‌هاي اين آزمايش به مراكز اهداي خون مراجعه مي‌كنند يا دليل ديگري دارد؟
متأسفانه سطح آگاهي‌شان پايين است و محدوديت‌هاي علم را نمي‌دانند، علم نمي‌تواند دوره پنجره آزمايشگاهي را تشخيص دهد مگر با تست‌هاي دقيق‌تري كه عملا در ساختار ما امكان‌پذير نيست. در كشور ما به‌خاطر نظام خوني كه سازمان انتقال خون دارد و استاندارد‌هايي كه اعمال مي‌شود، خون ما يكي از سالم‌ترين خون‌هاي دنياست، اين‌ را هم براساس شعار نمي‌گويم، براساس شواهد مي‌‌گويم. در 10 سال گذشته چيزي حدود پنج ميليون پلاسماي اهدايي را براي شركت‌هاي آلماني ارسال كرده‌ايم، در اين چند سال ما حتي يك رخداد اچ‌آي‌وي نداشته‌ايم، تعداد هپاتيت سي، شش مورد و هپاتيت بي 15 مورد بوده است كه اگر اين را به درصد تبديل كنيم، يك رقم نزديك به صفر است؛ در مقايسه با كشور‌هاي اروپايي سطح ايمني پلاسماي ما مشابه كشور‌هاي اروپايي است و حتي بهتر از آمريكا، در آمريكا ميزان هپاتيت و اچ‌آي‌وي بالاتر از اروپاست؛ اما اينكه آيا صد درصد ايمن است، بايد بگويم خير در هيچ‌جاي دنيا هم اين‌طور نيست.
‌قبل از اهداي خون به فرد اهداكننده مشاوره مي‌دهيد؟
پزشك با اهداكننده مصاحبه مي‌كند، بعد از اينكه از فرد خون‌گيري شد، در مرحله نهايي باز هم خود فرد باید تصميم بگيرد كه خونش انتقال پيدا كند يا خير، اگر پاسخ منفي بود، قبل از ارسال به بيمارستان، خون معدوم مي‌شود؛ به اين دلیل اين مرحله را قرار داديم كه اگر بنا به هر دلیلی اهداکننده در مصاحبه به سؤال پزشك ما پاسخ اشتباه داده باشد، در يك سيستم كاملا محرمانه خون معدوم شود و با تزريق آن فرد ديگري بيمار نشود، چون بسياري از بيماري‌ها نه‌تنها در ايران بلكه در كل دنيا با آزمايش‌ها مشخص نمي‌شود، مثل فردي كه پس از يك رابطه پرخطر به مراكز ما مراجعه مي‌كند، اگر ، ما نمي‌‌توانيم آن را تشخيص اين فرد دچار بيماري ايدز يا هپاتيت باشد، به‌دليل اينكه هنوز چند روز از ورود اين ويروس به بدنش نگذشته است دهيم.