بعد از صحبتهای قاسم رضایی جانشین فرمانده نیروی انتظامی خطاب به همکاران خود درباره اینکه اگر فردی را با قمه دیدید «باید کاری کنید که قمه را بیاندازد. یعنی دست نداشته باشد» واکنشهای زیادی به وجود آمد. برخی از منظر قانون و حقوق بشر و برخی دیگر از منظر نظم اجتماعی و برخورد با جرائم با این صحبتها روبرو شدند. در این گزارش به سراغ برخی ابعاد حقوقی این ماجرا رفتیم و همچنین با مجتبی فرحبخش استاد دانشگاه و وکیل دادگستری گفتوگویی داشتیم.
شعار سال: «اراذل و اوباش» یکی از پدیدههای اجتماعی در تاریخ ایران محسوب میشود. آن چیزی که شاید در گذشته تحت عنوان لات و گنده لات میشناختیم. افرادی معمولا درشت هیکل با چهرههای ترسناک که رد چاقو و قمه را میشود در صورت یا باقی قسمتهای بدن آنها دید. دعوا و قمه کشی و خلاف جزو زندگی روزمره آنها است. آنها بعضا در مناسبات سیاسی اجتماعی هم تاثیرگذار بودهاند. مثلا یکی از عناصر تاثیرگذار در کودتای ۲۸ مرداد این جریان با محوریت شعبان جعفری بود.
در دو سه دهه اخیر طرحهای ضربت اجتماعی هر چند وقت یک بار اسم آنها را به میان جامعه و افکار عمومی میکشاند. یکبار با خبر دستگیری یکی از گنده لاتها یا همان اراذل و اوباش یا چرخاندن آنها در سطح شهر. این بار، اما اراذل و اوباش به شکل دیگری سر زبانها افتادند. ایرنا فیلمی منتشر کرد که در آن قاسم رضایی جانشین فرمانده نیروی انتظامی اظهارات تند و تعجب برانگیزی درباره برخورد با اراذل و اوباش دارد.
رضایی در این فیلم به یکی از همکاران خود میگوید که اگر فردی را وقتی قمه در دست دارد دستگیر کردید «باید کاری کنید که قمه را بیاندازد. یعنی دست نداشته باشد». او همچنین میگوید: «گر این افراد را در صحنه درگیری بازداشت کردید و سالم بودند باید پاسخ دهید که چرا سالماند». جانشین فرمانده نیروی انتظامی باز هم تاکید میکند که اگر در صحنه بازداشت قمه در دست داشتند «دستشان شکسته و نیمتنه آنها افتاده باشد».
سرتیپ پاسدار قاسم رضایی جانشین فرمانده نیروی انتظامی به قانونی بودن این رفتار تاکید دارد و درباره حقوق متهم میگوید: «حقوق متهم تا زمانی است که حقوق دیگران را رعایت کند. قانون میگوید که زنده بماند. براساس قانون افرادی که عربده میکشند و رعب و وحشت ایجاد میکنند، محارب هستند».
بعد از این صحبتها واکنشهای مختلفی از سوی کاربران شبکههای اجتماعی و البته دانش آموختگان و فارغالتحصیلان حقوق و صاحبنظران این حوزه مطرح شد. برخی به ماده ۷ قانون آیین دادرسی کیفری اشاره میکردند که متهم از کلیه حقوق شهروندی برخوردار بوده و ظابطان دادگستری و مقامات قضایی و سایر اشخاصی که در طول فرآیند دادرسی مداخله میکنند مکلف هستند این حقوق را رعایت کنند یعنی متهم نباید تحقیر و شکنجه و آزار و اذیت شود.
برخی به ماده ۵۷۸ قانون مجازات اسلامی «هر یک از مستخدمین و مامورین قضائی یا غیر قضائی دولتی برای اینکه متهمی را مجبور به اقرار کند او را اذیت و آزار بدنی نماید علاوه بر قصاص یا پرداخت دیه حسب مورد به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم میگردد و چنانچه کسی در این خصوص دستور داده باشد فقطدستوردهنده به مجازات حبس مذکور محکوم خواهد شد و اگر متهم به واسطه اذیت و آزار فوت کند مباشر مجازات قاتل و آمر مجازات آمر قتل را خواهد داشت» پرداختند و گروهی دیگر به سراغ بحث مراحبه در قانون رفتند.
بر اساس ماده ۲۸۱ قانون مجازات اسلامی راهزنان، سارقان و قاچاقچیانی که دست به سلاح ببرند و موجب سلب امنیت مردم و راهها شوند محاربند. در ماده ۲۸۲ این قانون نیز حد محاربه یکی از این چهار مجازات عنوان شده است: الف- اعدام، ب- صلب (به صلیب کشیدن)، پ- قطع دست راست و پای چپ، ت- نفی بلد (تبعید).
البته گروه دیگری هم بودند که به سراغ این بحث میرفتند که با اراذل و اوباش نمیتوان مانند متهمین عادی رفتار کرد و برای امنیت جامعه و مقابله با افرادی که هیچ ترسی از اعمال خشونت ندارند باید مانند خودشان رفتار کرد تا درس عبرتی برای سایر اراذل و اوباش شود.
در همین راستا به سراغ مجتبی فرحبخش وکیل دادگستری و عضو هیئت علمی دانشگاه رفتیم تا دیدگاه او را در این رابطه جویا شویم.
حقوق متهم برای اجرای عدالت است نه فرار از آن
این استاد دانشگاه در ابتدای صحبتهای خود به سراغ بحثی کلانتر رفت و به این موضوع اشاره داشت که متاسفانه در جامعه ایران یک سوء تعبیر نسبت به حقوق دفاعی متهم وجود دارد. او در اینباره میگوید: «برخی فکر میکنند این مساله ابزاری برای فرار متهم از چنگال عدالت کیفری است. اگر از این منظر ناپسند به حقوق دفاعی متهم نگاه کنید هیچ وقت نمیتوانید با حقوق دفاعی متهم همدلانه برخورد کنید. حقوق دفاعی متهم را باید از منظر دادرسی عادلانه دید. مگر دادرسی عادلانه هم در قانون اساسی هم در قانون آیین دادرسی کیفری و هم در اسنادی که رئیس فعلی قوه قضاییه در چند نوبت منتشر کرده است به رسمیت شناخته نشده است؟ در اسناد حقوق بشری و حتی در اصول فقهی ما نیز مگر همه این مسائل به رسمیت شناخته نشده است؟»
فرحبخش به این نکته اشاره کرد که وقتی متهمی در معرض اتهام قرار میگیرد با یک پدیده اخلاقی و روانشناختی روبرو خواهیم شد و باید بتوانیم بین متهم و محکوم تمییز قائل شویم. این وکیل دادگستری تاکید میکند: «باید نگاه خود را نسبت به حقوق دفاعی متهم درست کنیم. هم عموم جامعه و هم قضات و وکلا و حقوقدانان».
مجتبی فرحبخش استاد دانشگاه در صحبتهای خود از تفاوت قانون واقعی و کاغذی نیز میگوید: «در حقوق ایران پدیدهای داریم که متاسفانه اسم آن را گذاشتهام قانون کاغذی و عدالت کیفری کاغذی و دادرسی عادلانه کاغذی. ما در کاغذ کم نداریم. روی کاغذ حقوق متهم نسبتا مقبول است. زمانی میتوان به خود قبولاند که اینها را در بستر اجرا دید. قانون کاغذی هنر نیست. میتوان بهترین متون قانونی را نوشت و مصوب هم کرد، ولی اگر اجرا نشود چه؟»
او در پایان صحبتهای خود به اظهارات جانشین فرمانده نیروی انتظامی اشاره کرد و خاطر نشان کرد که این صحبتها به عدم اطلاع و عدم باور برخی مسئولین به حقوق متهم بر میگردد. او در اینباره میگوید: «این فرد شاید پلیس صادقی است و آن چیزی که در ذهن خود دارد به زبان میآورد. برخی هم تظاهر میکنند و کم هم نیستند. ما باید بین این قانون کاغذی و قانون واقعی و دادرسی عادلانه کاغذی و واقعی انطباق ایجاد کنیم».
چند سالی میشود که هر چند وقت یکبار برخی از اراذل و اوباش را به سطح میآوردند و با انداختن آفتابه بر گردن آنها یا زدن و تحقیر و توهین میخواهند که صدای گوسفند از خود در بیاورند. طرحهای ضربتی هم در چند دهه اخیر انجام شده است. اما آمار جرائم خبرهای خوبی را به افکار عمومی نمیدهد. تقریبا همه رفتارهای قهرآمیز در طول این چند دهه انجام شده است، ولی آیا وقت آن نرسیده که نیروی انتظامی و سایر نهادهای مسئول برای حل این بحران فکر جدیتری کنند؟ شاید نگاه اجتماعی به جای نگاههای امنیتی و ضربتی بتواند راهگشا باشد. دستور اعمال خشونت توسط پلیس حداقل تاثیری که در افکار عمومی به وجود میآورد این است که این شائبه به وجود میآید که اگر در انظار عمومی این اتفاقات میافتد و قرار است بیافتد در بازداشتگاهها چه اتفاقاتی رخ میدهد؟ نیروی انتظامی و نهادهای مسئول اگر از اقدامات گذشته خود نتیجه قابل لمسی بدست آوردهاند آن را در اختیار جامعه و رسانهها بگذارند. ولی اگر بهبود در کاهش جرائم حاصل نشده وقت آن است که هر چه زودتر در طرحها و اقدامات خود تغییر رویه بدهند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات، برگرفته از دیدارنیوز، تاریخ انتشار: ۱۶ دی ۱۳۹۹، کد خبر: ۷۹۲۹۶، didarnews.ir