سایه کوه‌های همجوار را از سر پایتخت کم نکنیم

محیط زیست تهران وضعیت سختی را تجربه می‌کند و در همهمه آلاینده‌های ریز و درشت، کوه‌های مجاور پایتخت آخرین سنگر‌هایی طبیعی هستند که نقشی مهم را در زیست پذیرتر کردن این شهر شلوغ ایفا می‌کنند در نتیجه حفظ و صیانت از این دارایی ارزشمند مسئولیتی سنگین بر دوش ما است.

شعار سال: محیط زیست تهران به‌سختی نفس می‌کشد و این کوه‌ها تهران در افزایش توان طبیعی شهر، کمک به پالایش هوا، تأمین آب شرب، افزایش تنوع زیستی و در یک کلام، زیست‌پذیرترکردن شهری مانند تهران نقش مهم و بسزایی دارند.

کوهستان‌ها علاوه بر آنکه یک اندوختگاه کم‌مانند تنوع زیستی هستند، فرصت دستیابی به طبیعت و رسیدن به آرامش و فراغت را به انسانی می‌دهند که در بند فضا‌های بتنی و گرفتارِ خودرو و انواع و اقسام ماشین شده است. اما این محیط‌های بکر و ارزشمند، مانند دیگر زیست‌بوم‌های اطراف شهر در معرض آسیب «شهری‌سازی» هستند؛ یعنی کشیده‌شدن جاده تا نزدیک قله، توسعه تله‌کابین و پیست‌های اسکی، راه‌دادن وسایل موتوری به ارتفاعات و انواع ساخت‌وسازها، می‌توانند این آخرین پناه را هم از ما بگیرند.

مسئله تخریب کوهستان‌های مجاور تهران که به شکل کوه‌خواری‌هایی به اسم گردشگری و توسعه، اما به کام رانت‌خواران انجام شده، به‌گونه‌ای است که ما برای تأمین آب شرب شهروندان، حفظ میراث طبیعی، تاریخی و هویتی و همچنین صیانت از فضا‌های سبز شهری و ماندگاری آن‌ها و تنوع زیستی چاره‌ای جز جراحی‌های بزرگ نداریم تا بتوانیم ضمن کنترل وضعیت، به تثبیت حداقل‌های موجود بپردازیم.

تلاش برای تثبیت حداقل‌های موجود در سطح جهانی به حدی مهم است که در سند اهداف توسعه پایدار (SDG) بر حفاظت از اکوسیستم‌های کوهستانی در قالب دو شاخص نسبت اراضی حفاظت‌شده و نسبت پوشش سبز کوهستان تأکید شده است؛ اما از ۳۹ هزار هکتار وسعت رخ جنوبی کوهستان توچال نزدیک به هشت درصد توسط فعالیت‌های مختلف انسان-ساخت تغییر کاربری یافته است.

فقط در ۵۰ سال گذشته بیش از ۱۲۶ هکتار از اراضی بالای هزارو ۸۰۰ متر در محدوده توچال به بافت شهری تغییر یافته‌اند. هرچند در سال‌های اخیر با کنترل بیشتر اداره کل حریم شهرداری، تخلفات ساخت‌وساز به‌طور محسوسی کاهش یافته است، با وجود این هنوز لکه‌های معدنی در این محدوده قابلیت فعال‌شدن دارند و اندک بافت روستایی ارزشمند به‌شدت در معرض شهری‌سازی قرار دارد.

با وجود تدابیر حفاظتی درباره توچال، سال گذشته شاهد بهره‌برداری معدن سنگ سبز در دامنه‌های توچال بودیم که فعالیت آن براساس تذکری که در شورا دراین‌باره دادم، متوقف شد. در کوه بی‌بی شهربانو نیز تصاویر ماهواره‌ای حاکی از تخریب و دست‌کاری یک‌سوم کوهستان به‌خاطر برداشت معادن است و معلوم نیست تا افق ۳۰ سال آینده چه چیزی از این کوه ارزشمند باقی خواهد ماند. کوهستان شمیران ۴۵۰ گونه گیاهی دارد که ۲۱۲ گونه آن در ارتفاعات بالای سه هزار متر می‌روید که از میان آن‌ها ۱۱۳ گونه انحصاری محیط‌های کوهستانی هستند و سه گونه صرفا در ارتفاعات توچال یافت می‌شوند.

با توجه به تخریب رویشگاه‌های گیاهان کوهپایه‌های تهران، توچال اهمیت بسیار زیادی در حفظ تنوع زیستی و میراث طبیعی تهران دارد و به‌مثابه بانک ژن یا ذخیره بذری برای گیاهان بومی شهر محسوب می‌شود. همچنین در کوهستان توچال چند توده شبه‌جنگلی یا بیشه‌ای بسیار ارزشمند وجود دارد و شایسته حفاظت ویژه است. در مقابله با کوه‌خواری و جلوگیری از توسعه غیرمنطقی حریم تهران، اقدامات انجام‌شده برای ایجاد کمربند سبز در دامنه‌های جنوبی توچال در بیش از سه دهه توسط شهرداری و اداره کل منابع طبیعی به‌گونه‌ای است که از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۸ بالغ بر ۱۵ هزارو ۲۳ هکتار جنگ‌کاری انجام شده که مجموع هزینه آن از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۸ به قیمت ثابت سال ۱۳۹۸ معادل ۲۹۵ میلیارد تومان بوده است. در واقع شهر تهران برای جلوگیری از پیشروی ساخت‌وساز غیرمجاز و افزایش سرانه فضای سبز سرمایه‌گذاری زیادی کرده و لازم است توجه ویژه‌ای به حفظ و نگهداری این دارایی مهم کند. نکته دیگر آن است که در محدوده توچال جنوبی بیش از سه‌هزارو ۸۴۱ هکتار باغ و فضای سبز مشجر وجود دارد که نقشی بسیار کلیدی در تلطیف نسیم روزانه کوهستان و جذب گردشگران دارد. این مساحت در مقایسه با پنج‌هزارو ۹۴۹ هکتار بوستان‌های شهری و هزارو ۶۵۰ هکتار از باغات باقی‌مانده قابل مقایسه است.

متأسفانه پایش این فضای سبز بسیار مهم از نظر‌ها دور مانده است و بیم آن می‌رود با درخت‌زدایی خزنده، این سیستم پشتیبان حیات را نیز مانند بیشتر باغات شهر از دست بدهیم. با وجود این، حریق در پارک‌های جنگلی و اراضی کوهستانی یکی از تهدید‌های جدی برای پوشش گیاهی است. براساس آمار دریافتی از سازمان آتش‌نشانی در مجموع ۱۲۷ حریق در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ در منطقه کوهستانی اطفا شده که بیشترین تعداد یعنی ۳۷ مورد مربوط به سال ۱۳۹۸ است. این آمار صرفا شامل مناطق قابل دسترس توسط آتش‌نشانی بوده است و آمار کاملی درباره کل محدوده کوهستانی وجود ندارد.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار: ۲۶ آذر ۱۳۹۹، کد خبر:۲۷۵۲۷۹، sharghdaily.com